Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

 
Yoxlama – test sualları 
 
1.
 
Azkomplektli məktəblərdə fiziki tərbiyə məşğələləri necə təşkil olunur? 
2.
 
Azkomplektli məktəblərdə fiziki tərbiyənin təşkilinin nə kimi variantları vardır? 
3.
 
Xüsusi tibbi qrup şagirdlərinin fiziki tərbiyəsinin məzmununa daxil olan hərəkətlər hansılardır? 
4.
 
Xüsusi tibbi qrup şagirdləri ilə fiziki tərbiyə məşğələlərinin təşkili metodikası əsas qrupdan nə ilə 
fərqlənir? 
5.
 
Xüsusi tibbi qrup şagirdlərinin fiziki tərbiyə məşğələləri üçün hərəkətlərin və oyunların seçilməsi 
qaydalarını göstərin. 
 
 
 
                    Yaradıcılıq işi üçün təxmini mövzular 
 
1.
 
Azkomplektli məktəblərin fiziki tərbiyəsinin təşkili xüsusiyyətləri. 
2.
 
Xüsusi tibbi qrup şagirdlərinin fiziki tərbiyəsinin təşkili və keçirilməsi metodikası 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 250
ÜÇÜNGÜ BÖLMƏ 
 
VII FƏSİL TƏDRİS GÜN REJİMİND Ə FİZİKİ TƏRBİYƏ- 
SAĞLAMLIQ TƏDBİRLƏRİ 
 
 
                                               P L A N : 
1. Səhər gigiyenik gimnastikasının əhəmiyyəti. 
2. Dərsəqədər səhər gigiyenik gimnastikası. 
3. Bədən tərbiyəsi dəqiqələri. 
4. Böyük tənəffüslərdə fiziki hərəkətlər və mütəhərrik oyunlar. 
5. Günüuzadılmış qruplarda idman «saatı». 
 
                                             ƏDƏBİYYAT 
 
1.A.İsmayılov. Günüuzadılmış qruplarda tərbiyəçi işinin məzmunu. Bakı, «Maarif» nəşriyyatı, 1975-
ci il. 
2.T.Abasov. İdman və mütəhərrik oyunlar. Bakı, «Maarif» nəşriyyatı, 1987-ci  il. 
3.B.Quliyev. Tələbələrin orta məktəbin I-VIII siniflərində bədən tərbiyəsi və kütləvi idman işlərinin 
təşkilinə hazırlanması məsələləri. Bakı, 1994-cü il. 
4.H.Ağayev, Ş.Hüseynov. Azərbaycan uşaq mütəhərrik oyunları. Bakı, «Maarif» nəşriyyatı, 1989-cu 
il. 
 
 
 
 
VII  F Ə S İ L.  TƏDRİS GÜN REJİMİNDƏ BƏDƏN 
TƏRBİYƏSİ-SAĞLAMLIQ TƏDBİRLƏRİ 
  
 
 
              Tədris gün rejimində keçirilən bədən tərbiyəsi tədbirləri aşağıdakılardan ibarətdir: 
1.Dərsəqədər səhər gigiyenik gimnastikası 
2.Bədən tərbiyəsi dəqiqələri 
3.Dərsarası fasilələrdə təşkil olunan bədən tərbiyəsi tədbirləri 
Fiziki hərəkət məşğələlərinin həmin formalarda təşkili uşaqların fiziki inkişafına, fiziki hazırlığına 
və sağlamlığının möhkəmləndirilməsinə müsbət təsir göstərməklə  tədrisin keyfiyyətini artırır, nizam-
intizamı möhkəmləndirir, mütəşəkkilliyi, kollektivçilik ruhunu və əhval-ruhiyyəsini yüksəldir. 
              Tədris gün rejimində təşkil olunan bədən tərbiyəsi tədbirləri o zaman daha əhəmiyyətli olur 
ki, o, müntəzəm olaraq keçirilsin, rejimə düzgün əməl olunsun. 
              Gün  rejimi  tədbirləri ümumməktəb və  hər bir sinfin tədris işlərinə, sinifdənxaric və 
məktəbdənkənar tədbirlərinə uyğun bir şəkildə həyata keçirilməlidir. 
              Həmin tədbirlər tədris müəssisələrindən tam asılı olduğu üçün düşünülmüş, qabaqcadan 
müəyyənləşdirilmiş vaxtda, müvafiq vaxt ərzində  keçirilməlidir. Konkret desək, hər gün eyni vaxtda 
başlanmalı və yekunlaşdırılmalıdır. 
 
VII.1. Səhər gigiyenik gimnastikasının əhəmiyyəti 
   Orta  ümumtəhsil məktəbləri  şagirdləri ilə aparılan bədən tərbiyəsi və kütləvi idman işlərinə ev 
şəraitində icra edilən səhər gimnastikası və məşğələyəqədər gimnastika əsas yerlərdən birini tutur. Bədən 
tərbiyəsi və idmanın mühüm tərkib hissəsi olan səhər gimnastikası  şəxsiyyətin hərtərəfli və ahəngdar 
inkişafında böyük əhəmiyyətə malikdir. 
     Klassiklər şagirdlərin fiziki tərbiyəsinə, müxtəlif növ gimnastika hərəkətlərinə xüsusi əhəmiyyət 
verir və onları hər vasitə ilə müntəzəm surətdə həyata keçirməyi tövsiyə edirlər. Vaxtilə bu münasibətlə 
deyilmişdir: «… Bütün siniflərin  şagirdlərinə  əzaları  öz  elastiklik  və çevikliyini itirməmişkən, sərbəst 

 251
gimnastikanı  və gimnastika alətlərində edilən hərəkətləri müntəzəm və  əsaslı surətdə öyrənmək daha 
yaxşı deyilmi?». 
     Təsadüfi deyildir ki, görkəmli alim və mütəxəssislər 12 bədən tərbiyəsi hərəkətlərini və 
müntəzəm surətdə  səhər gimnastikasını yerinə yetirməyi zəruri hesab edir və  gənc nəslin harmonik 
inkişafında, cansağlığının möhkəmləndirilməsində, qarşıya çıxan bütün çətinliklərin aradan 
qaldırılmasında mühüm vasitə sayırdı. 
   Səhər gimnastika şagirdlərin yuxu zamanı orqanizmdə yaranmış passiv vəziyyəti tədricən aradan 
qaldırır və onları tədris gün rejimində görüləcək tədbirlərə – fiziki və  zehni əməyə hazırlayır. 
    Böyük  rus  fizioloqu,  akademik  İ.P.Pavlov səhər gimnastikasının fizioloji əhəmiyyətini çox 
düzgün olaraq izah etmişdir.  İ.P.Pavlov yuxu haqqında öz təlimində qeyd etmişdir ki, baş-beyin 
fəaliyyətində iki proses oyanma və tormozlanma cərəyan edir. Onlar bir-birilə daima əlaqədar olaraq 
beyin nahiyyəsinin müxtəlif sahələrinə yayıla bilirlər. Yuxu beynin ayrı-ayrı  fəaliyyət sahələrinə, 
yarımkürələrinə, beynə yayılmış tormozlanmadır. Daha sonra o, müəyyənləşdirilmişdir ki, bu 
tormozlanma müxtəlif beyin nahiyyəsi sinir hüceyrələrinin yorulması və onların, xüsusi hərəkət, görmə, 
eşitmə və dəri qıcıqlarını qəbul edən zonaların oyanma qabiliyyətinin aşağı düşməsi ilə sıx bağlıdır. 
    Təcrübə göstərdi ki, uşaqlar səhər yuxudan durarkən özlərini  əzgin hiss edir, onlarda ruh 
düşkünlüyü  əmələ  gəlir, demək olar ki, fəaliyyətsizlik hiss olunur. Gün rejimində qarşıya qoyulmuş 
vəzifələri lazımi səviyyədə icra etmək imkanında olmurlar. Xüsusən  şagirdlərin  əzələ  iş qüvvəsi aşağı 
düşür, ürək fəaliyyəti zəifləyir, onlarda baş  ağrıları, huşsuzluq meydana çıxır. Bütün bu mənfi halları 
aradan qaldırmaqla səhər gimnastikası çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Səhər gimnastikasının adi 
hərəkətləri nəbz vurğularını 50-60% sürətləndirir, maksimum təzyiqi 5-20  millimetr çoxaldır, udulan 
oksigenin miqdarını 10-30% artırır, mədə-bağırsaq və sinir sisteminin işi yaxşılaşır, insanın bədən 
quruluşu – qaməti gözəlləşir. 
  Müşahidələr göstərir ki, bəzi məktəblərdə səhər gimnastikasının və dərsəqədər gimnastikanın əsil 
mahiyyəti lazımınca qiymətləndirilmir. O, günün tələbləri baxımından lazımi səviyyədə təşkil olunmur. 
Bunun bir səbəbi ibtidai sinif və ixtisaslı  bədən tərbiyəsi müəllimlərimizin səhər gimnastikasına lazımi 
əhəmiyyət verməməsidirsə, digər səbəbi isə  həmin işə  məktəb rəhbərlərinin, xalq təhsil işçilərinin zəif 
nəzarət etməsində, xüsusən müəllimlərin onun səmərəli təşkilindən çətinlik çəkməsindədir.Tədris metodik 
ədəbiyyata, həmçinin qabaqcıl iş  təcrübəsinə istinad edilib səhər gimnastikası  və  dərsəqədər 
gimnastikanın səmərəli təşkili və keçirilmə yollarının öyrənib ümumiləşdirdik.  
 
        VII.2. Dərsəqədər səhər gimnastikası 
 Dərsəqədər səhər gimnastikası müntəzəm olaraq tədris fənlərindən  əvvəl həyata keçirilir. Səhər 
gimnastikası orqanizmin daha tez tədris fəaliyyətinə hazırlayır, sinir sisteminin funksiyasının normal 
yerinə yetirilməsinə  zəmin yaradır. O, 6-8 hərəkətdən ibarət olub, 10-12 dəqiqə müddətində 4-6 dəfə 
təkrar edilməklə icra olunur. Dərsəqədər səhər gimnastikası kompleks hərəkətləri əsasən qol, ayaq, gövdə 
üçün hərəkətlərdən ibarət olur. Həmin gimnastika hərəkətləri daha çox əzələ qruplarına təsir göstərməli 
və I-IV sinif şagirdlərinin fiziki hazırlığına, inkişafına və sağlamlığına uyğun olmalıdır. 
  Dərsəəqədər səhər gimnastikası kompleks hərəkətlərini seçərkən bədən tərbiyəsi proqramından 
baş, gövdə  və qollar üçün verilmiş  əsas hərəkətlərdən istifadə etmək faydalıdır. Xüsusən qollar yuxarı,  
irəli, yanlara, əllər boyun arxasında, başda, baş üzərində olmaqla hərəkətlər icra olunmalıdır. Həmçinin 
əllər müxtəlif vəziyyətlərdə barmaq və biləklər üçün hərəkətlər, ayaqların bükülüb-açılması ilə 
hərəkətlərdən də istifadə etmək olar. Bundan əlavə, dairəvi hərəkətləri,  əyilmələri, dönmələr,  əl, qıç, 
gövdə və başın bir-birilə uyğunlaşması ilə hərəkətlərin əlaqədar şəkildə yerinə yetirilməsi zəruri və daha 
əlverişlidir. 
  II  siniflər üçün kompleks tərtib olunarkən I sinifdə öyrədilmiş, III siniflər üçün kompleks tərtib 
olunarkən özündən  əvvəlki siniflərdə öyrənilmiş  hərəkətlərdən istifadə etmək olar və s. III-IV siniflər 
üçün nəzərdə tutulmuş kompleks hərəkətlər I-II siniflərin hərəkətlərinə nisbətən çətin olmalı çox 
təkrarlanmalıdır. 
   Ümumiyyətlə, dərsəqədər səhər gimnastikası üçün tərtib edilmiş kompleks hərəkətlər aşağıdakı 
sxemdə qurulduqda, onun təlim-tərbiyəvi əhəmiyyəti və sağlamlaşdırıcı təsiri daha çox olur. 

 252
  Birinci hərəkət  tənəffüsə qüvvətli təsir etməli, 5-6 dəfə  təkrar edilməklə, həm də «dartınma» 
xarakteri daşımalı, asta tempdə icra olunmalıdır.  İkinci hərəkət ayaq əzələlərini inkişaf etdirməli, bu 
məqsədlə ayaqların qaldırılıb endirilməsi ilə  əlaqədar icra olunmalı. Tez tempdə 4-5 dəfə 
təkrarlanmalıdır. Yaxud çöməlmələr icra edilməlidir ki, bu hərəkətlər də asta və orta tempdə yerinə 
yetirilməli, 5-6 dəfə  təkrarlanmalıdır.  Üçüncü hərəkətlər  ümumfizioloji  əhəmiyyət kəsb etməlidir. Bu 
məqsədlə də 30 saniyəyə qədər davam edən sürətli tempdə icra olunan hoppanmalar yerinə yetirilməlidir. 
Məktəbyanı  meydançalarda yaxud da 1 dəqiqəyə qədər asta qaçmalıdır. Dördüncü hərəkət gövdənin düz 
əzələləri üçün seçilməlidir. Bunun üçün də gövdənin  əyilməsi və düzəldilməsini təmin edən hərəkətlər 
kompleksə daxil edilməlidir. Bu hərəkətlər 5-6 dəfə  təkrar olunmaqla müxtəlif tempdə yerinə 
yetirilməlidir.  Beşinci hərəkət isə gövdənin yan tərəf (yanlara) əzələlərinə  təsir etməlidir. Bu zaman 
gövdə növbə ilə yanlara əyilməli və ya sağdan və  əksinə dairəvi hərəkət edilməlidir. Həmin hərəkətlər 
yavaş tempdə icra edilməli, 3-4 dəfə (hər tərəfə) təkrarlanmalı və ritmik olaraq icra olunmalıdır. 
   Müşahidələrdən aydın olur ki, dərsəqədər səhər gimnastikasının səmərəli təşkili və keçirilməsində 
şagirdlərin onu könüllü olaraq icra etməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir, çünki səhər gimnastikası 
haqqında  şagirdlərə  məlumatların verilməsi həmin baxımdan onun mahiyyəti və  nə  məqsədlə yerinə 
yetirilməsi başa düşülməsinə  zəmin yaradır. Bu isə onların  şüurluğunu və  hərəki fəallığını yüksəldir. 
Şirvan  şəhərindəki 16 №-li məktəbin baş  bədən tərbiyəsi müəllimi Azər Babayevin də bu sahədəki işi 
həmin baxımdan çox maraqlıdır. Azər müəllim dərs ilinin əvvəlində dərsə birinci növbədə səhər gigiyenik 
gimnastikasının əhəmiyyəti barədə ayrı-ayrı siniflərdə müvafiq olaraq aşağıdakı məzmunda söhbət aparır. 
- Uşaqlar, mən sizinlə bu dərsimizdə  səhər gimnastikası haqqında söhbət edəcəyəm. Mən 
öyrənmişəm ki, bəzi uşaqlar səhər gimnastikası ilə heç məşğul olmurlar. Bəziləri isə kompleks hərəkətləri 
düzgün icra etmirlər. Fikrimizcə, buna əsas dərsəqədər səhər gimnastikasını necə icra etmək lazım 
gəldiyini və onun əhəmiyyətini,onların bilməmədiyindən irəli gəlir. 
Soruşa bilərsiniz ki, səhər gimnastikasının nə kimi əhəmiyyəti var? Uşaqlar, görkəmli alim və 
həkimlər sübut etmişlər ki, bir neçə  hərəkətlərin birləşməsindən  əmələ  gəlmiş  səhər gimnastikası 
kompleks hərəkətlərinin icrasının orqanizm üçün faydası böyükdür. Gimnastika yuxunu qaçırdır, qısa bir 
müddətdə adamda sevinc, gümrahlıq və  şənlik  əmələ  gətirir,  əhval-ruhiyyəni yüksəldir. Eyni zamanda 
yüngül və asan yerinə yetirilən gimnastika hərəkətlərindən sonra işə daha həvəslə başlamaq mümkündür. 
Həmin gün kifayət qədər zehni və fiziki iş görmüş olsa da, həddən artıq və ya tez yorulmursan, hətta ən 
çətin və mürəkkəb işlə qarşılaşdıqda belə qorxmur, inamla maneəni aradan qaldırmağa səy göstərirsən.  
Səhər gimnastikası hərəkətlərinin müntəzəm icra olunması əzələ qüvvəsinin sürətini, cəld və çevikliyini 
artırır, qamətin düzgün tərbiyəsini təmin edir, qəşəng, cəld, çevik yeriməyə  və qaçmağa kömək edir. 
Bundan sonra müəllim səhər gimnastikası və idmanla məşğul olan uşaqların fiziki hazırlığını, qamətini, 
gimnastika ilə  məşğul olmayanlarla müqayisə edib, tutuşdurur. Yeri gəldikcə, hətta bəzi hərəkətlər 
əyaniləşdirilir. Uşaqlar öz gözləri ilə idmançı şagirdin bədəninin xarici görünüşünün gözəlliyini, ondakı 
idman məharətini, hərəkətindəki incəliyi, emosionallığı görürlər. Bütün bunlar uşaqlarda səhər 
gimnastikası  hərəkətlərinin  şüurlu surətdə, inamla yerinə yetirilməsinə  səbəb olur. Azər müəllim bəzən 
idmanla məşğul olan uşaqlara söz verir, onlar isə idmanla məşğul olduqdan sonra özlərini necə hiss 
etdikləri haqqında məlumat verirlər. Daha sonra müəllim aşağıdakı qaydaları onların dəftərlərinə yazdırır: 
1.Səhər gimnastikası ilə hər gün məşğul olmalı; 
2.Dərs zamanı öyrədilən hərəkətləri evdə təkrar etməli; 
3.Hərəkətlər icra edilərkən tənəffüsü bir an belə dayandırmamalı, müntəzəm tənəffüs etməli; 
4.Əyilmələr zamanı dərin nəfəs verməli, ilk vəziyyətə qayıdarkən nəfəsi buraxmalı; 
5.Qaməti düzgün saxlamalı, hərəkətlər şagirdlərin qamətinin formalaşdırılmasına yönəldilməli; 
6.Hərəkətləri ev şəraitində icra etməli, bu vaxt valideynin köməyindən istifadə olunmalı; 
7.Kompleks hərəkətləri bacı-qardaşınla, ata-ananla birlikdə yerinə yetirməli; 
8.Hərəkətlərin icrasına ciddi yanaşmalı, artıq hərəkətlərə, intizamın pozulmasına qətiyyən yol 
verilməməli;  
9.Ürəyin fəaliyyətini məqsədəuyğun  şəkildə artırmalı,  əzələ sisteminə müxtəlif məqsədəmüvafiq 
təsir göstərməli; 
10.Şagirdlərin yorğunluğuna və həddən artıq oyanıcılığına səbəb olmamalı; 

 253
11.Kompleks hərəkətlər  əvvəllər icra edilmiş  hərəkətlərdən və yaxud da daha asan qavranılan 
hərəkətlərdən ibarət olmalı; 
12.Əhval-ruhiyyəni və emosionallığı yüksəltməli; 
13.Uşaqların yaşına, fiziki inkişafına və hazırlığına, habelə səhhətinin vəziyyətinə uyğun olmalı; 
14.Məşğələ yeri nəzərə alınmalıdır. 
Azər müəllim səhər gimnastikası üzrə  iş  təcrübəsindən danışarkən deyir ki, mən uşaqlarla 
gimnastikaya dair qısa və konkret söhbət apardıqdan sonra onlara hazırladığım kompleks hərəkətləri 
yazdırıram. Sonra isə  şagirdləri kompleks hərəkətlərin tərtib olunma sxemi ilə tanış edirəm. Müəllim 
aşağıdakı ardıcıllığı nəzərə almaqla hərəkət kompleksləri tərtib edir: 
Yeriş, qaçış, dartınma templi hərəkətlər; çiyin oynaqlarının dairəvi hərəkətləri; qamət üçün 
hərəkətlər, irəli, arxaya və yanlara əyilmələr, çöməlmələr, belin, başın dairəvi hərəkətləri, qol əzələləri 
üçün hərəkətlər; kürək əzələləri üçün  hərəkətlər; qarın əzələləri üçün hərəkətlər, yerində hoppanmalar, 
bədəni sakitləşdirici yeriş və diqqəti cəlbedici hərəkətlər. 
Şirvan  şəhər 16 №-li məktəbdə  şagirdlər ev dəftərinə  kompleksin tərtibolunma qaydasını da 
köçürürlər. Dərsin hazırlıq hissəsində ümuminkişaf etdirici kompleks hərəkətlərlə yanaşı, ev şəraitində 
icra olunmalı  hərəkətlər də onların nəzərinə çatdırılır və nümayiş etdirilir. Şagirdlərə evdə  həmin 
kompleksdən istifadə etməklə  bərabər, sadə komplekslər tərtib etməsi də onlara tapşırılır (bu metodlar 
əsasən 3-4 və daha yuxarı siniflərdə istifadə etmək əlverişlidir). 
Həmin məktəbdə  şagirdlərin tapşırıqları necə yerinə yetirdiklərini bilmək üçün onları zalın, 
meydançanın mərkəzində arxaları mərkəzə baxmaqla dairə üzrə düzləndirilir və icra etmək lazım gələn 
hərəkətin adı çəkilir və komanda verilir. Məsələn, gövdə əzələlərini inkişaf etdirən kompleks hərəkətlərin 
icrasına hazırlaşın. Başla. Bir-iki, üç-dörd və s. sayırıq. Axırda isə buraxılmış nöqsanları qeyd edir və 
onun düzgün yerinə yetirilməsini göstərir. 
Başqa bir məktəbin təcrübəsinə istinad edək. Bakının Xətai rayonundakı 254 saylı məktəbin bədən 
tərbiyəsi müəllimi Müzəffər Aslanov dərsəqədər səhər gimnastikasını təşkil edərkən aşağıdakı pedaqoji-
metodiki cəhətləri nəzərə alır. Müşahidələrdən məlum olur ki,  müəllim məşğələlərə  qədər səhər 
gimnastikasını xüsusi komanda ilə başlayır. Səhər gimnastikasına düzlən komandası verilən kimi 
şagirdlər yaş qrupları üzrə  əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş  məktəbyanı sahədə öz yerlərini tuturlar. O, 
ibtidai siniflər üçün ayrılıqda məşğələ yeri düzəltmişdir. Bundan əlavə, meydançada hər bir sinif üçün 
xətlərlə işarə vurulmuşdur. Hər bir sinifdən ötrü yerin ayrılmasının mühüm pedaqoji əhəmiyyəti vardır. 
Hər  şeydən  əvvəl,  şagirdlər öz yerlərini tanıyır, komanda verilən kimi vaxt itirmədən sıra və  cərgəyə 
düzülür, aparıcının tapşırıqlarını gözləyirlər. Bu vaxt uşaqlar daha intizamlı və mütəşəkkil surətdə olurlar. 
Hərəkətlər bəzən də yarış formasında yerinə yetirilir. Yəni müəyyən hərəkət kompleksi və ya onun hər 
hansı elementi (ibtidai siniflərdə  əsasən 5-6 gimnastika hərəkəti təşkil olunur) icra olunduqdan sonra 
hənsı sinfin həmin hərəkət elementini (misal üçün birinci hərəkət kompleksini) düzgün qaydada yerinə 
yetirməsi və bu hərəkətə görə neçə xal qazanmağı elan olunur. Bütöv bir kompleks icra edildikdən sonra 
xallar hesablanır. Daha çox xal toplamış komanda həmin gün səhər gimnastikasının  ən yaxşı icraçıları 
adlandırılır. Bu kiçik məktəbyaşlı uşaqların səhər gimnastikasına həvəsini daha da artırır. Əlbəttə, burada 
bir məsələyə diqqət yetirmək lazımdır. Xallar düzgün hesablanmalı, hər bir sinfin göstəricisi obyektiv 
qiymətləndirilməlidir. Bunun üçün də yuxarı siniflərdən, ən fəal idmançılardan 2-3 nəfəri həmin işə cəlb 
edilməli və qabaqcadan hazırlanmalıdır. 
 Bir  cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, məşğələyə  qədər səhər gimnastikasında  şagirdlərin idman 
geyimləri yerli iqlim şəraitinə uyğun olmalıdır. Tədris ilinin ilk və son aylarında yüngül və  qısaqollu 
köynəklərdə idman ayaqqabıları ilə, ortalarında isə  uşaqların geyimlərinin bir qədər isti olmasına 
əhəmiyyət verilməlidir. Ümumiyyətlə, kompleks hərəkətlər sadə olmaqla, uşaqların tərləməsinə, 
təngnəfəs olmasına zəmin yaratmamalıdır. Hoppanmalara az və    tənəffüs hərəkətlərinə isə (nəfəs alıb-
verməyə) geniş yer verilməlidir. Qüvvətli külək zamanı və şiddətli qar yağan zaman uşaqları ətraf yerlərə 
qısa müddətə gəzməyə aparmalı, bir neçə dəfə yerişi asta qaçışla növbələşdirməlidir. 
 Şaxtalı və soyuq havalarda isə məşğələyə qədər səhər gimnastikasını açıq havada deyil, pəncərə və 
gözlükləri açmaq şərti ilə dəhlizlərdə, idman zallarında və geniş siniflərdə yerinə yetirməlidir. 
 Məşğələ üçün yerlərin sanitar-gigiyenik cəhətdən təmiz və kifayət qədər işıqlı olmasına diqqət 
yetirmək vacibdir. 

 254
Məşğələyə  qədər səhər gimnastikasının təlim-tərbiyəvi  əhəmiyyəti nəzərə alınaraq onun ümumi 
rəhbəri məktəb direktoru olmalıdır. Baş bədən tərbiyəsi müəllimi və digər mütəxəssis müəllimlər isə işin 
icrasına, metodik cəhətdən düzün təşkilinə cavabdehdirlər. Köməkçilər, başqa fənn müəllimləri, sinif 
rəhbərləri və ictimai təlimatçılar olmalıdır. 
Məşğələyə qədər səhər gimnastikası dövründə hərəkətlərin intensiv surətdə icrasına, hər bir şagirdin 
aparıcı rolunda çıxış etməsinə şərait yaradılmalıdır. Aparıcı gimnastlar hündür yerdə dayanmalı, hərəkət 
komplekslərini  şagirdlərlə birlikdə yerinə yetirməlidir. Köməkçi fəallar və  şagirdlərin diqqətini özünə 
cəlb etməklə, sıralar arasında gəzişir və  hərəkətin düzgün, eyni vaxtda yerinə yetirilməsinə  nəzarət 
etməlidirlər. 
 Təcrübədən aydın olur ki, şəhər məktəblərinin bəzilərində kompleks hərəkətlər maqnitafona yazılır 
və  məktəbin radio qovşağı vasitəsilə  şagirdlərə çatdırılır. Çalışmaq lazımdır ki, səhər gimnastikası 
şagirdlərin ruhuna oxşasın. Hərəkətlər onun ritminə uyğun musiqinin şux və oynaq müşayiətilə icra 
olunsun. Bu diqqəti cəlb edir və uşaqların əhval-ruhiyyəsini yüksəldir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, səhər gimnastikası hərəkətləri şagirdlərə elə çatdırılmalıdır ki, onlar aydın 
dərk edilsin, hamı onu başa düşə bilsin. Ona görə də aparıcı gimnast bütün hərəkətləri qabaqcadan yaxşı 
öyrənməli və öz üzərində bir neçə dəfə məşq etməlidir. Müəllim isə aparıcının kompleksi necə icra edə 
bilməsini yoxlamalı, lazım gələrsə ona aparıcı rolunda çıxış etmək hüququ verməlidir. Aparıcı şagirdlərlə 
birlikdə, üzbəüz dayanıb güzgü üsulu ilə hərəkəti icra etməlidir. 
  Şagirdlərdən bəziləri hərəkəti düzgün yerinə yetirmirsə, bəs onda nə etməli? Birinci növbədə 
gimnastikanın tempini dəyişdirmək, sinifləri hərəkətdən ayırmamaq  şərti ilə nöqsanların düzəldilməsi 
nəzərdə tutulur. 
 Kompleks  hərəkətlər öyrədilərkən  əvvəlcə bir hərəkəti icra edib kiçik fasilə etdikdən sonra digər 
hərəkəti yerinə yetirmək faydalıdır. Bu vaxt müəllim və ya aparıcı gimnast hərəkətin yerinə yetirilməsi 
texnikasını izah və göstərməklə, həm də baş verə biləcək nöqsanları  əyaniləşdirir və onun aradan 
qaldırılması yollarını izah edir. Sonra isə hərəkət kompleksi eyni vaxtda icra olunur. Burada şərh aydın, 
konkret və emosional olmalıdır. Hərəkətlər arası fasilə uzun deyil, ani saniyə müddətində edilməlidir. 
 Səhər gimnastikası kompleks hərəkətləri o zaman fasiləsiz olaraq yerinə yetirilir ki, icra olunan 
hərəkət sonrakı hərəkətlərin başlanğıcı olsun. Bu vaxt şagirdlər hərəkəti göstərmək üçün dayandırılmır. 
Bu cür metoddan yalnız yüksək fiziki hazırlığa malik olan şagirdlərlə hərəkətin icrası dövründə istifadə 
etmək mümkündür. 
  Səhər gimnastikasının səmərəli təşkili yuxarıda deyilənlərlə yanaşı, hərəkətin xarakterindən, onun 
üsullarından istifadə edilməsindən çox asılıdır. 
I-IV siniflərdə gücü inkişaf etdirən hərəkətlər yavaş icra edilməlidir. Həmin hərəkətləri uşaqların 
yüksək ümumi fiziki hazırlığından asılı olaraq tempdə icra etmək mümkündür. Oynaqların mütəhərrikliyi 
və çevikliyi artırılan vaxtı isə yellənmələr tam amplituda da yerinə yetirilir və ya kəskin hərəkətlər icra 
olunur. Yumşaldıcı, sakitləşdirici hərəkətlər isə  hərəkətin koordinasiyalılığını inkişaf etdirir, qüvvəni 
düzgün bölüşdürür, həmçinin elə əzələləri işə cəlb edlir ki, onlar hərəkətin yerinə yetirilməsində bilavasitə 
iştirak edir. Qüvvəni artıran hərəkətləri yavaş tempdə  və fiziki yükü tədricən artırmaqla icra etmək 
lazımdır.  Əvvəlcə sadə  hərəkətlərdən başlamalı, sonra isə bacardıqca daha çox əzələləri fəaliyyətə 
gətirmək zəruridir. Qüvvə üçün hərəkətlər icra olunarkən fasilənin verilməsi və ya bədəni sakitləşdirici 
hərəkətlərin yerinə yetirilməsi məsləhət görülür. Qüvvə hərəkətlərini təxminən eyni gücdə və boyda olan 
uşaqlara tətbiq etmək faydalıdır. 
  Bədii gimnastika üzrə o qədər avadanlıq və  ləvazimata ehtiyac yoxdur. İlk məşğələlər 
ümuminkişafetdirici hərəkətlər, sonra isə lentlər, iplərlə bağlıdır. O 1 saat ərzində keçirilməli, hər qrupda 
15 – 20 şagird olmalıdır.  
  İlk məşğələlərdə şagirdlərin nəyə qabil olmalarını aşkara çıxartmalı və növbəti məşğələləri həmin 
göstəricilər (fiziki hazırlıq, sürət, qüvvə, cəldlik və s.) əsasında qurmalıdır. Çalışmaq lazımdır ki, fiziki 
cəhətdən eyni hazırlıqlı qızlar eyni qrupda cəmləşdirilsin. Qızların çevikliyini «körpü» hərəkətləri, bu və 
ya digər maneələr üzərindən hoppanmalar yolu ilə aşkara çıxarmaq olar. 
 Bədii gimnastika məşğələlərinin müntəzəm həyata keçirilməsində valideynlərin rolu çox böyükdür. 
Ona görə də qruplar komplektləşdirilən zaman valideynlər məktəbə dəvət olunmalı, gimnastikanın qızlar 
üçün vacibliyindən danışmalı, onları  məşğələnin cədvəli ilə tanış etməli, idman formasının, iplərin və 

 255
topların  əldə edilməsi yollarını izah etməlidir.  İclasda həkimin çıxışını  təşkil etməli, o, qızların 
inkişafında bədii gimnastikanın əhəmiyyətindən danışmalıdır. 
 İlk mərhələdə ümuminkişafetdirici hərəkətlər elementlərinin, bədii gimnastikanın və 
elementlərinin, rəqs addımları və akrobatika hərəkətlərinin öyrədilməsi məsləhət görülür. Ümumiyyətlə, 
əsas diqqət qamətin düzgün tərbiyəsinə, ayaq əzələlərinin inkişafına, düzgün yerişə, hərəkətlərində incə 
və çevik olmağa verilməlidir.Qeyd etməliyik ki, bədii gimnastika məşğələlərində mütəhərrik oyunlardan 
geniş istifadə etmək lazımdır. Hərəkətli oyunlar qızların çevikliyini artırır. Məşğələnin  əsas hissəsində 
əşyalı və əşyasız oyunların təşkilinin özü də öyrənilmiş hərəkətlərin vərdiş halına keçməsinə müsbət təsir 
göstərir. Tamamlayıcı hissədə isə  əl və qolların yumşaq hərəkətlərinə, sakit oyunlara, sakitləşdirici 
hərəkətlərə fikir verilir. 
 Müqavimət hərəkətləri icra edilərkən hərəkətlər yoldaşın köməyi ilə yavaş tempdə  və düzgün 
olaraq icra olunmalıdır. Bu hərəkətlərin icrası zamanı şagirdlərə nəzarəti və köməyi bir qədər də artırmaq 
lazımdır. 
Çevikliyin inkişafı üçün hərəkətlər isə birdən-birə, yavaş  və  cəldliklə yerinə yetirilməlidir. Bədii 
gimnastika üzrə fiziki yük hərəkətlərin miqdarından və mürəkkəbliyindən, temp və onun yerinə yetirilmə 
ritmindən və sayından asılıdır. Fiziki yük tədricən artırılmalıdır. Fiziki yük qızlara nisbətən oğlanlarda 
xeyli ağır olmalıdır. Qızlar üçün kompleks hərəkətlər seçərkən qarın  əzələlərini, cəldliyi, elastikliyi 
inkişaf etdirən hərəkətlərə xüsusi diqqət yetirmək  vacibdir. 
               
          
 
 
VII.3. Bədən tərbiyəsi dəqiqələri 
 Məlumdur ki, gərgin təlim dövrü ibtidai siniflərdən başlayaraq I sinifdən etibarən şagirdlərin ciddi 
fəaliyyətə başlaması onların daxili üzvlərinin, xüsusən sinir sisteminin gərginliyini artırır. Normal 
fəaliyyət üçün daha çox enerji sərf etmək tələb olunur. Konkret desək, I-IV siniflərdə 4 və ya 6 saat dərs 
ərzində eyni xarakterli iş (zehni) yerinə yetirilir. Bu isə bir tərəfdən kiçik məktəbyaşlı  uşaqların təlimə 
marağını, fikri fəallığını azaldırsa, digər tərəfdən onların emosionallığına mənfi təsir göstərir. Baş beyin 
qabığında bir sıra mənfi hallar da baş verir ki, bütün bunlar da mərkəzi sinir sisteminin funksional 
imkanlarını, iş qabiliyyətini nisbətən aşağı salır. Buna görə  də, ümumtəhsil məktəblərinin ibtidai 
siniflərindən başlayaraq şagirdlərlə təlim dövründə qısa müddətli bədən tərbiyəsi dəqiqəsi həyata keçirilir 
və beləliklə, onların fəal istirahətini təmin edir. 
  Alimlər tədqiqat nəticəsində müəyyən etmişlər ki, I-II sinif şagirdlərinin fəal diqqəti yalnız    cəmi 
15-20 dəqiqəyə qədər olur. Buna görə də həmin sinifdə istirahət dəqiqəsi dərsin 15-20 dəqiqəsində təşkil 
olunmalıdır. II-IV siniflərdə isə  hər bir dərsin 20-25 dəqiqəsində  şagirdlərin diqqəti yayınır və  tədrisə 
lazımi fikir verməkdə çətinlik çəkirlər. Həmin siniflərdə fəal istirahət dəqiqələri tədris prosesinin 20-25 
dəqiqəsində həyata keçirilir. 
İbtidai sinif şagirdləri ilə  fəal istirahətin keçirilməsi təkcə  təlim prosesinə  fəallığı artırmaq 
məqsədilə  təşkil edilmir, o, eyni zamanda tədris fəaliyyəti dövründə kiçikyaşlı  məktəblilərin eşitmə, 
görmə, duyğu üzvlərinə istirahət vermək üçün də təşkil edilir. Çünki, duyğu üzvləri tədris fəaliyyətində 
çox iş görməklə, başlıca çətinlikləri öz üzərinə götürür. Bundan əlavə, dərs vaxtı gövdə əzələləri, kürək 
əzələləri statik gərginlikdə olur,  əl  əzələləri isə  əla işləyir. Bədən tərbiyəsi dəqiqəsi hərəkətləri isə bu 
əzələlərin istirahətinə şərait yaradır. 
Müşahidələr göstərir ki, qısa müddətli bədən tərbiyəsi dəqiqəsinin keçirilməsi vaxtını müəllimin 
müəyyənləşdirməsi daha faydalıdır. Ona görə ki, istirahət dəqiqəsinin konkret olaraq təşkil edilməsinə 
məhəl qoymaq o qədər də  məqsədəuyğun deyildir. O, əsasən dərsin mövzusunun xarakterindən, tədris 
fəaliyyətindən, tədris yükünün həcmindən,  şagirdlərin  əhval-ruhiyyəsindən, mövcud dərsin həmin 
dərsdən sonra keçirilməsindən,  əvvəlki dərsdə  şagirdlərin tədrisə göstərdiyi münasibətdən və bir çox 
amillərdən mühüm dərəcədə asılıdır. Qısa müddətdə göstərilən dərsin birinci yarısında və yaxud ikinci 
yarısında, yaxud da həm dərsin I yarısında, həm də  dərsin II yarısında da təşkil etmək mümkündür. 
Ümumiyyətlə, bu məsələləri fənn müəllimi özü həll etməlidir. Keçirilən bədən tərbiyəsi dəqiqəsi isə 

 256
məktəblilərin zehni gərginliyinin aradan qaldırılmasına, bədəncə sağlam olmasına, diqqəti toplamasına 
xidmət etməlidir. 
Bədən tərbiyəsi dəqiqəsinin müəllimin komandası və ya siqnalı üzrə keçirilməsinin təlim-tərbiyəvi 
əhəmiyyəti böyükdür. «Bədən tərbiyəsi dəqiqəsi başlandı» komandası verilən kimi bütün şagirdlərin 
diqqəti müəllimdə olur. Növbətçilər pəncərənin gözlüyünü açırlar, hamı qalxır və partaların arasında 
onların hər biri üçün edilmiş nişanlar üzərində dayanırlar. Bəzi hərəkətləri isə partada oturmaqla və ayağa 
qalxmaqla da icra etmək olar. 
 Bədən tərbiyəsi dəqiqəsinin müəllimin bilavasitə  iştirakı ilə yerinə yetirilməsi daha əhəmiyyətlidir. 
Bu işi qabaqcadan hazırlanmış şagirdlərə də həvalə etmək mümkündür. 
   Bədən tərbiyəsi dəqiqəsi üçün seçilən komplekslər sadə hərəkətlərdən, xüsusən 3-4 gövdə, qol, qıç 
və ayaq hərəkətlərindən ibarət olur. Bədən tərbiyəsi dəqiqəsi kompleks hərəkətləri qaydaya görə 3 tip 
hərəkətdən təşkil olunmalıdır: I tip hərəkətlər «dartınma»; II tip hərəkətlər ayaq əzələlərinin inkişafından 
ötrü; III tip hərəkətlər isə gövdə əzələlərinin inkişafı və qüvvəsinin artırılmasına yönəldilməlidir. Uşaqlar 
hərəkətləri düzgün yerinə yetirə bilirlərsə, onda kompleksi həftədə 2 dəfə  dəyişdirmək olar. Hərəkət 
birləşmələri bədən tərbiyəsi dəqiqələrində öyrədilməlidir. 
 Ümumiyyətlə, qısa müddətli istirahət üçün kompleks hərəkətlər tərtib olunarkən çalışmaq lazımdır 
ki, onlar daha çox əzələ qrupuna təsir edə bilsin, statik gərginliyi nisbətən azaltsın, tənəffüsü fəallaşdırsın, 
qan və limfa dövranını gücləndirə bilsin, şagirdlərin partada uzunmüddət düzgün əyləşməsinə imkan 
yaratsın. Bədən tərbiyəsi dəqiqələrində böyük amplitudalı hərəkətləri də icra etmək olar. Belə hərəkətlər 
əsasən ana dili; riyaziyyat fənlərində tətbiq olunmalıdır. Çünki bu fənlərin tədrisi dövründə şagirdlər uzun 
müddət statik vəziyyətdə olurlar. Həmin hərəkətləri də parta arxasında və partaların arasında duraraq icra 
etmək olar. Bu vəziyyətlərdə qol, ayaq və gövdə üçün hərəkətləri icra etmək  əlverişlidir. Oxu, 
təbiətşünaslıq dərslərində isə  şagirdlər o qədər də  gərgin vəziyyətdə olmurlar. Bu zaman arxa parta 
arxasında oturmaqla və ayaqüstə qalxmaqla əlaqədar fiziki hərəkətlər yerinə yetirilməlidir. Yoxlama yazı 
işlərində hərəkətlərin parta arxasında oturmaqla icra olunması məsləhətdir. 
 Bədən tərbiyəsi dəqiqələrini nəğmə, təsviri incəsənət, əmək dərslərində icra etmək lazımdır. O, 3 – 
4 hərəkət birləşməsindən ibarət olub, 2 – 3 dəqiqə müdddətində keçirilməli, 4 – 6 dəfə təkrarlanmalıdır. 
 I  hərəkət kompleksi dartınma xarakterli olmaqla bərabər, gövdəni düzləndirməli, müxtəlif çıxış 
vəziyyətlərindən başlanılmalı, əl hərəkətlərinin köməyi ilə oynaqlar hərəkətə gətirilməli; 
 II kompleks – gövdənin yanlara, qabağa, arxaya əyilməsinə onun müxtəlif tərəflərə dairəvi 
hərəkətilə sağdan sola, soldan sağa istiqamətləndirilməli; III kompleks ayaq əzələlərinin əzələ qüvvəsini 
artırmalı, bunun üçün də  qıçların növbə ilə bükülüb-açılması, yanlara – irəli və arxaya aparılması (diz 
bükülməsi şərti ilə) hərəkətləri icra edilməli; IV hərəkət sadə və sakitləşdirici və bədəni yumşaldıcı təsir 
göstərməlidir. 
          Bədən tərbiyəsi dəqiqələrinin musiqinin müşayiəti ilə  dəqiq, çevik, düzgün və  cəldliklə yerinə 
yetirilməsi hərəkətlərinin icrası üçün daha faydalı olardı. Hərəkətin gözəl, musiqinin müşayiəti ilə icrası 
tənəffüslə uzlaşdırılaraq yerinə yetirilməsi çox böyük təlim-tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edir. 
 
 
 
 
VII.4. Böyük tənəffüslərdə fiziki hərəkətlər 
                               və mütəhərrik oyunlar 
Bədən tərbiyəsi fasiləsi tədris gün rejimində özünəməxsus yer tutur. Bədən tərbiyəsi fasiləsinin 
təmiz və açıq havada keçirilməsi ibtidai sinif şagirdləri üçün daha xarakterikdir. O, hər  şeydən  əvvəl, 
mərkəzi sinir sisteminin funksional fəaliyyətinə müsbət təsir göstərir, bu da əqli iş qabiliyyətinin 
artmasına, sinir sistemində gedən proseslərin mütəhərrikliyinin yüksədilməsinə səbəb olur. 
Bədən tərbiyəsi fasiləsinin – qısa müddətli fəal istirahəti bütün fasilələrdə, xüsusən böyük 
tənəffüsdə  təşkil etmək olar. Fəal istirahəti səmərəli təşkil etmək üçün ilk növbədə onun planı 
tutulmalıdır.  İşin məzmunu qabaqcadan müəyyənləşdirilməlidir. Bədən tərbiyəsi fasiləsinin 
müvəffəqiyyətlə nəticələnməsi üçün hava şəraitinin və məktəbyanı meydançaların, qurğuların, avadanlıq 

 257
və  ləvazimatların da nəzərə alınması  həlledici  əhəmiyyətə malikdir. Açıq havada oyunlar 10-12 
o
-dən 
aşağı temperaturda olmamaq şərti ilə keçirilməsi məsləhətdir. 
Açıq havada oyunların məcburi deyil, könüllülük əsasında keçirmək daha məqsədəuyğundur. 
Burada şagirdlər 2-1, 3-1 və s. müstəqil oyunlar keçirir və iplə hoppanmaları, müxtəlif növ sadə qaçışları 
yerinə yetirirlər. 
   Fəal istirahət məqsədilə aparılan bədən tərbiyəsi fasiləsinin səmərəli təşkilində  məktəbyanı 
meydançanın səliqə-səhmanlı olması,  şagirdlərin sayına uyğun sadə avadanlıq və  ləvazimatla təmin 
edilməsi xüsusən vacibdir. Həmin məqsədlə  də sinif növbətçisi fasiləyə kimi lazım olan avadanlıq və 
ləvazimatları meydançaya (koridora) aparır və  səhmana salır. Fasilə qurtardıqdan sonra isə yenə  də 
istifadə olunan idman əşyaları yığışdırılır və əşyalar saxlanılan otağa aparılır. İdman əşyaları götürüləndə 
sayılmalı və yerinə qaytarılıb təhvil verilməlidir. 2-3 dəqiqə dərsə qalmış oyun və əyləncələri qurtarmaq 
lazımdır. Bu vaxt şagirdlər sakit halda öz siniflərinə gedib növbəti məşğələyə hazırlaşa bilərlər.Təəssüf 
ki, bəzi fasilələr səmərəli təşkil olunmur. Bəzən görürsən ki, fəal istirahətdən ötrü meydançada aparılmaq 
üçün ləvazimat yoxdur, bəzən də idman əşyaları  şagirdlərin sayına uyğun gəlmir, bəzən də  əşyalar 
yararsız və işlənməsi qeyri-mümkün olur. 
 Əlverişli olmayan havada isə bədən tərbiyəsi fasiləsini geniş otaqda, koridorda və başqa yerlərdə də 
təşkil etmək olar. Bu zaman daha kütləvi və daha sadə oyunlardan, rəqs hərəkətlərindən istifadə etmək 
faydalıdır. Otaq və koridorlarda da keçirilən oyun və rəqslərin səmərəli təşkilinə ciddi səy göstərilməli və 
yaxşı hazırlanmalıdır. Belə fasilənin keçirilməsinə sinif müəllimi ilə birlikdə, növbətçi müəllim, dəstə 
rəhbərləri, bədən tərbiyəsi müəllimləri, yuxarı sinfin fəal və  təşkilatçı idmançıları, habelə sinfin öz 
ictimaiyyətçiləri yaxından və var qüvvəsi ilə kömək göstərməlidir. 
 Məktəb direktoru, tərbiyə  işləri üzrə direktor müavini bədən tərbiyəsi fasiləsinin müntəzəm, 
məzmunlu və maraqlı  təşkilinə, həmçinin nəzarət etməlidir, bu sahədəki mövcud qüsurların aradan 
qaldırılmasına kömək göstərməli, mübariz tədbirlər planı hazırlayıb həyata keçirməlidirlər. Xüsusilə belə 
bir faydalı işə baş bədən tərbiyəsi müəllimi daha məsuliyyətlə yanaşmalı, digər fənn müəllimləri isə fəal 
surətdə  cəlb edilməlidirlər. Pedaqoji şurada, ictimai təşkilatların iclasında bədən tərbiyəsi fasiləsinin 
səmərəli təşkil edilməsi ilə  əlaqədar xüsusi məsələlər qoyulmalı  və  məktəbdə  həmin işin vəziyyəti 
müzakirə olunmalıdır. 
     İbtidai siniflərdə bədən tərbiyəsi fasiləsi dövründə aşağıdakı fiziki hərəkətlərdən istifadə olunur: 
ayağın, gövdənin, qolların müxtəlif vəziyyətlərində adi yeriş, yavaş, sürətlə, pəncələr üzərində  və s. 
yerinə yetirilə bilər; siqnal üzrə verilən tapşırıqların sakit və sürətli qaçışla icra etmək, qaçışın yerişlə 
növbələşməsi, mürəkkəb olmayan maneələrin qət edilməsi ilə qaçış, bir və ya iki ayaq üzərində, ayaqların 
növbələşməsi ilə yerində irəliləmək, hoppanmalar və s. böyük və kiçik topların atılıb-tutulması, ikilikdə 
topun bir-birinə atılması, müxtəlif məqsədlə topun uzağa atılması  və s. dırmanma, dırmanıb aşmaq, 
sürünmək, halqalardan sürüşüb keçmək və s. oyun formasında sallanma, dayaq saxlamaq və s. müxtəlif 
maneələrin dəf edilməsi, əşyalarla hərəkətlər, halqa, ağac, müxtəlif uzunluqda iplərlə hərəkətlər, əşyasız 
başın, gövdənin,  əlin və ayaqların hərəkətləri, ümuminkişafetdirici hərəkətlər və qaçışla cisim atmalar, 
maneələrin keçilməsi, müqavimət və estafetlə əlaqədar mütəhərrik oyunlar. 
     Fasilələrdə idman əyləncələrindən, xüsusən voleybol, basketbol, futbol oyun elementlərindən və 
s. istifadə etmək olar. Yuxarıda adları çəkilən fiziki hərəkət elementləri nəinki ibtidai sinif şagirdlərinin 
yaşına uyğundur, hətta bədən tərbiyəsi tədris proqram materialının yerinə yetirilməsinə yaxından kömək 
edir.  Şagirdlərə  hərəkət vərdişlərinin aşılanmasını sürətləndirilir, hərəkət təcrübəsini artırır və dayaq 
hərəkət aparatını təkmilləşdirir. 
     Böyük  tənəffüslərdə mütəhərrik oyunların və idman əyləncələrinin təşkili və keçirilməsi üzrə 
Qaradağ rayonundakı 228 saylı  məktəbdə  bədən tərbiyəsi və idman kollektivinin zəngin və maraqlı  iş 
təcrübəsi vardır.  İndi həmin təcrübəyə istinad edək: bu məktəbin baş  bədən tərbiyəsi müəllimi, Böyük 
Vətən müharibəsinin iştirakçısı, onun qanlı-qadalı günlərinin acı yadigarı olan 5 düşmən gülləsini 
bədənində gəzdirən 5 ordenli maarif əlaçısı Paşa Sadıqbəyovdur. Paşa hava şəraitindən asılı olmayaraq 
bədən tərbiyəsi fasiləsinin könüllülük və müstəqillik  əsasında keçirilməsinə artıq nail olmuşdu. Bütün 
hazırlıq tərtibi işlər planlaşdırılır və sinif müəllimləri və ictimaiyyətçi fəal idmançıların köməyi ilə həyata 
keçirilir. O, fasilənin tam məculiyyətlə, məzmunlu təşkilini xüsusi diqqət mərkəzində saxlayır. O, bədən 
tərbiyəsi fasilələrini tək-tək hallarda gimnastika zalında və xüsusi düzəldilmiş koridorlarda təşkil edir. 

 258
Lakin otaq və koridorlarda keçirilən oyun və əyləncələr açıq havada təşkil edilən tədbirlərdən az effektli 
olur. Ümumiyyətlə,  şəraitə uyğunlaşdırılmış  rəqslər,  əyləncələr və oyunlar bədən tərbiyəsi fasilələrində 
mühüm yer tutur. Soyuq havada növbətçilərin işi daha çox olur. Onlar məktəblilərin isti geyimdə açıq 
havada gəzintiəyə çıxmasına nəzarət edir. 
     Müşahidələr göstərir ki, məktəbin digər bədən tərbiyəsi tədbirləri kimi fasilələrdə  də böyük 
təşkilatçılıq işi tələb olunur. Elə buna görə  də  dərs ilinin əvvəlində sinif müəllimləri ilə  təlimat keçir, 
ictimai təlimatçıların dəqiq siyahısını  tərtib edir (IX-X siniflərdən). Adları siyahıya daxil edilmişlər, 
fəallar iclasında bədən tərbiyəsi üzrə ictimai təlimatçılar kimi təsdiq  olunurlar. Yəni ibtidai siniflərdə 
bədən tərbiyəsi təlimatçısı olmaq onlara ictimai bir vəzifə kimi tapşırılır. Bundan sonra onlarla seminar və 
söhbətlər təşkil olunur. Bədən tərbiyəsi fasiləsinin və digər tədbirlərin əhəmiyyəti izah olunur, bu sahədə 
işin məzmunu və necə təşkil olunub keçirilməsi onların nəzərinə çatdırılır. Yuxarı siniflərdə olan təlimatçı 
fəallar təhkim olunduğu ibtidai siniflərdə təbliğatı və təşkilati işlər aparır, sinif müəllimi ilə birlikdə fəal 
uşaqları seçir və onların vəzifəsini müəyyənləşdirirlər. Bununla da həmin üçlük fəaliyyətə başlayır. 
Məktəbdə inventar saxlanılan otaq ayrılmış  və  bədən tərbiyəsində istifadə ediləcək avadanlıq və 
ləvazimatları orada saxlayırlar və yeri gəldikcə götürüb istifadə edirlər. Bu avadanlıqların  əksəriyyəti 
məktəbin  əmək təlimi emalatxanasında məktəbli  şagirdlərin, habelə valideynlərin yaxından köməyi ilə 
hazırlanır. Bununla yanaşı, şagirdlərə məktəbə top, ip; gimnastika halqaları və ağacları gətirməyə icazə 
verilir. Bəzən də siniflər öz idman əşyaları ilə birlikdə  məktəbyanı meydançaya çıxırlar. Fikrimizcə, 
həmin əşyaların növbətçilər vasitəsilə idman əşyaları saxlanılan otağa təhvil verilməsi, sonra isə lazımı 
vaxtda istifadə edilməsi yaxşı olardı. Dərsin sonunda  ləvazimatların uşaqlara paylanması  məsləhətdir. 
Bunun çox böyük təlim-tərbiyəvi  əhəmiyyəti vardır. Həmin məktəbdə  şagirdlər tennis topundan, 
halqalardan, raketlərdən, gimnastika ağaclarından, kublardan, iplərdən istifadə edirlər. Az tapılan idman 
əşyaları isə (məsələn, doldurulmuş toplar) məktəb  əldə etməli və  təlimatçılar vasitəsilə fasilə dövründə 
istifadə etmək üçün şagirdlərə verilməlidir. 
     Məktəbin kompleks idman meydançası vardır. İdmanın ayrı-ayrı növləri üzrə basketbol, voleybol 
meydançaları, yüngül atletika bölmələri, gimnastika şəhərciyi, müxtəlif növ maneələr, müvazinət tirləri, 
turnik, nərdivanlar, yellənmə üçün halqalar, uzununa və hündürlüyə tullanmaq üçün çalalar 
düzəldilmişdir.  Şagirdlər fasilə zamanı orada sərbəst və  təlimatçının rəhbərliyi altında oynayır, rəqs, 
müxtəlif idman əyləncələri keçirirlər. Hər bir meydançanın bölməsində təlimatçılar növbətçilik edirlər. 
     Tənəffüs dövründə kütləvi şəkildə yüngül atletika qaçışları yerinə yetirilir ki, bu da şagirdlərin 
çox böyük marağına səbəb olur. 
 
VII.5. Günüuzadılmış qruplarda idman «saatı» 
     Şagirdlərin ictimai tərbiyəsini genişləndirmək, onların hərtərəfli inkişafı üçün daha əlverişli 
şərait yaratmaq və uşaqların tərbiyəsində ailəyə yardım göstərmək məqsədilə, tədris-maddi baza olduqda 
günüuzadılmış ümumtəhsil məktəbləri və ya günüuzadılmış qruplar və siniflər  yaradılır.  Ölkəmizdə 
həmin iş böyüməkdə olan gənc nəslin təliminə, tərbiyələndirilməsinə yönəldilmişdir. Tula şəhərində 
günüuzadılmış məktəblərin daha da iinkişaf etdirilməsinə həsr edilmiş elmi-praktik konfransda bu məktəb 
və qrupların məktəblilərin təliminə, tərbiyəsinə çox böyük kömək göstərdiyi məruzə və çıxışlarda, özü də 
çox böyük ruh yüksəkliyi ilə qeyd edilmişdir. Keçmiş SSRİ Maarif Nazirliyi və SSRİ Pedaqoji Elmlər 
Akademiyası  tərəfindən təşkil olunmuş  həmin konfransın materiallarından məlum olur ki, şagirdlərin 
günüuzadılmış məktəblərə, qruplara cəlb edilməsi ümumməktəb üzrə şagird kontingentin sabit qalmasına 
müsbət təsir göstərmişdir (Bax: «Azərbaycan müəllimi» qəzeti, 1973, 28 fevral). 
      Günüuzadılmış qruplarda və məktəbdə məşğələlərin düzgün və səmərəli təşkili şagirdlərin bilik, 
bacarıq və  vərdişlərinin daha da inkişaf etdirilməsində, idrak fəallığının artırılmasında, ictimai-faydalı 
əməyə alışdırılmasında çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Belə məktəblərdə məşğələlərin rəngarəng olması, 
şagirdlərin yaşına, psixoloji xüsusiyyətlərinə müvafiqliyi tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb etməklə yanaşı, eyni 
zamanda valideynlərin ailədə  işini yüngülləşdirir, səmərəli istirahətini təmin edir. Bütün bunlar isə 
istehsalatda çalışan ailə üzvlərinin əmək məhsuldarlığını yüksəldir, işlədiyi müəssisə və idarədə fəallığını 
artırır. 

 259
      Günüuzadılmış  məktəb və qruplar şagirdləri ictimai-faydalı  əməyə, dərnək və bölmələrə  cəlb 
etməklə, onların mədəni istirahətini təmin edir, hərtərəfli və fiziki cəhətdən ahəngdar inkişaf etmələrinə 
şərait yaradır, sağlamlıqlarını möhkəmləndirir. 
     Müşahidələr göstərir ki, respublikamızın kənd rayonlarında və Bakı  şəhərinin günüuzadılmış 
məktəblərində, qrup və siniflərində  şagirdlərin fiziki tərbiyəsi sahəsində xeyli iş görülmüşdür. Lakin 
əksəriyyət məktəblərdə fiziki tərbiyə və idman üzrə aparılan iş o qədər də diqqəti özünə cəlb etmir, zəif 
təşkil olunur, hələ  də bir sıra gənc tərbiyəçilər qruplarda yazılı  və  şifahi ev tapşırıqlarını, texniki 
yaradıcılıq işlərini müvafiq təşkil etsələr də, istirahət saatını günün tələbləri səviyyəsinə hələ də çatdıra 
bilməmişlər. Bu sahədə çoxlu səhvlərə yol verirlər. Bir qrup tərbiyəçilər idman saatını sinifdə oturmaqla, 
bir qrup tərbiyəçilər isə  şagirdləri məktəbyanı sahəyə  çıxartmaqla kifayətlənirlər. Yadda saxlamaq 
lazımdır ki, təbii hərəkət vərdişlərinin formalaşması  hərəkət sürətinin, gücün, cəldliyin  və davamlığın 
inkişafı ilə sıx əlaqədar olub, yalnız və yalnız səmərəli təşkil olunmuş fiziki tərbiyə prosesində yaranır. 
  Unutmaq lazım deyildir ki, günüuzadılmış məktəblər, qruplar üçün ayrılmış idman saatı müxtəlif 
mütəhərrik və idman oyunları, ekskursiya, qısa müddətli turist yürüşləri ilə zəngin olmalıdır. 
  Qrup tərbiyəsiçi məşğələlərin təşkili və keçirilməsində bədən tərbiyəsi müəlliminin köməyindən və 
göstərişindən həmişə istifadə etməlidir. Gün rejimində fiziki hərəkətlərdən və oyunlardan ibarət 
məşğələlər məzmununa, həm də quruluşuna görə bədən tərbiyəsi dərslərindən xeyli fərqlənməlidir. Lakin 
gün qruplarında keçirilən bədən tərbiyəsi məşğələləri başlı-başına buraxılmamalı, bilavasitə tərbiyəçinin 
rəhbərliyi altında keçirilməlidir. Qruplara bacarıqla rəhbərlik etmək,  şagird kollektivinin fəaliyyətini 
düzgün istiqamətləndirmək və onların səylərini (düzgün) rəğbətləndirməyə ciddi səy göstərilməlidir. 
Bunun üçün məşğələlərin forma və  məzmununu tez-tez rəngarəngləşdirmək və  şagirdlərin marağını 
nəzərə alaraq onların bu və ya digər oyun növlərinə münasibətlərinə daim fikir vermək lazımdır. 
Uzadılmış gün rejimindəki bədən tərbiyəsi məşğələlərini açıq havada, hava əlverişli olmadıqda isə havası 
təmiz və dəyişilmiş otaqda keçirmək lazımdır. 
  I-IV  sinif  şagirdlərinin məşğələlərinin  əsasını mütəhərrik oyunlar təşkil etməlidir. Bu oyunların 
içərisində  dərsdən uşaqlara tanış olan və onların daha həvəslə oynadıqları oyunların olması 
məqsədəuyğundur. Tərbiyəvi xarakterli oyunlara xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. 
 Oyun uşağın sağlamlığını, orqanizmin həyat fəaliyyətini artıran mühüm vasitələrdəndir. Oyun fiziki 
hazırlıqla yanaşı, uşağın estetik zövqünün yaranmasına, hisslərin inkişafına, baş beyin ali hissələrinin 
fəaliyyətinin güclənməsinə müsbət təsir göstərir. O, eləcə  də  uşağın  əhval-ruhiyyəsini yaxşılaşdırır, 
emosionallığını artırır. 
Görkəmli pedaqoq A.S.Makarenko vaxtilə oyuna yüksək qiymət verərək yazmışdır ki, yaşlı adamın 
həyatında iş, fəaliyyət, qulluq nə kimi əhəmiyyətə malikdirsə, uşağın da həyatında oyun o qədər vacib və 
əhəmiyyətlidir. 
Bundan  əlavə, oyun uşaqlarda kollektivçilik, dostluq, təşəbbüskarlıq, qoçaqlıq, dözümlülük, 
beynəlmiləlçilik və  vətənpərvərlik kimi ən yüksək  əxlaqi keyfiyyətləri aşılayır. Oyun müəllimin 
rəhbərliyi altında keçirildikdə, o daha faydalı olur. Oyunun keçirilməsi uşaqlar üçün cansıxıcı 
olmamalıdır. Müəllim məzmunlu, rəngarəng oyun seçməkdə, oyunları səmərəli, düzgün keçməkdə və ona 
rəhbərlikdə yüksək pedaqoji ustalıq nümayiş etdirməlidir. Oyun vaxtı  şagirdlər arasında vəzifə bölgüsü 
apararkən onların fərdi xüsusiyyətlərini, hərəkət və  təşkilatçılıq qabiliyyətini nəzərə almalıdır. Təkcə 
qüvvətli uşaqlar deyil, həmçinin zəif uşaqlar da oyuna fəal cəlb olunmalıdır. 
Bakı  şəhərinin günüuzadılmış  məktəb və qruplarında idman saatının necə qurulduğunu öyrənmək 
məqsədilə bir sıra məktəblərdə müşahidələr apardıq. Məlum oldu ki, Xətai rayonundakı 254 saylı 
məktəbdə bu iş digər məktəblərə nisbətən daha yaxşı  təşkil olunmuşdur. Elə buna görə  də  həmin 
məktəbin iş təcrübəsinə istinad etməyi lazım bildik. 
Müşahidələrdən aydın olur ki, 254 saylı məktəbdə idman saatına xüsusi diqqət yetirilir, məşğələlər 
qış fəslində məktəbin böyük idman salonunda, payız və yaz fəslində isə məktəbyanı bağda meydançada 
keçirilir. Yazda məktəbyanı sahə daha da gözəl görünür. Məktəb hər tərəfdən yaşıllığa bürünür. Uşaqlar 
idman saatında bu yaşıllıqlarda oynamaqdan doymur, hey onyamaq istəyirlər. 
Tərbiyəçi M.Mikayılova 11
b
 sinfində apardığı məşğələni müşahidə etdik.  İdman saatında uşaqlar 
hamısı idman geyimində (trusi, mayka və idman ayaqqabısında) məktəbyanı sahəyə  çıxıb düzüldü və 
tərbiyəçinin  göstərişini dinlədilər. Tərbiyəçi idman saatında nə kimi işlə məşğul olacaqlarını elan etdi. 

 260
«… Bu gün  həm də «Gəlin gəzməyə gedək» oyununa keçək» sözünü bitirə-bitirməz şagirdlərin əhval-
ruhiyyəsi yüksəldi və üzlərində xoş bir təbəssüm yarandı. Məsmə müəllimə oyunun əhəmiyyəti haqqında 
qısa məlumat verdikdən sonra onun məzmunundan, təşkili və keçirilməsi qaydalarından danışdı. Bundan 
əlavə, müəllim oyunun qaydalarına hamının bir nəfər kimi riayət etməsini tapşırdı. Oyun başlandı: 
oyunçular meydançanın müxtəlif yerlərindən kiçik dairə  çəkib onun içərisində durdular (aparıcıdan 
başqa). 
Aparıcı  şagird istədiyi oyunçuya yaxınlaşıb deyirdi: «Gəzməyə gedək». Dəvət olunan oyunçu bir 
cərgəyə düzülüb aparıcının arxasınca gedirdilər. Bütün oyunçular öz yerlərindən çıxan kimi aparıcı onları 
dairədən bir qədər aralı məsafəyə aparıb, işarə və ya siqnal verirdi. Aparıcı, hərə öz yerinə deyən kimi 
bütün oyunçular qaçıb öz dairəsini tuturdu. Dairəsini tuta bilməyən oyunçu növbəti oyunda aparıcı rolunu 
oynayırdı. Aparıcı rolunda bir dəfə  də olsun çıxış etməyən  şagirdlər oyunun qalibi hesab olunur və 
oyunçular qarşısında tərbiyəçi müəllim tərəfindən rəəğbətləndirilirdi.Oyun maraqlı  və yüksək intizamlı 
keçirildi. Məsmə müəllimə məşğələnin axırında oyun haqqında uşaqların nə kimi təəssüratda olduqlarını 
və növbəti məşğələdə hansı oyunları keçməyi arzuladıqlarını soruşdu.  İdman saatında uşaqlar ancaq 
oyunla kifayətlənməyib, Azərbaycana həsr olunmuş şeir söyləyir, Azərbaycan xalq rəqslərini ifa edirlər. 
Rəqslər nağara və qarmonun müşayiəti ilə keçirildi. Çox gözəl haldır ki, rəqs edənlər də, musiqiçilər də 
şagirdlərin özü idi.Bütün bunlar da məşğələnin rəngarəngliyinə, effektliyinə, xüsusən qrup uşaqlarının 
istirahətinin səmərəli keçməsinə müsbət təsir göstərirdi. 
    287  saylı «Gələcək zəkalar» məktəbinin tərbiyəçi-müəllimi M.Qardaşəliyeva və 264 saylı 
məktəbin tərbiyəçi-müəllimi E.Mirzəbəyova da idman saatını  şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə, estetik 
zövqünə uyğun qurur və  əsas məqsədin həyata keçirilməsinə yönəldir. Mətanət müəllimə valideynlər 
qarşısında da çıxış edir, qruplarda idman saatının təşkili xüsusiyyətlərindən, fiziki tərbiyə 
məşğələlərindən, mütəhərrik oyunlara geniş yer verilməsinin əhəmiyyətindən söhbət açmışdır.  Mətanət 
müəllimin bir «idman satını» müşahidə etdik. O, «Ovçular və  dovşanlar» oyununu keçirdi. Oyunda 
aparıcı rolunu müəllim özü oynayırdı. Müəllim «Dovşanlar meşəyə qaçdı» elan edən kimi, bütün uşaqlar 
məktəbin bağçasına qaçıışdılar.  Müəllimin «Ovçu gəldi» komandasından sonra isə «dovşanlar» öz 
yuvasına qaçırdılar, pusquda dayanmış «ovçular» isə yerindən tərpənmədən «dovşanları» topla vurmağa 
başladılar. Oyun üç dəfə  təkrar olundu. Tutulan dovşanlar hesablandı  və yeni ovçu seçildi. Oyun 
şagirdlərin hərəkət fəallığı və böyük ruh yüksəkliyi şəraitində keçdi. İndii də günüuzadılmış məktəb, qrup 
və siniflərdə  tərbiyəçi işləyən müəllimlərin ehtiyacını  nəzərə alıb onlara kömək məqsədilə bir neçə 
oyunnun məzmununu verək: