O„zbekiston Respublikasi Sog„liqni Saqlash Vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Psixologiya

Qobiliyatlar va ularning turlari. 
Qobiliyatlar - shaxsning ma‟lum faoliyatdagi muvaffaqiyatlarni, osonlik bilan 
biron faoliyatni egallay olishni ta‟minlaydigan yakka psixologik xususiyatlaridir.
Inson qobiliyatlar yordamida bilim, ko`nikma va malakalarini nisbatan osonlik 
bilan egallab oladi va biror faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug`ullanadi.
Qobiliyatlar faqat faoliyatda namoyon bo`ladi. Qobiliyat turlari quyidagilar: 
6-shakl 
Umumiy qobiliyatlar mavjud bo`lgan kishi faoliyatning turli xillari bilan 
muvaffaqiyatli shug`ullana oladi. Umumiy qobiliyatga ega bo`lgan o`quvchilar odatda 
barcha fanlardan yaxshi va qiynalmay qo`yadilar.
Maxsus qobiliyatlar kishiga qandaydir muayyan faoliyat bilan muvaffaqiyatli 
shug`ullanish imkonini beradi.
Insonning qobiliyatlari uning mayllari bilan maxkam bog`liqdir. Shuning uchun 
biror narsaga qiziqish, unga berilish ko`pincha faoliyatning ana shu turiga bo`lgan 
qobiliyatlarning mavjudligidan darak beradi.
Umumiy qobiliyatlar 
Maxsus qobiliyatlar 

---

58 
Layoqat nishonlari va qobiliyat. Ko`pgina olimlari qobiliyatlar tug`ma bo`ladi va 
avloddan-avlodga o`tib turadi, deb hisoblaydilar. Unchalik qobiliyatli bo`lmagan 
ko`pchilik kishilar orasida layoqatli kishilar oilalari kam bo`ladi, bu oilalardagi 
kishilarnig qobiliyatlari avloddan-avlodga o`tib keladi. Lekin qobiliyatlar to`g`risida 
bunga butunlay qarama-qarshi bo`lgan nuqtai nazar ham mavjud, bu nuqtai nazar 
tug`ma sifatlarni butunlay inkor qiladi va hamma narsa tarbiyaga, shart-sharoitga 
bog`liq deb hisoblaydi. Ana shu nuqtai nazarni ham to`g`ri deb hisoblab bo`lmaydi. 
Qobiliyatlar miya va sezish organlarining tuzilishiga bog`liq, ular har-xil kishilarda 
tug`ilgan vaqtidayoq turlicha bo`ladi. Har bir kishida tug`ma layoqat nishonlari bor 
bo`ladi, binobarin, kelgusida biror qobiliyatni rivojlantirishga bo`lgan muayyan 
moyillik ana shunga bog`liq. Lekin bu tabiiy layoqat nishonalari muvaffaqiyatli 
faoliyatning to`la-to`kis shart-sharoitlari bo`la olmaydi. Layoqat nisholarini 
rivojlantirish kerak, bu esa ta‟lim tarbiya jarayonidagina ro`y beradi. Bundan tashqari, 
layoqat nishonalari ko`p qiymatlidir, ya‟ni tegishli sharoitlar mavjud bo`lganda 
faoliyatga qarab layoqat nishonalari asosida turli qobiliyatlar rivojlanishi mumkin. 
Layoqat nishonlari kishining go`yo «mudrab yotgan» kuchlari bo`lib, agar kishi 
tegishli faoliyat bilan shug`ullanmasa, bu imkoniyatlarni «uyg`otishi» mumkin emas. 
Bunday mashg`ulotlar uchun ijtimoiy shart-sharoit: moddiy ta‟minot, muhit, o`qish 
imkoniyatlari va hokazolar zarur bo`ladi. Qulay sharoitlar mavjud bo`lganda ayrim 
kishilarda qobiliyatlar juda erta rivojlanadi. Odatda musiqa va tasviriy sanhatga 
bo`lgan layoqat unda ertaroq paydo bo`ladi. Kishilarda musiqa va tasviriy sanhatga 
bo`lgan layoqatdan bir muncha keyinroq adabiy qobiliyatlar paydo bo`lgan. Qobiliyatni 
rivojlantirishning ayrim shartlari. Qobiliyatlar faoliyat davomida rivojlanadi. Shuning 
uchun qobiliyatlarni rivojlantirishning birinchi sharti - faoliyatga bo`lgan ehtiyojni