O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

CHIG`ATOY ULUSINING ADABIY TILI 
XIII asrda mug`ullar istilosidan so`ng Movarounnahrda Chig`atoy davlati 
tuzildi. Bu davlat idora ishlarini yuritishda qoraxoniylar davridagi adabiy tilga va 
Xorazmdagi adabiy tilga murojaat qiladi. Lekin ko`proq koraxoniylar davridagi tilga 
ahamiyat berildi. Bu holat ma`lum darajada qarluq-uyg`ur tili xususiyatlarining bu 
tidda singab qolishiga sabab bo`lgan, chunki uyg`urlar madaniy jihatdan yuqori 
turuvchi qabila bo`lgani uchun mo`g`ullar hukmronligi davrida davlatning
madaniy hayotida va yozuv bilan bog`liq bo`lgan deyarli barcha ishlarda muhim o`rin 
tutgan. Saroy doirasidagi mansabdor kishilarning bolalari uyg`urlar qo`lida
o`qiganlar. 
Chig`atoy ulusining adabiy tili yodgorliklarida qadimiy kitobiy d-o`rnida z,y 
undoshlarining kelganligini ko`ramiz. SHuningdek, ayrimlarida turkman, ba`zilarida 
uyg`ur tili xususiyatlarini uchratamiz. Chig`atoy ulusi adabiy tilining yodgorliklari 
sifatida «Mukaddimat-ul adab», «Yusuf va Zulayho», «Ravnaq-ul Islom», 
«O`g`uznoma» kabi asarlarni ko`rsatish mumkin. 
«O`G`UZNOMA» ASARINING TIL XUSUSIYATLARI 
O`rta Osiyo turkiy xalqlari - o`g`uz va qarluq-uyg`ur dialektining qadimgi 
yodgorligi hisoblangan «O`g`uznoma»ning qachon va qaerda ko`chirilganligi xaqida 

---

48 
hozirgacha aniq ma`lumot yo`q. N.M.Mallaev bu asarni XIII- XIV asrlarda, 
A.M.Sherbak XV asrda kitobat qilgan deb ma`lumot beradilar. 
Nemis olimi V.Bang «O`g`uznoma»ning til xususiyatlarini taxlil qilish 
asosida afsonaning tilini shartli ravishda yangi sharqiy turkiy til deb ataydi va 
P.Pellioning fikriga ancha yaqin mulohazani ilgari suradi. A.M.Shcherbak 
«O`g`uznoma»ning turli qo`lyozmalarini o`rganish, uning tilini boqsha asarlar 
bilan qiyoslash asosida shunday xulosaga keladi: asl nusxa ko`lyozmaning tili 
«y»lovchi shevada yozilgan, so`z negizining fonetik shakllanishida lablashmagan 
tovushlar ko`proq ishtirok etadi. Asar XIII asr oxiri XIV asr boshlarida Turfon 
(Qashqar)da yozilgan. 
Qabila ittifoqlarining birlashishi tamoyilining kuchayishi, buning natijasida 
ancha qat`iylashgan qarluq, uyg`ur, o`g`uz tili xususiyatlaridan tashqari, keyinroq kirib 
qolgan qipchoq unsurlari ham asar tilida aks etgan. Bu dialektlarning hammasi esa 
birgalikda eski o`zbek tilining negizini tashkil qiladi. 
Asarda qadim zamonlarda yaratilgan mifologik afsonalar bilan birga 
dahshatli istilo va urushlar tasviri berilgan. Bu, ehtimol, Chingiz istilosining in`ikosi 
bo`lishi mumkin. Asar tilidagi mo`g`ul elementlari ham shundan dalolat beradi. 
Asar tilida qarluq-uyg`ur, o`g`uz qabila ittifoqi xususiyatlarini uchratamiz. 
Afsona tilida yuqori-tor unlilardan so`ngi til orqa unlilarning qo`llanishini ko`ramiz: 
adug, tirig, tag` va x.o. Darhaqiqat, «O`g`uznoma» tilida nisbatan yangi fonetik, 
leksik va fammatik xususiyatlar anchagina uchraydi. Masalan, so`zda d, dz ga 
nisbatan y tovushining ustunligi hodisasini ko`rish mumkin: adg`ir, qon o`rnida ayg`ir, 
qoy ishlatiladi. Ammo bu holat hali qat`iy bo`lmay, ularning muvoziy qo`llanishi ham 
uchraydi: ayg`ir, adug (ayiq) kabi. Unlilar uyg`unligi to`la saqlangan: urungudun 
son qalmqlari (eshik) tzmurdun erdilar. Undoshlarda jarangsizlanish hodisasi kuchli: 
atni keldurdi. Tan erte boddukta. So`z oxirida tor va keng unlilardan keyin tilrrqa 
g`, g tovushlari saqlanadi: tirig, olug, tag`, adug`. Kishilik olmoshlarining I shaxsida 
b undoshi m shaklida keladi: baluqni (shahar) benga saqlab kelgil. Menge atam bu 
baluqn’! Berub turur. Qaratqich kelishigining -n’ң, -nuң turlari ko`proq uchraydi: 

---

49 
bәshin өgulm, og`uz qag`anniң ati, anuң bashi, qagannuң chәrigi kabi. 
Asarda tushum kelishigining qadimgi -ig`,—ig affiksli shakli, -i/-n,-/-i/-n 
affiksi orqali yasalgan shakli qo`llanmaydi. Asarda -duk, -dүk, -g`u, -gү affiksli 
sifatdoshlar uchrab turadi: yibarguda erdi. Urushg`udun son. Og`uz kөrdүktә өzi 
kәtti kabi. 
Tartib sonlarning ikkinchi (ikinchi o`rnida), үchүnchү, үchүnchi 
(үchүnch o`rnida» shakllari qo`llangan. SHart fe`li asosan -sa (-sar o`rnida) 
affiksi bilan keladi: 
birinchisiga Kun at qoyd’shar, ikkinchisige Ay at qayd’shar..., kulsm, 
yshlasa kabi. 
Bu yodgorlikda leksik jihatdan tapuq (xizmat), tәlim (ko`p), tug` (bayroq), 
baluq (shahar), bәrgu, qapug`, uqg`ulug`, chәrig, muran (daryo), achqich (kalit), 
toqush, koruklug kabi eski turkiy, mo`g`ulcha so`zlar uchraydi. Bu faktlar asarda 
qarluq-uyg`ur tili xususiyatlarining ustun ekanligini ko`rsatadi. Asar tilida uchraydigan 
bir qator mo`gulcha so`zlar esa o`sha davrlarda turkiy tillarga kirib o`zlashib qolgan 
yangi leksik qatlamni tashkil qiladi. «O`g`uznoma» asarining tili faqat ba`zi bir 
xususiyatlari bilangina eski o`zbek adabiy tilidan farq qiladi, u ko`proq qarluq-
uyg`ur tili an`analariga yaqin turadi. Demak, «O`g`uznoma» asarining til materiallari 
orqali eski o`zbek adabiy tilining qarluq-chigil-uyg`ur til birligi bilan yaqin 
munosabatda, uzviy aloqador ekanligi aniqlanadi. 
So`z o`rtasida d-y tovushlari almashadi; adug-ayug` 
 Jamlik son: - egu, uch egu, ik egu, besh egu. 
Harakat nomi: -ish//-ish/-/sh affikslari va h.o. 
Afsona tilida X- XII asr yodgorligida uchrovchi tushum kelishigining -
ig`//ig I qurol vosita kelishigining -in/-/n affikslari bilan h.k. formalari uchraydi. 
YUqoridagi faktlar «O`g`uznoma» asarining XIII- XIV asr yodgorligi 
shu davr adabiy tilining namunasi deb karashga to`la imkoniyat beradi.

---

50