Mühazirə konspekti

8. ELEKTRON OSSİLOQRAFLARI 

 

 

Müxtəlif elektron siqnallarını müşahidə və qeyd etməyə, həmçinin siqnalların formasını, 

qiymətini,  zaman  və  tezlik-faza  nisbətlərini  müəyyən  etməyə  imkan  verən  parametrlərin  öl-

çülməsinə xidmət edən cihazlar elektron ossiloqrafları adlanır. 

 

Elektron  ossiloqrafları  elektron  cihazlarının  əsas  üstünlüklərinə  malikdir:  giriş 

müqavimətləri  böyük,  ətaləti  kiçik,  tezlik  diapazonu  genişdir.Gərginliyə  həssas  cihaz  olduğuna 

görə  elektron  ossiloqraflarından  elektrik  kəmiyyətlərini  və  elektrik  siqnallarına  çevrilən  digər 

fiziki  kəmiyyətləri  ölçmək  üçün  istifadə  olunur.  Elektron  ossiloqrafı  vasitəsi  ilə  bilavasitə 

gərginlik,  tezlik,  faza,  siqnalın  forması  təyin  edilir  (ölçülür).  Onlar  həmçinin  müqavimətlərin, 

konturların keyfiyyətinin, impuls və yüksək tezlikli siqnalların elektrik gücünün, eləcə də maqnit 

və  qeyri-  elektrik  kəmiyyətlərin  ölçülməsində  də  geniş  istifadə  edilir.Bundan  əlavə  elektron 

ossiloqrafları müqayisə ölçmə qurğularında sıfır-indikator kimi də işlədilə bilər. 

 

Elektron  ossiloqrafının  iş  prinsipinin  əsası  ondan  ibarətdir  ki,  kəsilməyən  siqnalları 

müşahidə və tədqiq edərkən həmin  siqnal şüanı şaquli meyletdirmə kanalının girişinə verilir.Giriş 

kaskadı  ossiloqrafın tədqiq olunan obyektə minimal təsirini və onun həssaslığının tənzim oluna 

bilməsini  təmin  etməlidir.Giriş  kaskadının  çıxışından  siqnal  gərginlik  gücləndiricisinə  verilir. 

Gücləndiricini elektron-şüa borusu ilə əlaqələndirmək üçün çıxış parafaz gücləndiricidən  istifadə 

olunur. 

 

Ossiloqrafın açılış generatorunun yaratdığı xətti dəyişən gərginlik şüanı üfüqi istiqamətdə 

meyletdirmə  kanalının  gücləndiricisi  ilə  gücləndirilir  və  çıxış  parafaz  gücləndiriciyə 

verilir.Borunun ekranında tərpənməz təsvir almaq üçün açılış generatorunun tezliyi geniş tezlik 

diapazonunda tənzim oluna bilər. Üfüqi meyletdirmə gücləndiricisinin tənzim olunması üfüqi ox 

üzrə təsvirin miqyasını dəyişməyə imkan verir. 

 

Elektron ossiloqrafının ekranında əyrinin formasına açılış gərginliyinin qeyri-xəttiliyi pis 

təsir edir.Məhz açılış generatorunun  əsas göstəricisini açıliş gərginliyinin yüksək xəttiliyi təşkil 

edir.    Ossiloqrafın  ekranında  tədqiq  olunan  siqnalın  tərpənməz  təsvirini  almaq  üçün  şaquli 

meyletdirici lövhələrə zaman ərzində xətti dəyişən gərginlik vermək lazımdır. Bu gərginlik açılış 

generatoru tərəfindən yaradılır.Bu generatorlar açılışın buraxıla bilən qeyr-xəttiliyinə görə  - dəqiq   

(

%)

5





  və adi  (

%)

20

10 −





 olurlar. 

 

Tədqiq olunan siqnalın tezliyi ilə açıliş generatorunun   tezliyi arasında tam nisbət alınması 

üçün  generator  tədqiq  olunan  siqnalla  sinxronlaşdırılır.  Sinxronlaşdırıcı  siqnal  ossiloqrafın 

sinxronlaşdırma bəndində yaranır.  

 

Elektron ossiloqraflarında və digər ossiloqrafik qurğularda xətti açılışdan başqa sinusoidal, 

dairəvi (elliptik), spiral açılış növlərindən də istifadə olunur. 

 

Tədqiq  olunan  siqnalların  əyrilərinin  formalarını  öyrənərkən  xətti  açılışdan  istifadə 

olunur.Ekranda  tərpənməz  təsvirin  alınması  şərti  açılış  gərginliyinin  periodunun  tədqiq  olunan 

siqnalın perioduna tam nisbətdə olmasıdır, yəni 

T

a

/T = N  , 

burada  N – tam ədəddir.Əgər  N = 1  olarsa,ekranda tədqiq olunan siqnalın bir periodunun təsviri 

alınır, əgər  N = 2 olarsa, iki periodun təsviri alınır və s. 

 

Ossiloqrafın bəndləri stabilləşdirilmiş qida mənbəyindən qidalandırılır. 

 

Ossiloqraflarda  cərəyanı  bilavasitə  yox,  ossiloqrafın  lövhələrinə  cərəyan  mənbəyi  ilə 

ardıcıl  qoşulmuş  müqavimətdəki  –  şuntdakı  gərginlik  düşgüsünü  ölçməklə  təyin  edirlər. 

Gərginliyin  amplitud  qiyməti  müəyyən  olunur  və  məlum  müqavimətə  görə  cərəyanın  qiyməti 

hesablanır. Sürətlə dəyişən prosesləri tədqiq etdikdə şuntun induktivliyini nəzərə almaq lazımdır. 

Ölçülən  cərəyanın  qiyməti  böyüdükcə  şuntun  induktivliyinin  təsiri  də  artır.  Böyük  cərəyanları 

ölçdükdə  şox  da  kiçik  olmayan  şuntlardan  istifadə  edilir.  Kiçik  qiymətli  cərəyanları  ölçdükdə, 

adətən,yüksək  aktiv  müqavimətli  şuntlar  tətbiq  edilir.  Buna  görə  induktivliyin  təsirini  nəzərə 

almamaq olar. Lakin bu halda ossiloqrafın giriş tutumunun təsiri nəzərə alınmalıdır. 

 

Ossiloqrafın  köməyi  ilə  gərginlik  və  cərəyanın  ölçülmə  dəqiqliyi  nisbətən  yüksək 

deyildir.Ona görə də əksər hallarda bu cür ölçmələrdən köməkçi ölçmələr kimi istifadə olunur. 

---

 

Ossiloqraf  vasitəsilə  elektrik  siqnallarının  tezliyi  və  fazasının  ölçülməsi  də  geniş  tətbiq 

olunur. Ümumi halda tezliyin ölçülməsi ölçülən siqnalın etalon tezlikli siqnalla müqayisəsi yolu 

ilə aparılır. Sinusoidal formalı iki siqnalı Lissaju fiqurları metodu ilə müqayisə etdikdə daha dəqiq 

nəticələr almaq olar. Bu metodla tezliyin müəyyən olunması ona əsaslanmışdır ki, istənilən Lissaju 

fiquru tərəfləri uyğun olaraq müqayisə edilən rəqslərin amplitudlarına bərabər olan düzbucaqlının 

daxilində yerləşir. Lissaju fiqurunun düzbucaqlının şaquli tərəflərindən biri ilə toxunma saylarının 

(n)  həmin  fiqurun  üfüqi  tərəflərindən  biri  ilə  toxunma  saylarına  (m)  nisbəti  müqayisə  olunan 

rəqslərin tezlik nisbətini xarakterizə edir. 

 

Əgər ölçülən  f

x

  tezlikli gərginlik ossiloqrafın  Y  girişinə, məlum  f

n

  tezlikli gərginlik isə  

X  girişinə verilirsə,o halda  

n

/

m

f

/

f

n

x

=

  nisbəti alınır və buradan  f

x 

 təyin edilə bilər. Adətən 

müqayisə apardıqda nümunəvi generatorun tezliyini ölçülən rəqslərin tezliyinə bərabər götürməyə 

çalışırlar; çünki bu halda fiqur sadə şəkildə (dairə,ellips,düz xətt) olur. 

 

Zaman  intervallarını  ölçmək  üçün  zaman  oxunu  dərəcələməkdən  ötrü  zaman  nişanları 

generatorundan istifadə olunur. 

 

Daha  dəqiq  ölçmələr  üçün  ekrana  müvəqqəti  kalibrləşdiricidən  qeyd  olunmuş  nişanlar 

verilir. Qeyd olunmuş nişanlar əvəzinə hərəkət edən nişanlardan istifadə etmək olar. Axırıncılara 

bəzən stroblayıcı siqnal deyilir. 

 

İmpulsun  müddətini  ölçmək  üçün  kalibrləşdirici  nişanlar  borunun  lövhələrinə  və  ya 

modullaşdırıcı elektroduna verilərək təsvirin üzərinə salınır. 

 

 

Birşüalı elektron ossiloqraflarından başqa xüsusi ikişüalı elektron-şüa boruları əsasında iki 

eynu və asılı olmayan “Y ”  kanalı və bir ümumi  “X” kanalı olan ikişüalı ossiloqraflar da hazır-

lanır. Hazırda xüsusi çoxşüalı ossiloqraflar da istehsal olunur.