O’zbek tili va adabiyoti yo’nalishi 21/3-gurux talabasi

Tire va uning qo‘llanilishi

Tireni amaliyotga rus yozuvchisi N.M. Karamzin XVIII asrda kiritgan. U O‘zbek yozuvida XIX asrning 70-yillaridan boshlab ishlatila boshlangan.Tire quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi:

1. 
   Dialoglardagi har bir gapning boshida:
   

• 
  Amaki, o‘ylab gapiryapsizmi? Qancha y o‘l yurib kelganimizni bilasizmi?
  

2. 
   Bog‘lamasiz qo‘llangan ot kesim bilan ega orasida:
   

Til — millatning qalbi.

3. 
   Uyushiq bo‘laklardan keyin kelgan umumlashtiruvchi so‘zdan oldin:
   

O‘zbek, qirg‘iz, qozoq, turkman, tojik — barchamiz bitta yurtning farzandlarimiz.

4. 
   Ma’lumot mazmunidagi asosiy gapdan so‘ng tartib bilan sanalgan har bir gap boshida:
   

1996-yil 26-aprelda ta ’sis etildi:

• 
  Amir Temur ordeni;
  
• 
  Buyuk xizmatlari uchun ordeni.
  

5. 
   Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda ikkinchi gapning kesimi tushirilsa:
   

Olamni quyosh yoritadi, insonni — ilm.

6. 
   Ayrim so‘z yoki gaplar izohlansa, ularning o‘rtasida:
   

O‘zbekiston Milliy sug‘urta kompaniyasi — ,,O‘zbekinvest”.

8. 
   Zid ma’noli bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar orasida:
   

Vaqting ketdi — baxting ketdi.

8. 
   Kirishlar va ajratilgan bo‘laklar har ikki tomonidan vergul yoki tire bilan asosiy bo‘laklardan ajratiladi.
   

Biz — yoshlar — millatning tayanchi, Vatanning ishongan tog‘larimiz.

8. 
   Tenglik, taqqoslash va hokazo ma’nolarni bildiruvchi so‘zlar orasida:
   

Toshkent — Andijon avtomobil yo‘li ta’mirdan chiqarilmoqda.

8. 
   Nashr, kitobot ishlarida:
   

X. Sultonov. Onamning yurti. Qissa va hikoyalar. — Т.1987

8. 
   Hisob-kitob bilan bog‘liq fanlarda tire ayirish belgisini bildiradi: 307 — 23.
   

So‘roq belgisi va uning qo‘llanilishi

So‘roq belgisining kelib chiqishini lotincha questio — so‘roq so‘ziga olib borib taqaydilar. So‘roq ma’nosida mazkur so‘zning birinchi harfi ,,Q” ishlatila boshlagan, keyinchalik uning shakli hozirgi holatga (?) kelib qolgan, o‘zbekcha matnlarda 1885-yildan boshlab uchraydi. 1900-yildan so‘ng muntazam ishlatila boshlangan. So‘roq belgisi quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi:

1. 
   So‘roq gaplarning oxirida.
   

Yomonlikning jazosiz qolmasligini bilasizmi?

2. 
   Kim?, nima?, qanday?, qanaqa?, qaysi? kabi so‘roq olmoshlaridan so‘ng:
   

Sifatlar qanday?, qanaqa?, qaysi? so‘roqlariga javob bo‘ladi.

3. 
   Gap yoki matn ichidagi birorta so‘z yoki jumla mujmal, noaniq, tushunarsiz bo‘lsa, undan so‘ng qavs ichiga qo‘yiladi:
   

Abdulla Qodiriyning ,,O‘tkan kunlar” qissasida (?) o‘zbek xalqining yaqin o‘tmishi haqida hikoya qilinadi.