MühaziRƏ konspektləRİ Qiyabi təhsil alan tələbələr üçün yardımçı vəsait Bakı- 2002
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1
Ümumipsixologiya. Prof. A. V.Petrovskinin red. İl. Bakı, "Maarif' 1982. s. 186-195. 18 downloaded from KitabYurdu.org üçün insanın fəaliyyətin şüurlu məqsədlərlə idarə olunduğu yerdə mümkündür. insanda təlim o zaman mövcud olur ki, o öz hərəkətlərini özü tənzim edə bilir. Bu qabiliyyət isə əvvəlki fəaliyyət növləri olan-oyun, praktik davranış və s. əsasında formalaşır və altı-yeddi yaşlarda lazımi inkişaf səviyyəsinə çatır. Təlim fəaliyyəti insanı tək bilik, bacarıq və vərdişlərlə si- lahlandırmır. O, özünün psixi proseslərini idarə edərək, insanı əməyə hazırlayır. Əmək fəaliyyəti insanın əsas, aparıcı fəaliyyətidir. Bu fəa- liyyət növü ancaq insana məxsusdur, onun sayəsində insan yaşamağa və təbiət qüvvələri üzərində qalib gəlməyə müvəffəq olur. Əmək fəaliyyəti nəticəsində inkişaf üçün zəruri olan məhsullar istehsal olunur və insanlar tələbatlarını ödəyirlər. Ona görə də insanların əmək fəaliyyəti öz mahiyyəti etibarilə ictimai xarakter daşıyır. Beləliklə, biz şəxsiyyətin formalaşmasında faəliyyətin rolunu aydınlaşdırdıq. Həmin prosesin ikinci tərəfi də vardır. Bu tərəf fəaliyyətin öz inkişafında şəxsiyyətin rolunu nəzərdə tutur. Çünki şəxsiyyət formalaşdıqca fəaliyyətin xarakterində əsaslı dəyişikliklər baş verir fəaliyyətin motivləri formalaşır. Fəaliyyət prosesi şəxsi məna kəsb edir. Bundan asılı olaraq fəaliyyətin tərkibinə daxil olan bütün idrak proseslərinin xarakteri dəyişilir. Onlar şəxsiyyətin xüsusiyyətləri ilə şərtlənməyə başlayırlar. Beləliklə də, fəaliyyət prosesində şəxsiyyətin tələbat-motivasiya, emosiya və idrak sahələri bir-birinə nüfuz edir, onlar tədricən qarşılıqlı əlaqədə inkişaf etməyə başlayırlar. insan fəaliyyəti şüurun təşəkkülü və inkişafı ilə əlaqədar olaraq şüurlu fəallıq kimi təşəkkül tapır və inkişaf edir.O da öz növbəsində şüurun təşəkkülü və inkişafı üçün əsas rol oynayır. Şəxsiyyətin anadangəlmə deyil, konkret tarixi həyat şə- raitində, təlim və tərbiyə prosesində formalaşması fikri ilə çox psixoloqlar razıdırlar. Lakin şəxsiyyətin formalaşmasında hansı qanunlar əsas rol oynayır, bu məsələyə münasibətdə 19 downloaded from KitabYurdu.org müxtəlif fərqlər vardır. Bu fikir ayrılığı xüsusilə inkişafın hərə- kətverici qüvvəsində, yəni şəxsiyyətin inkişafına cəmiyyətdə olan müxtəlif sosial qrupların təsiri, inkişaf dövrünün qanuna- uyğunluqları, bu sahədə inkişafa kömək edən və mane olan proseslər daxildir. 90-cı illərdən etibarən şəxsiyyətin inkişafı və formalaşması prosesində müxtəlif nəzəriyyə və konsepsiyaları əhatə edən inkişaf konsepsiyasına xüsusi diqqət yetirilir. Belə bir nəzəriyyəyə əsaslanan konsepsiyalardan biri Amerika psixoloqu E.Eriksona məxsusdur. Eriksonun baxışlarının əsasını epigenetik prinsiplər təşkil edir. Şəxsiyyətin inkişafında Eriksona görə səkkiz psixoloji krizis dövrü mövcuddur, bu isə hər bir insanda hökmən baş verir: 1. İnam-inamsızlıq (həyatın birinci ilində); 2. Tərəddüd və utancaqlıq (2-3 yaş dövrü); 3. Təşəbbüskarlıq və öz günahını dərk etmə (3-6 yaş dövrü); 4. Əməksevərliyə alışma dövrü (7-12 yaş dövrü); 5. Şəxsiyyətin özünüdərketməsi (12-18 yaş dövrü); 6. Ünsiyyət və intimliliyə meyl (18-30 yaş dövrü) 7. Yeni nəsil tərbyiə etmək (30-60 yaş dövrü) 8. Ötən ömürdən razı qalmaq və ya qalmamaq (60 yaş- dan sonra) Eriksonun konsepsiyasının əsasını, insanın daxili aləminin dəyişməsi, ətrafdakı adamlarla münasibətdə radikal dəyişiklik təşkil edir. Bunun nəticəsində şəxsiyyət əvvəllər mövcud ol- mayanı əldə edir. Formalaşan və inkişaf edən şəxsıyyət həyatda nəinki yaxşı keyfiyyətləri, həm də pis keyfiyyətləri mənimsəyir. Bu nəzəriyyənin ayrı-ayrı variantlarını, şəxsiyyətin fərdi keyfiyyətləri nöqteyi-nəzərindən araşdırmaq demək olar ki, mümkün deyildir. Bütün bu çətinlikləri nəzərə alaraq Erikson öz inkişaf konsepsiyasında-normal və anormal inkişafı izah etməyə çalışır. Təmiz halda onlara həyatda demək olar ki, rast gəlinmir, amma onları mümkün olan aralıq variantları kimi qarışıq şəkildə izah etmək olar (cədvəl 2). 20 downloaded from KitabYurdu.org |