Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti muslimov narzulla alixanovich

Joriy yо‘riqnoma. 
Bu yо‘riqnoma о‘quvchilarning mustaqil ishlari bilan 
bog‘liqdir.
 
О‘quvchilarning mustaqil ishlari mehnat darsining asosiy bosqichidir. 
Unga о‘quv vaqtining 80 % gacha qismi ajratiladi. 
О‘quvchilar mustaqil ishining samaradorligi haqida ular topshiriqlarni qanday 
bajarayotgani, mehnatda о‘z bilimlaridan qanday foydalanayotgani va hokazolarga 
qarab xulosa chiqarish mumkin. Bunday ma’lumotlarni о‘quv jarayonining 
borishini muntazam va rejali kuzatish hamda nazorat qilish orqaligina olish 
mumkin. Shu sababli о‘quvchilarning mustaqil ishi о‘qituvchining bunda 
qatnashmasligini mutlaqo nazarda tutmaydi. Aksincha, о‘qituvchining roli alohida 
ma’suliyatli bо‘ladi. Ammo о‘qituvchining vazifasiga faqat nimalar bо‘layotganini 
qayd qilish, ba’zi о‘quvchilar mustaqil ishni uddalay olayotgani, boshqalari 
uddalay olmayotganini ifodalovchi shakllarni sharhlashgina kirmaydi. Kuzatishlar 
natijasida olingan ma’lumotlar о‘qituvchi uchun boshlang‘ich material bо‘ladi, 
о‘qituvchi shu material bazasida о‘quvchilarga yakka yondashish, ularning 
mustaqil ishlarini boshqarishni amalga oshiradi. 
О‘quvchilarning mustaqil ishlari paytida о‘qituvchi bir о‘rindan boshqa ish 
о‘rniga о‘tib, zaruriyatiga qarab yakka yо‘riqnomani amalga oshiradi. Agar hamma 
о‘quvchilarga qandaydir biror ma’lumotni yetkazish yoki ma’lum mehnat usulini 
namoyish qilish lozim bо‘lsa, guruhiy yо‘riqnoma о‘tkazadi. Yо‘riqnoma paytida 
о‘qituvchi yо‘l qо‘yilgan xatonigina kо‘rsatib qolmaydi, balki eng muhimi bu 
xatoning sabablarini ochib beradi, chunki xatoni tuzatishgina emas, unga bundan 
keyin yо‘l qо‘ymaslik kerak. 
О‘quvchilarning mustaqil ishini boshqarish о‘qituvchidan yuksak pedagogik 
mahoratni talab qiladi. О‘quvchilarga yordam berishda uning uchun ishni bajaraish 
emas, balki ularning faoliyatini tо‘g‘ri yо‘lga va о‘z vaqtida yо‘naltirish kerak, 
chunki kо‘pincha mehnat jarayonidagi xatolar tuzatib bо‘lmas kamchiliklarga 
(brakka) olib kelishi ma’lum. Shu sababli о‘qituvchi qayerda bunday xatolarga yо‘l 
qо‘yilishi mumkinligini oldindan kо‘rishi va о‘quvchilarni ulardan saqlab qolishi 

---

149 
kerak. О‘quvchilarning mustaqil ishini yо‘naltirishda ularga ortiqcha g‘amxо‘rlik 
qilavermaslik kerak, chunki bu о‘quvchilarning tashabbusini bо‘g‘adi, texnik 
ijodkorlikning rivojlanishiga tо‘sqinlik qiladi. 
О‘quvchilarning mustaqil ishlari faoliyatini konstruksiyalash, texnologiyani 
tashkil etish, modellashtirish, materiallarni bevosita ishlash, zanjirlar yig‘ish kabi 
har xil sohalarni о‘z ichiga olishi mumkin. Har qanday holda ham mustaqil faoliyat 
muvaffaqiyatining zarur sharti unga о‘quvchilarning tayyorgarligidir. Agar 
о‘quvchilar topshiriqni tushunsalar va uni bajarish yо‘llarini tasavvur hila olsalar, 
ya’ni topshiriqni bajarishga kuchlari yetsagina topshiriqqa qiziqadilar. Agar 
topshiriq о‘quvchilar hali egallamagan bilimlar va mehnat usullarini qо‘llashga 
mо‘ljallangan bо‘lsa, bu hol о‘quvchilarni loqaydlikka, о‘z kuchlariga 
ishonmaslikka olib keladi. Shu sababli о‘qituvchi о‘quvchilarning mustaqil 
ishlashi uchun mehnat topshirig‘i xarakterini belgilashda eng avvalo uning talab 
qilinayotgan bilim, kо‘nikma va malakalar nuqtai nazaridan о‘quvchilarning 
qо‘lidan kelish-kelmasligini tekshiradi. Ba’zan о‘quvchilarning mustaqil ishi 
uchun obyektlarni rejalashtirishda, agar vaqt imkoni bо‘lsa, buyumni takror 
tayyorlashni bajarish ham maqsadga muvofiqdir. Bunday holda о‘quvchilar о‘sha 
usullarni bajarishni mashq qiladilar, о‘qituvchi esa ular oldingi xatolarni takrorlab-
takrorlamasliklarini tekshiradi. 
Mehnat ta’limi jarayonida mehnatning ijtimoiy foydali xarakteri va 
meyorlanishi о‘quvchilarni mustaqil faoliyatga rag‘batlantirishning asosiy omili 
hisoblanadi. 
Tashkil etilgan musobaqa о‘quvchilar mustaqil ishining samaradorligini 
oshirishda muhim vosita bо‘lib xizmat qiladi. Musobaqaning tо‘g‘ri tashkil 
qilinishi, о‘quvchilarni yagona jamoaga birlashtirishi xafagarchilik va janjallarga 
olib kelmasligi kerak. Shu orqali о‘quvchilarga bizning jamiyatimiz sharoitida 
musobaqaning sanoat uchun tavsifli raqobati hech qanday aloqasi yо‘qligini 
tushuntirish lozim. Har bir о‘quvchining burchi jamoa manfaatlarini unutib 
о‘zining shaxsiy muvaffaqiyatlariga intilish emas, balki, о‘z yutuqlarini yashirmay 
о‘z tajribasi bilan о‘rtoqlashish, о‘rtoqlariga yordam berishdir. 

---

150 
Musobaqa shartlarini о‘qituvchi sinf faoli bilan birgalikda ishlab chiqarish, 
musobaqa natijalari esa devoriy gazetada muntazam yoritiladi, maktab radiosi 
orqali eshittirib boriladi va hokazo. 
О‘quvchilarning mustaqil ishi butun dars davomida yoki uning bir qismida 
uzluksiz о‘tishi, shuningdek yangi materialni bayon qilish bilan almashinishini 
(asosan 5 va 6 sinflarda) mumkin. 
Yakunlovchi yо‘riqnoma. 
Har bir mehnat darsi о‘quvchilarning buyumlari qay 
holatda bо‘lishidan qat’iy nazar xulosalar chiqarish bilan tugallanadi. Xulosalar 
chiqarish о‘quvchilarning bilim va malakalarini baholash bilan yakunlanadi. 
Darsda bajarilgan ishni ballar bilan baholab bо‘lmaydigan (masalan, operatsiya 
boshlangan, ammo tamomlanmagan) hollarda о‘qituvchi о‘quvchilar faoliyatini 
umumiy yо‘sinda ta’riflash bilan chegaralanadi. 
О‘qituvchi о‘quvchilarning ish о‘rinlari bо‘ylab aylanib, ishni qanday 
bajarilganiga qarab baholash, xulosa chiqarishning samarali shakli hisoblanadi. 
Bunday holda о‘qituvchining baho qо‘yishi о‘quvchilarning о‘z ish о‘rinlarini 
tozalashi bilan bir vaqtda amalga oshiriladi. Shu tufayli о‘quvchilar о‘qituvchining 
xulosasini kutib bekor turib qolmaydilar. Dars umumiy xulosalar chiqarish bilan 
yakunlanadi. О‘qituvchi о‘quvchilarga yaxshi ishlangan buyumlarni kо‘rsatadi, 
yuqori sifatga nimalar tufayli erishilganini tushuntiradi. Agar ish jarayonida tipik 
xatolarga yо‘l qо‘yilgan bо‘lsa, yakun yasashda bu xatolarning sabablari tahlil 
qilinadi. О‘qituvchi mehnat usullarini yana namoyish qiladi va bu usullarni bajara 
olmagan о‘quvchilarga ularni qaytarishni taklif qiladi. 
Xonalarni yig‘ishtirish.
О‘quvchilar ishni tamomlaganlaridan keyin о‘z ish 
о‘rinlarini va umuman xonani tartibga keltirishlari kerak. Duradgorlik ustaxonasini 
yig‘ishtirishga kо‘proq vaqt talab qilinadi. О‘z navbatida mexanik uchastkani 
yig‘ishtirish duradgorlik ustaxonasini yig‘ishtirishga nisbatan kо‘proq vaqt talab 
qiladi. 
Darsning oxirgi bosqichi kо‘proq vaqt oladi. Bu bosqichda bajariladigan ish 
ba’zan ikkinchi darajalidek tuyuladi. Aslida esa yig‘ishtirish ham darsning boshqa 
bosqichlari kabi ahamiyatga ega. Bunda, xususan, mehnat madaniyati 

---

151 
tarbiyalanadi. Ongli ishchi novator ish о‘rnini yig‘ishtirmay ketmaydi yoki uni 
yomon holda о‘z navbatchisiga topshirmaydi. Bu sifat (xususiyat) о‘quvchilarga 
ham singdirilishi kerak. Bunda о‘qituvchining yetakchilik roli hal qiluvchi 
ahamiyat kasb etadi. Yig‘ishtirish ishlab chiqarishdagidek bajarilishi uchun barcha 
zarur narsalar bilan о‘quvchilarni ta’minlash muhimdir (verstaklardagi payraxalar, 
qirindilar latta bilan emas, chо‘tkalar bilan surtilishi kerak). 
Navbatchi о‘quvchilar о‘qituvchi bilan birgalikda ish о‘rinlarini qabul qilib 
oladilar. Shundan keyin о‘qituvchi navbatchilarning ishlarini baholaydi. 
Maktab ishi tajribasida uchastkadagi ish о‘rnining tozaligi uchun musobaqa 
kabi tarbiyaviy tadbir о‘zining afzalligini kо‘rsatdi. Musobaqa g‘oliblari manaviy 
jihatdan mukofotlanadilar, ular haqida devoriy gazetada maqolalar e’lon qilinadi. 
О‘qituvchi ish о‘rnining holati о‘quvchilar uchun namuna bо‘lishi kerak.