Mühazirə konspekti

Şəkil 5.3. Aktiv enerji elektron sayğacının struktur sxemi 

 

 

Şəkildə GGÇ – gücü gərginliyə çevirən şevirici; GTÇ – gərginlik-tezlik çeviricisi; İS – 

impulslar sayğacıdır. 

 

Seriya ilə buraxılan aktiv enerji elektron sayğaclarının dəqiqlik sinfi  0,2 – 2,5 – dir. 

 

Sabit  cərəyan  elektron  sayğacları  da  tətbiq  olunur:  kilovatt-saat  sayğacları,  amper-saat 

sayğacları, gərginlik-saat sayğacları. Amper-saat və volt-saat sayğacları cərəyan-tezlik və yaxud 

gərginlik-tezlik çeviriciləri və sonradan onların impulslarının  sayılması əsasında yaradılır. 

 

6 – 7500 A nominal cərəyanlı  1,0  dəqiqlik sinifli amper-saat sayğacları və 6, 24, 100, 400 

V nominal gərginlikli  0,2  dəqiqlik sinifli gərginlik-saat sayğacları buraxılır. 

 

Üçfazalı  sistemdə  yükün  xarakterindən  və  birləşmə  sxemindən  asılı  olmayaraq,  aktiv  güc 

aşağıdakı kimi müəyyən olunur: 

3

3

3

2

2

2

1

1

1

0

1

cos

cos

cos

1







F

F

F

F

F

F

T

İ

U

İ

U

İ

U

dt

p

T

P

+

+

=

=



. 

 

Sistem tam simmetrik olduqda bu tənliklər aşağıdakı şəklə düşür: 





cos

3

cos

3

x

x

F

F

İ

U

İ

U

P

=

=

, 

burada   



  -  faza  gərginlikləri  və  cərəyanları  arasındakı  bucaq;    f    və    x    işarələri  faza  və  xətti 

gərginlik və cərəyanları göstərir. 

 

Üçfazalı sistemdə yükün  birləşmə sxemindən (üçbucaq və ya ulduz)  asılı olmayaraq sistemin 

gücünün ani qiyməti  p  ayrı-ayrı fazaların ani güclərinin cəminə bərabərdir.Buna əsasən qəbulediciləri 

ulduz birləşdirdikdə (şəkil 5.4,a) yazmaq olar: 

p =  u

10

i

1

 + u

20

i

2

 + u

30

i

3 , 

burada u

10

, u

20

, u

30

  və i

1

,  i

2

, i

3

   faza  gərginlikləri və  cərəyanlarının ani  qiymətləridir. Bu halda 

gücün ani qiymətini üç halda təsvir etmək olar: 

p = u

13

i

1

 +u

23

i

2

 

p = u

12

i

1

 +u

32

i

3

 

p = u

21

i

2

 +u

31

i

3

 

 

Sistem    üçbucaq    qoşulduqda  da  (şəkil  6.17,b)  həmin  nəticələri  almaq  olar.  Beləliklə, 

üçnaqilli üçfazalı sistemin ani gücü yalnız iki təşkiledicinin cəmi kimi ifadə oluna bilər. 

 

Gücün ani qiymətindən orta qiymətinə (aktiv gücə) keçdikdə alınar: 

)

c

cos

İ

U

cos

İ

U

P

)

b

cos

İ

U

cos

1

İ

U

P

)

a

cos

İ

U

cos

İ

U

P

6

3

31

5

2

21

4

3

32

3

12

2

2

23

1

1

13













+

=

+

=

+

=

            (6.4) 

Burada  U

13

,    U

23

    və  s.  həmçinin  İ

1

, İ

2

,    və  İ

3

    xətti  gərginlik  və  cərəyanların  təsiredici 

qiymətləri; φ1, φ2,...- uyğun cərəyan və gərginliklər arasındakı faza sürüşmə bucaqlarıdır. 

 

Şəkil 5.4. Qəbuledicilərin ulduz (a) və üçbucaq (b)  

birləşmə sxemləri 

---

6 – 7. TEZLİYİN VƏ FAZANIN ÖLÇÜLMƏSİ 

 

 

 

Səs və nisbətən yüksək tezliklərdə tezlik və fazanı ölçmək üçün elektron tezlikölçənləri və 

fazometrlərdən  istifadə  olunur.  Bu  cihazlar  maqnit-elektrik  ölçmə  cihazı  ilə  ölçülən  parametr 

(tezlik və ya faza) çeviricilərinin birləməsindən yaranır. 

 

Elektron  tezlikölçənləri  və  fazometrlərinin  sxemlərində  çeviricilər  kimi  faza  və  ya 

tezlikdən asılı düzləndiricilərdən, həmçinin idarə olunan elektron açarlarından istifadə edilə bilər. 

 

Kondensator  tipli  cihazı  nəzərdən  keçirək  (şəkil  6.1  a).  Açar  çevirigəcinin  ÇV  1 

vəziyyətində C kondensatoru mənbənin U gərginliyinə qədər dolaraq Q=CU yükünə malik olur. 

Çevirgəcin 2 vəziyyətində kondensator maqnit-elektrik ölçmə cihazından boşalır. Əgər çevirgəcin 

vəziyyətini ölçülən f

x

 tezliyinə bərabər olan tezliklə dəyişsək, ÖM-dən axan cərəyanın orta qiyməti 

I

or 

≈ Qf

x 

= CUf

x

 

 

Aydındır  ki,  tezlikölçən  yalnız  C  və  U    kəmiyyətlərinin  qiymətləri  sabit  olan  halda 

dərəcələnə bilər. Elektron tezlikölçənlərinin real sxemlərində ÇV çevirgəci funksiyasını ölçülən  

f

x

  tezlikli gərginliklə idarə olunan elektron açarları yerinə yetirir. 

 

6.22 b şəklindəki elektron tezlikölçənində naməlum tezlikli giriş gərginliyi formalaşdırıcı 

qurğunun (FQ) köməyi ilə həmin tezlikli, sabit amplitudalı düzbucaqlı impulslara çevirilir. İmpuls 

olduqda kondensator D1 diodu  vasitəsilə  dolur, impulslar arası intervalda isə  D2 diodundan və 

ÖM-dən boşalır. ÖM göstəricisinin yerdəyişməsi   (α=S

1

·I

or

)   ölçülən   f

x

   tezliyinə mütənasib 

olacaqdır. 

Bu cihazların mühüm üstünlüyü onlardan geniş diapazonda (sənaye tezliyindən 100-500 

kHs-ə qədər) tezliyin bilavasitə qiymətləndirilməsi üçün istifadənin mümkün olmasıdır. 

               

 

                                                    a)                                      b) 

Şəkil 6.1. Kondensator tipli elektron  

tezlikölçənlərinin sxemləri 

 

 

Bəzi hallarda tezliyi yüksək dəqiqliklə ölçmək tələb olunur. Bu zaman müqayisə metodunu 

(döyünmə  metodunu)  realizə  edən  tezlikölçənlərdən  istifadə  olunur.  Bu  metodla  tezliyin 

ölçülməsinin  struktur  sxemi    6.2.  şəklində  göstərilmişdir.  Adətən  bu  ölçmə  metodu  yüksək 

tezlikləri ölçdükdə istifadə olunur.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 6.2. Müqayisə metoduna əsaslanan tezlikölçənin struktur sxemi 

 

 

Nümunəvi    f

N

  və  ölçülən  f

x

  tezlikləri  mənbələrinin  çıxışları  Q  qarışdırıcısının  girişlərinə 

verilir. Q-nin çıxışında ölçmə üçün istifadə olunan f = | f

N  

- f

x 

| fərqinə bərabər tezlikli siqnal alınır. 

NTM 

ÖTM 

Q 

S 

DG 

İ 

f

N 

 

 

fx 

---

f

N 

= f

x 

olanda  f  tezliyi yox olur (sıfır döyünmələri alınır). f tezlikli siqnal aşağı tezliklər süzgəci S 

vasitəsi ilə aşağı tezliklər gücləndiricisinə  (DG)  verilir. Tezliklərin  bərabərliyi DG-nin çıxışında 

qoşulmuş indikatorun  (İ)  kö-məyi ilə müəyyən olunur. Süzgəc  (S)  gücləndiricini yüksək tezlikli 

maneələrdən qorumaq üçündür. Əgər səs indikasiyası zamanı  f

x

  tezlikli siqnalın hər hansı yüksək 

harmonik təşkiledicisi  f

N 

 tezliyinə bərabər olarsa və ya iki siqnalın yüksək harmonikası üst-üstə 

düşərsə, İ indikatorunda siqnal  (səs) yaranacaqdır. Başqa sözlə, indikatorda siqnal aşağıdakı şərtdə 

yaranır: 

a f

N 

= bf

x  ,

 

burada a və b – tam ədədlərdir. 

 

Indikatorun göstərişləri çoxqiymətli alına bilər. Birqiymətli nəticə elektron ossiloqrafının 

köməyi  ilə    alına  bilər.  Göstərilən  şərt  ödənilən  kimi  ossiloqrafın  ekranında  müəyyən 

konfiqurasiyalı tərpənməz Lissaju fiquru alınır. Fiqurun ətrafında şaquli və üfüqi istiqamətlərdə 

çəkilmiş düzbucaqlıya toxunmalarının sayını bilərək, sadə şəkildə tezliklərin nisbətini müəyyən 

etmək olar.  

 

Rəqəm  tezlikölçənləri  periodik  siqnalın  tezliyinin  orta  və  yaxud  ani  qiymətini  ölçmək 

üçündür. Orta qiymət rəqəm tezlikölçənin iş prinsipi naməlum f

x

 tezliyinin T

x

 periodlarının nümu-

nəvi T

0

 zaman intervalında sayılmasına əsaslanır. Ölçmə nəticəsi  

N = T

0

/T

x 

= T

0

f

x 

 

Cihazın struktur sxemi  6.24 şəklində verilmişdir.  

 

Nümunəvi zaman intervalı generatoru  (NZİG)  impulslar generatorundan  İG və zaman 

intervalı  formalaşdırıcısından    ZİF    təşkil  olunmuşdur.  Bu  qurğu    T

0 

  intervalını  yaradır  və  bu 

zaman intervalı ərzində  K  açarı açıqdır. 

Tədqiq  olunan  periodik  siqnal  gücləndirici-formalaşdırıcıya  GF  daxil  olur,onun  çıxış 

siqnalı U

T

(t)   f

x

  tezlikli düzbucaqlı impulslardır:   T

x

 = 1/f

x

. 

T

0 

 müddəti ərzində  T

x

  periodlu impulslar açıq   K  açarından keçərək,impulslar sayğacına 

(Sc)  daxil olur; sayılan impulsların sayı ölçülən tezliyə mütənasib olacaqdır:   N = T

0

f

x.

 

 

Fazaca müqayisə olunan  U

1

  və U

2

  gərginlikləri əvvəlcə  qısa  U

3

   və  U

4  

  impulslarının  

periodik  ardıcıllığına  

      

 

Şəkil 6.3. Fazometrin sadələşdirilmiş sxemi və gərginliklərin zaman diaqramları 

 

 

---

çevrilir. İmpulslar arasındakı 

   zaman intervalı 

x

 -lə aşağıdakı asılılıqla əlaqədardır: 

0

360

T

x





=

 , 

burada  T –  U

1

  və  U

2

  gərginliklərinin dəyişmə periodudur. 

 

Ölçmə sxemi  U

1

  və  U

2

  gərginliklərinin mənfi qiymətlərindən müsbət qiymətlərə sıfırdan 

keçən  anda  qısa  impulslar  yaradan  İF      formalaşdırıcısına    malikdir.  Yaranmış  impulslar    A  

elektron açarını idarə edir. Açar  İF

1

-dən verilən impulslarla açılır və  İF2-dən verilən impulslarla 

bağlanır. Açarın  açıq  olduğu  

  zamanı ərzində ÖM-dən  İ  cərəyanı axır. ÖM dövrəsindəki 

cərəyanın period  ərzində orta qiyməti  

,

360

x

m

m

or

İ

T

İ

İ





=

=

 

deməli,                                  

360

x

m

İ

İ

S





=

    . 

 

S

İ

 = const    və  İ

m

= const  olduqda cihazın şkalası faza sürüşməsi vahidlərində dərəcələnir. 

Belə fazometrlərdən  0-180

o 

 (360

0

) –yə qədər faza sürüşmə bucağını ölçmək üçün istifadə olunur. 

Onlar 20 hs-dən 200 khs-ə qədər tezlik diapazonunda 1-1,5 dəqiqlik sinifli olurlar. 

 

Müasir  texnikada  rəqəm  fazometrləri  geniş  tətbiq  olunur.  Belə  sxemin  də  iş  prinsipi 

sinusoidal  və  yaxud  impuls  gərginlikləri  arasındakı  faza  sürüşməsinin  zaman  intervalına 

çevrilməsinə və həmin intervalın rəqəm üsulu ilə ölçülməsinə əsaslanır (şəkil 6.4). 

 

Şəkildə  İF

1

 , İF

2

  siqnalların  U

1 

 və  U

2

 sıfırdan keçmə anlarına müvafiq impulslar hasil 

edən  formalaşdırıcılar;  Tg  –  trigger;    A-  açar;    İG-  impulslar  generatoru;    Sc  –  sayğac;    ROQ- 

rəqəm oxuma qurğusudur. İF

1

  və  İF

2

-nin yaratdığı impulslar Tg-ni çevirir, 

x



  müddətində  A  

açarı açılır,  f

0

  tezlikli  

 

 

 

Şəkil 6.4. Rəqəm fazometrinin struktur sxemi 

 

impulslar  İG-dan sayğaca daxil olur. 

x



 müddətindəki bu impulsların sayı 

,

0

f

N

x





=

   buradan        









kN

f

N

f

x

x

=

=

0

/

2

  . 

 

Fazanın ölçülməsində maksimal kvantlama xətası 

0

/

2

f

f

x

kv





=



 

və tədqiq olunan siqnalın tezliyinə mütənasibdir. 

 

Tezliyi və fazanı ölçmə cihazlarının müqayisəsi göstərir ki, onlar əsasən eyni bloklardan 

təşkil  olunur.  Bu  səbəbdən  onlar  bir  universal  cihaz  halında  hazırlanır  və  elektron-say 

tezlikölçənləri adlanır (EST). 

 

Tezlik diapazonuna görə EST-lər alçaq tezlik (10 Mhs-ə qədər) və yüksək tezlik (15 Mhs-

ə qədər) EST-lərinə ayrılırlar. 

 

 

 

---