Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1 6
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
. İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------7------------------------------------ TƏBİİ İNTELLEKTUAL SİSTEM - İNSAN VƏ ONUN BAŞ MİSSİYASI İNSANIN FƏLSƏFİ-ASSOSİATİV MAHİYYƏTİ İnsanın onu əhatə edən dünyaya münasibəti ilə əlaqədar qarşıya çıxan, ciddi həyati əhəmiyyət kəsb edən dünyagörüşü xarakterli suallara cavab tapmaq işi fəlsəfənin problemi olsa da, biz belə hesab edirik ki, bu, həm də hər bir elm sahəsinin baş hədəfidir. Odur ki, assosiativ duyum və dərketmə elementləri ilə zəngin olan kibernetikanın, o sıradan, informatikanın da cavab verəcəyi ən vacib suallardan biri və bəlkə də birincisi İnsan problemidir. Bu problemin mərkəzində isə dünyagörüşü dayanır. Elmi, fəlsəfi, ümumbəşəri, milli, sosial-sinfi, siyasi, mənəvi, dini, ateist, estetik və i.a. çalarları olan və mifoloji, dini, elmi və fəlsəfi növlərə bölünən dünyagörüşü – mürəkkəb, yekcins olmayan, çoxcəhətli və ziddiyyətli sosial-mənəvi və emosional-psixoloji fenomen olmaqla, insanı əhatə edən dünya haqqında, insanın özünə, təbiətə və cəmiyyətə münasibəti, onun özünün dünyada yeri və mövqeyi haqqında ümumiləşmiş görüşlər, ideallar, baxışlar, inam və prinsiplər sistemidir. Mifoloji dünyagörüşünün mayasını qan yaddaşının birbaşa nəticəsi olan assosiativ duyum təşkil etdiyindən, qədim insanalara, o cümlədən, hindlilərə və oğuzlara görə . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------8------------------------------------ kainat göy və yerin evlənməsindən əmələ gəlmişdir. Çinlilər isə, elə hesab etmişlər ki, dünyada ”qayda-qanun yaradan” iki ruh vardır: kişi ruhu göyü, qadın ruhu yeri idarə edir [71, s.33]. Kişi ruhu dinamika, qadın ruhu statika, kişi ruhu quruluş, qadın ruhu təşkilat (təşkilolunma), kişi ruhu sahə, qadın ruhu cisim kimi götürülərsə, həmin izahın müəllifləri nədə səhv etmişlər ki? Antik filosoflar kosmosa mütləq, əbədi vahid tam kimi baxırdılar və bütün mövcudatın maddi başlanğıcını ”qeyri-müəyyən maddə” hesab edirdilər [71, s.37]. Müasir elm sübut edir ki, Kainatın başlanğıcında qeyri-müəyyən dinamik tarazlıq mühiti var ki, bu da mahiyyətcə təsadüfi paylanmada mövcud olan enerjidən ibarətdir [95]. Anaksimandr, Demokrit və Epikur təşkilolunmanı sezmişdilərsə, Platon və Aristotel də quruluşu sezmişdi. Məhz bunun məntiqi nəticəsi idi ki, XI əsrdə yaşamış böyük Azərbaycan filosofu Bəhmənyar indi ”inteqrasiya” anlayışına yüklənən mənaya çox yaxın olan fikirlər söyləmişdir. Belə ki, o, səbəb və nəticənin vəhdətdə, eyni zaman daxilində mövcudluğu ideyasını, varlığın mövcudluğunun əsas şərtinin hərəkət, məkan və zaman vəhdətinin, onların bir-birindən ayrılmazlığının olmasını irəli sürmüşdür. XIII əsr Azərbaycan filosofu S.Urməvi göstərir ki, ”Başçılar ilə rəiyyət üzvi vəhdət halında olmazsa, cəmiyyət yaşaya bilməz. Onların nisbəti başın bədənə nisbəti kimidir”. Bu fikir indi kibernetikada ”idarəedicinin idarəolunana mütənasibliyi” və ”zəruri müxtəliflik” qanunlarında öz əksini tapmışdır. S.Urməvinin başçılar, vəzifəli şəxslər ”rəiyyətə xidmət etməlidirlər” [71, . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------9------------------------------------ s.56-61] tezisi ilə kibernetik sistemlərdə idarəedici və idarəolunanın qarşılıqlı bir-birinin bütövlüyünü qorumağa borclu olması zərurəti arasında sıx bağlılıq vardır. Anaksimandr Demokrit Epikur Aristotel . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------10------------------------------------ Platon Səfiəddin Urməvi Göründüyü kimi, bir sıra ideyalar öz elmi sübutunu uzun müddət gözləməli olmuşdur. Bunun bir sıra səbəbləri vardır və bizim fikrimizcə, həmin səbəblərdən biri də ənənəvi elmi metodologiyada ”hər bir kateqoriya digər kateqoriyalardan heç birinin əhatə etmədiyi xüsusi məzmunu ifadə edir” [71, s.131] -tezisinin rəhbər tutulmasıdır. Bu, qətiyyən doğru deyil, çünki, hər bir kateqoriyada digər kateqoriyalar barədə hökmən minimal informasiya vardır. Həmin informasiya olmazsa, dünyanın vahid mənzərəsini təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Belə ki, bütün anlayış və kateqoriyalar sistemi qapalı, yəni inteqrasiya edilmiş bir zəncir təşkil edir. Zəncirin ümumi uzunluğu isə onu təşkil edən həlqələrin uzunluqları cəmindən həmişə qısadır. Bu cəhətdən ən maraqlısı varlıq kateqoriyasıdır. Çünki, Hegel (1770-1831) göstərir ki, ”əgər biz dünyanı nəzərdən keçirərkən yalnız ”o mövcuddur”- deyib, artıq . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------11------------------------------------ heç nə əlavə etmiriksə, onda biz bütün müəyyən olanı nəzərdən qaçırır və deməli, mütləq dolğunluq əvəzinə, mütləq boşluq əldə edirik” [37, с.222]. Yəni, varlıq mövcud olan hər şeyi, o cümlədən, yoxluğun özünü də əhatə edir. Varlığın mahiyyətinin ən dərin qatında qeyri- müəyyənlik dayanır. Bu, Birçil kürə anlayışını daxil etməklə, Kainatın başdan-başa enerji kürəsi olması və bu enerjinin təsadüfi və dinamik paylanmada mövcud olması ideyasını irəli sürməyə imkan vermişdir [90]. Georq Vilhelm Fridrix Heqel (almanca Georg Wilhelm Friedrich Hegel ) alman flosofu, alman klassik fəlsəfəsinin yaradıcılarından biri. Assosiativ təfəkkür prizmasından böyük prinsipial əhəmiyyəti olan kateqoriyalar sırasında ilk yerlərdən biri məkan və zamana aiddir. Müasir qabaqcıl fəlsəfəyə görə, . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------12------------------------------------ məkan – maddi cisimlərin və hadisələrin müəyyən yer tutumuna malik olmasını, cisimlər arasında xüsusi surətdə yerləşməsini ifadə edir. Zaman isə cisim və hadisələrin müəyyən ardıcıllıq və sürəkliklə davam etməsini, dövrlər, mərhələlər üzrə inkişaf etməsi xassəsini ifadə edir. Lakin informasiyanın saxlandığı yaddaş da məkandır. Virtual yaddaşın mövcudluğu isə göstərir ki, məkanın başqa xassələri də vardır. Bu baxımdan, kod da, informasiya daşıyıcısı (yaddaş) olmaqla, məkan xassəsi nümayiş etdirir. Kod - məkan mövqeyindədirsə, informasiya da zaman mövqeyindədir. Məhz bu baxımdan əks-əlaqələr kompleksi məkan-zaman şəbəkəsi yaradır. Koddakı bolluq xassəsinə əsaslanmaqla, hökm etmək olar ki, məkanın doluluq dərəcəsi vardır. Bu mənada, “birçil-sıfırçıl kürələr” assosiasiyası mütləq böyük, dolu, virtual məkan, “sıfırçıl- sıfırçıl kürələr” assosiasiyası isə mütləq kiçik, boş, virtual məkandır. Real assosiasiyaların ən böyüyü Kainat – nöqtə assosiasiyası, ən kiçiyi isə iki nöqtə arasındakı assosiasiyadır. Birçil kürəsiz sıfırçıl kürənin qeyri- mümkünlüyü sıfırçılın birçildən, yoxluğun varlıqdan törəmə olmasını göstərir. Çünki, sıfırçıl – birçilin, yoxluq isə varlığın tamamlayıcısı və sərhədləridir. Assosiasiya – iki element arasındakı hər cür əlaqə və münasibətlər məcmusu olduğundan, bu münasibətlərin yaratdığı məkan virtualdır. Bu isə o deməkdir ki, nəqliyyat və rabitə də virtual məkandır. Odur ki, assosiativ idarəetmə yalnız virtual məkanda baş verən prosesdir. Yəni, virtual idarəetmə assosiativ idarəetmənin gerçək- ləşən xüsusi halıdır. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------13------------------------------------ Materialist fəlsəfəyə görə, məkan-zaman obyektivdir, insan şüurundan asılı deyildir. Lakin şüur da məkan-zaman xaricində deyildir və buna görə də məkan və zamanın yalnız maddi olana aid edilməsi düzgün deyil. Çünki məkan və zaman tamamilə və bilavasitə informasiyaya da aiddir. Bununla belə, informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyri-müəyyənliklə ölçüldüyündən, məkan və zamanın qeyri-müəyyənliklə mahiyyət bağlılığının şahidi oluruq. Müasir elmi təsəvvürdə zamanın yalnız bir ölçüsü vardır: cisimlər zamanca ancaq keçmişdən gələcəyə doğru bir istiqamətdə hərəkət edə bilərlər. Halbuki fikir də məkan və zaman xaricində olan şey deyildir. Deməli, fikrin keçmişə yönəlməsi məkan və zamanın virtuallıq nümayiş etdirəbilən olmasından xəbər verir. Bundan əlavə, mütləq məkan bolluğu və mütləq zaman bolluğu sıfra bərabər olduğundan, məkan və zaman bolluğu məkan və zaman boşluğu kimi nəzərə gəlir. Bu baxımdan, şüur özünü bir tərəfdən - virtual məkan, digər tərəfdən də virtual zaman kimi təqdim edir. Ənənəvi təsəvvürə görə zaman qayıtmazdır, keçmişi qaytarmaq mümkün deyildir, zaman ancaq irəliyə hərəkət edir. Lakin zamanın irəliyə hərəkəti nə deməkdir? Axı A.Eynşteynə (1879-1955) görə, zaman anlayışı ölçmə prosesindən (saatlardan) kənarda məzmunsuzdur; hər hansı prosesin ölçmə əməliyyatından kənarda öz- özlüyündə heç bir müddəti yoxdur və nisbilik nəzəriyyəsi vaxtın ölçülməsi nəticələrinin ölçmə üsulundan asılı olmaması haqqındakı klassik konsepsiyanın kökündən yanlış olduğunu sübut etmişdir [71, s.148-149]. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------14------------------------------------ Albert Eynşteyn (almanca Albert Einstein) nəzəriyyəçi fizik, müasir fizika nəzəriyyəsinin yaradıcılarından biri, Nobel mükafatı laureatı, siyasi xadim, humanist insan, 20-dən çox aparıcı universitetlərin fəxri doktoru, çoxlu sayda Elmlər Akademiyasının üzvü. Bizim anlamımızda, zaman bir fəlsəfi kateqoriya olaraq mənsəbindən mənbəyinə doğru can atan çay yatağına bənzəyir. Yəni, zaman bir tərəfdən formadır - tərsinə də olsa, axar su dolu çay yatağıdır, digər tərəfdən isə prosesi - axını ifadə edir. Zamanın birinci aspekti fəlsəfi, ikinci aspekti isə fiziki mahiyyət daşıyır. Bununla yanaşı, informasiyanın antipodu olan qeyri-müəyyənlik problem mühiti olaraq, həm də gerçəklik məkanı kimi çıxış etdiyindən, qeyri-müəyyənliyin məkan xassəsinin olduğu da aydınlaşır. Bu da bir daha göstərir ki, informasiyanın zaman xassəsi mövcuddur. Digər tərəfdən isə, . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------15------------------------------------ informasiya mahiyyətcə, inkar edilən qeyri-müəyyənlikdir. Deməli, zaman - inkar edilən məkandır. Bu məntiqlə məkan da – inkar edilən zamandır. Yəni, zaman məkanın, məkan isə zamanın törəməsidir. Zaman – kanaldır (Canalis - latınca, boru, nov deməkdir [7, s.244]). Çünki kanal onda baş verən dəyişikliyin məzmununa laqeyddir. Bütün dəyişikliklər, yəni hər cür hərəkət bu kanalda baş verir. Lakin kanal olaraq zamanın əsas xüsusiyyəti odur ki, bu kanaldakıların hərəkəti yalnız geriyə sürüşmədən ibarətdir. Bu baxımdan bütövlükdə Kainat mahiyyətcə həm də zamandır. Kainat məhz zaman olduğu üçün məkandır. Zaman kanal olmaq etibarı ilə çoxnaqillidir. Burada naqillərarası assosiativ keçidlər, dizyunktiv düyünlər və radial şaxələnmələr mövcuddur. Odur ki, zaman ən müxtəlif hərəkətlərin baş verməsini mümkün edə bilir. Kanal həm də mahiyyətcə təsir ötürücüsüdür. Deməli, zaman həm də təsir ötürücüsüdür. Ötürücüdürsə, zaman dildir. Dildirsə, zaman informasiya ötürücüsüdür. İnformasiya ötürücüsüdürsə, zaman qeyri-müəyyənlik daşıyıcısıdır. Daşıyıcıdırsa, zamanın məkan olmaq xassəsi vardır. Odur ki, gerçəklik tədricən, ardıcıl, ziddiyyətli dərk edilir. Beləliklə, fəlsəfi mənada, zamanın sürəti ilə zamandakıların sürətini eyniləşdirmək və ya qarışıq salmaq yolverilməzdir. Mövcud təsəvvürlərə görə, İnsan nə yaratmışdırsa, hamısı onun şüurlu fəaliyyətinin məhsuludur və bu səbəbdən də ta qədimlərdən şüur ilahiləşdirilib, mütləqləşdirilib. Şüura “ruh”, “mənəvi varlıq”, bədəndən . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------16------------------------------------ kənarda mövcud olan “gözəgörünməz qüvvə” kimi baxan ibtidai insan ona sitayiş etmişdir [71, s.150]. Fəlsəfi ədəbiyyatda şüura materiyanın - insan beyninin xassəsi, gerçəkliyin ancaq insana məxsus məqsədli inikası kimi baxılır. Lakin artıq heç kimə sirr deyil ki, süni intellekt yaratmaq mümkündür. Bu, şüurun tədricən insandan alətə keçidi demək deyilmi? Axı şüur həm də davranışın keyfiyyət göstəricisidir! Bu halda yüksək davranış nümunəsi nümayiş etdirə biləcək texnikaya şüursuz demək nə dərəcədə məqbul sayıla bilər? Bizim fikrimizcə, şüur fenomeni insan beyninin bir informasiya sistemi olmaqla kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyət dəyişməsinə keçməsi hadisəsinin birbaşa məhsuludur. Çünki informasiya sistemində toplanan informasiyanın miqdarı müəyyən həddi keçdikdə informasiya sistemi tamamilə yeni keyfiyyətlər nümayiş etdirmək qabiliyyəti qazana bilir. Belə ki, yaddaş yalnız müəyyən tezaurus səviyyəsinə çatdıqda yaradıcılıq imkanı yaranır [89, s.120]. Yüklə 3,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|