15
Shayboniyzodalar o’rtasidagi majorolar Do’stxon (1557-1558)
davrigacha
davom etdi. Do’stxon hukmronlik qilgan vaqtdagi hayrli
tadbirlardan biri
xonlik poytaxtining 1557-yilda Xiva shahriga ko’chirilishi bo’ldi. Endilikda
Xiva shahri Xiva xonligi poytaxti deb rasmiy ravishda e’lon qilindi.
Hoji Muhammad (1559-1602) podsholigi davriga
kelib, Xorazmda
osoyishtalik qaror topdi, xonlik iqtisodiy-siyosiy mavqei ancha oshdi.
Qishloq
xo’jaligi, irrigatsiya qurilishlariga e’tibor kuchaytirildi.Urganch va Kat xokimi
Ali sulton tashabbusi bilan 2 ta ariq: Yangi va Toshyormish ariqlari qazdirildi,
Toshyormish Xo’jaeli shahri bilan Oybug’ur qal’asi oralig’idagi keng
maydonlarni, Yangiariq kanali esa Yangiariq qal’asi atroflaridagi yerlarni suv
bilan ta’minlashga mo’ljallangan edi.
Qishloq xo’jaligining yuksalishi, irrigatsiya ishlarining yo’lga qo’yilishi
dehqon-chilikdan mo’l hosil yig’ishga va xalq faravonligini ancha yaxshilashga
olib keldi.
Xorazmni iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustahkamlanib
borayotganini
ko’rolmagan Buxoro xoni Abdullaxon II (1583-1598) Xorazmni istilo qilish va
uning o’sib borayotgan mavqeini pasaytirishga qaror qildi. Abdullaxon IIning
eng muhim maqsadi Mang’ishloq va Kaspiy dengizi orqali o’tadigan savdo
yo’llarini qo’lga olish edi. U birdaniga Xorazmga hujum qilmasdan, avvalo,
unga qaram bo’lgan Xurosonni va Janubiy Turkmanistondagi viloyatlarni bosib
olshga qaror qildi. Shu maqsadda katta qo’shin to’plab, Marv va Obivard
shaharlarini bosib oldi. 1593 yilda Abdullaxon II
Hojimxon Xurosonga qarshi
yurish qilganidan foydalanib, Xorazmga qarshi yurish boshladi. Xazorasp
ostonasidagi jangda Buxoro qo’shinlari mag’lubiyatga uchradi. 1594-yil
Abdullaxon Xorazmga ikkinchi yurish boshladi. Yangiariq tumani hududida
joylashgan Olmaotishgan qal’asi ostonasida bo’lgan
shiddatli jangda
Abdullaxon qo’shinlari g’alaba qozondi. Xiva, Urganch, Vazir hokimlari xoinlik
qilib, Abdullaxon tarafiga o’ta boshladilar. Uni katta sovg’a-salomlar bilan kutib
oldilar. Xorazm yana Buxoroga qaram bo’lib qodi. Abdullaxon-II Xorazmda
o’z
noibini qoldirib, ko’p o’lja va asirlar bilan Buxoroga qaytib ketdi. Hojixon
16
Abdullodan yengilgach, qochib Xurosonning Durun shahriga, o’z o’g’li Arab
Muhammad qarorgohiga borib yashirinishga majbur bo’ldi. U faqat Abdullaxon
II vafotidan so’ng (1598) Urganchga qaytib keldi va xonlik taxtini egalladi.
Xorazm yana o’z mustaqilligini tiklab oldi. Shundan so’ng Hoji Muhammadxon
Xorazmni o’z farzandlari va nabiralari o’rtasida taqsimlab berdi. O’zi Urganch
va Vazir hokimligini oldi, o’g’li Arab Muhammadni Xiva va
Kat hokimi qilib
tayinladi. Hazoraspni esa nabirasi Isfandiyorga topshirdi.
Hoji Muhammadxon vafotidan so’ng uning o’g’li Arab Muhammad
(1602-1621) xon etib tayinlandi. U davlat hokimyatini mustahkamlash,
mamlakat iqtisodini kuchaytirishda va ma’lum darajada jamiyatda tartib-intizom
o’rnatishda qator tadbirlarni amalga oshirdi. U o’zbek sultonlari va
bekzodalarining o’zboshimchaligiga chek qo’ydi va ularni xon hokimyatiga
itoat qilishga majbur
etdi. Xorazmga chetdan bo’layotgan
hujumlarning
chorasini ham ko’rdi. Uning hukmronlik davrida Yoyiq daryosi atroflarida
istiqomat qiluvchi rus kazaklari va qolmiqlar Xorazmga bir qancha marotaba
talonchilik yurishlarini tashkil qilganlar. Xon lashkarlari ularga qaqshatqich
zarbalar berib, Xorazm hududidan haydab chiqarganlar,
ko’plari qirib
21
tashlangan .
Arab Muhammad podsholik davrida Xorazmda dehqonchilik va sug’orish
ishlarini yaxshilash borasida ham muhim tadbirlar amalga oshirilgan. Urganch
va Mizdahqon oralig’idagi keng yer maydonlariga
suv chiqarish maqsadida,
To’q qal’asi yaqinida bitta kanal tortilgan. Yangi yer maydonlari o’zlashtirilib,
mo’l g’alla hosili olingan. Bu tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida xonlik
iqtisodiyotida birmuncha yukalish
ro’y
bergan. Biroq, Arab Muhammad
hukmronligining so’nggi yillarida Xiva xonligida siyosiy vaziyat ancha
murakkablashib qoldi. Xonning farzanlari o’rtasida taxt uchun talashuvlar avj
olib ketdi. Arab Muhammadning 7 ta o’g’li bo’lib,
ularga xonlikning asosiy
viloyatlarini bo’lib bergan edi. Jumladan, katta o’gli Isfandiyor Xazaraspda
hokim edi. Abulg’oziy Sulton Katda, Xabash bilan Elbars sultonlar Vazir va
Dostları ilə paylaş: