Nəzəri tədqiqat metodları nəzəri mənbələrin öyrənilməsi, təhlili və nəticə
çıxarılması məqsədi güdür. Nəzəri tədqiqatlar praktik faktlar səviyyəsində yox, əsasən,
pedaqoji anlayışlar səviyyəsində aparılır və pedaqogikanın
köklü problemlərinə
(məsələn, pedaqoji qanun və prinsiplərin tədqiqi, şəxsiyyətin formalaşması amillərinin
öyrənilməsi və s.) həsr olunur. Nəzəri tədqiqat metodlarına daxildir: təhlil və tərkib,
induksiya və deduksiya, modelləşdirmə, müqayisəli-tarixi təhlil metodları.
Pedaqoji tədqiqatda bəzən empirik-nəzəri metodlar əlaqəli şəkildə tətbiq olunur.
Belə metodlara eksperiment, təcrübi-eksperimental iş, sınaq metodları daxildir.
Pedaqoji eksperiment müəyyən pedaqoji fərziyyəni yoxlamaq metodudur.
Məqsədinə
görə pedaqoji eksperimentin bir neçə növü ayırd edilir: müəyyənedici, öyrədici və
yoxlayıcı eksperiment. Təşkili formasına görə eksperiment üç cür olur: təbii (adi, təbii
şəraitdə keçirilir), laborator (laboratoriya şəraitində keçirilir) və kompleks eksperiment
(həm təbii, həm də laborator şəraitdə keçirilir). Eksperimentin səmərəli nəticə verməsi
üçün onu başqa metodlarla (müşahidə, müsahibə, anket sorğusu və s.) əlaqələndirmək
mühüm şərtdir. Pedaqoji tədqiqatlarda eksperiment metodu ilə yanaşı, təcrübi-
eksperimental iş, sınaq metodları da tətbiq olunur. Bu zaman müəyyən proqram (plan)
üzrə təcrübə işləri aparılır, onların səmərəliliyi öyrənilir.
Pedaqoji tədqiqatlarda yeri
gəldikcə riyazi-statistik və sosioloji metodlara da müraciət olunur. Riyazi-statistik
metodlar tədqiqatın nəticələrini kəmiyyət baxımından tədqiq etməyə imkan verir.
Sosioloji metodlar isə pedaqogikanın sosial məsələlərinin (ailə və mühitin təlim-
tərbiyə işinə təsiri, kollektiv
və fərdin münasibətləri, peşəseçmə və s.) həllində geniş
tətbiq olunur. Sosioloji metodlara kütləvi sorğular, intervyu, reytinq, ranqlaşdırma,
sosiometrik metodlar (şkala, sosioqramma və s.) daxildir.
Pedaqoji tədqiqat metodları tədqiqat prosesində
kompleks şəkildə tətbiq olunur,
alınan nəticələr tutuşdurulur. Tədqiqat metodlarının düzgün seçilməsi tədqiqatın
metodikası baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Pedaqoji tədqiqatın metodikası
tədqiqatın texnologiyasını, bütün mərhələlərini özündə əks etdirir. Tədqiqatın
metodikasında, şərti olaraq, üç mərhələni fərqləndirmək olar:
- Hazırlıq mərhələsində tədqiqatın nəzəri məsələləri araşdırılır: tədqiqatın obyekti,
predmeti (nəyi öyrənmək?), məqsədi (nəyə nail olmaq?), vəzifələri (məqsədə çatmaq
ümün hansı işləri görmək lazımdır?), tədqiqatın problemi (həlli tələb olunan məsələ)
müəyyən edilir, fərziyyə (problemin həlli yolları) müəyyənləşdirilir.
- İcra mərhələsində tədqiqat metodlarının köməyi ilə pedaqoji faktlar toplanıb tədqiq
edilir və müvafiq nəticələr çıxarılır. Həmin nəticələr zəruri halda eksperiment və
təcrübə ilə yoxlanılır.
- Yekun mərhələsində tədqiqat materialları kəmiyyət və keyfiyyət baxımından
təhlil
olunur, fərziyyənin düzgün olub-olmaması aydınlaşdırılır. Tədqiqat materialları
pedaqoji nəzəriyyə əsasında şərh edilir, yeni qanunauyğunluqlar müəyyən olunur.