Suleyman-m teze qxd

Çalışma 
20. Verilmiş sözlərin yazılışını tələffüzündən 
fərqləndirin, orfəepiyası verilmiş sözləri transkripsiyada yazın; 
gözlər, qəymullar, ayilə, tərpaq, ağacla, unudulmayıb, sonra, 
atasından, adlamaq, gülmək, gözdər, qoymurlar, ailə, torpax, ağacnan, 
unudulmuyub, səra, atasınnan, addamax, gülməy 
Çalışma 21. 
Tələffüz fərmasmda verilmiş aşağıdakı sözləri ərfəqrafiya nərmasma 
uyğun şəkildə yazın; 
(mayili), (feyil), (işdəx), (uşaxlıx), (qəun), (çəx-çəvir), (kənt- ti), 
(arfayepa). 
Çalışma 
22. Mətndə fənetik nərmamn pəzulduğu sözlərin 
altından xətt çəkin, düzgün variantını qarşısında mötərizədə yazın; 
Dilimizdə işlənən "ədəbiyat" ərəb dilindəki "ədəb" sözün- dəndi. 
Mənası "zərifliy", "gözəlliy", "tərbiyyə", "elim" və s. de- məkdi, 
"hərif, "yazı", yəni həriflərdən ibarət yazı mənasmdadı. 
"Ədəbiyat" sözünün ayid əlduğu sahələr çəxdu. Bədiyi ədəbiyat 
bədiyi söz sənəti də adlanır və incə sənədin bir növü sayılır. Bədiyi 
ədəbiyat öz varlığında sözə, həm də bədiyi sözə əsaslanır. Yəni bədiyi 
ədəbyat həyətda, cəmiyyətdə rastlaşdığımız, şəhidi olduğumuz 
hadisələri, əhvalatları necə varsa, elənçik də təqdim etmir. O, hadisə 
və əhvalatlan bədiyi sözlərin vasitəsi ilə bədiyi dünən, bədiyi 
lövhələmən əbrazlı şəkildə təsvir eləyir. 
Bədiyi söz sənədi olan ədəbyat incəsənətin digər növləriy- çün 
həm də siyasi müraciyət mənbəsidir. 
Çalışma 23. Sözlərin çoxmənah, yoxsa omonim olduğunu izah 
edin, omonimlərin mənalanm göstərin; 
ayağ, ağıl, boy, qarı, don, ətək, ləpə, göz, baş, qəl, biz Çalışma 24. 
Bir məsələdən ötrü dərslərdən icazə almaq məqsədilə dekana ərizə ilə 
müraciət edin. 
38 

---

NİTQ MaDONİYYaTİ Milli 
MaoaNiYYaTiN TaRKis Hissasi KiMi
Dil və mədəniyyət arasında qarşılıqlı əlaqə vardır. Bu bağlılıq 
hesabına dil mədəniyyətə, mədəniyyət də dilin inkişafına öz təsirini 
göstərir. Dil olmadan mədəniyyəti, mədəniyyət əl- madan da dilin 
varlığını təsəvvür etmək çətindir. Maddi mədəniyyət abidələri, 
ədəbiyyat və incəsənət əsərləri, cəmiyyət, din, dövlət quruculuğu, 
sosial münasibətlər ümumbəşəri mədəniyyətin əlamətləridir. Odur ki, 
mədəniyyəti insanların əsrlər boyu ictimai əmək prosesində yaratmış 
əlduğu maddi və mənəvi sərvətlərin təplusu hesab etmək əlar. 
Bütövlükdə götürdükdə mədəniyyət insanların maddi və mənəvi 
fəaliyyətinin nəticəsi kimi təzahür edir. Bu təkamülün nəticəsi olaraq 
insan həm özü, həm də onun əqli, zehni fəaliyyəti fiziki bacarığı və iş 
qabiliyyəti ilə qovuşmuş, inkişaf etmiş yaratdığı maddi və mənəvi 
sərvətlər də təkmilləşmiş, özündən sonra gələn nəsillərə 
ötürülmüşdür. Təsadüfi deyildir ki, əcdadlarımızın ovçuluq, 
dənizçilik, maldarlıq və s. sahələrində yaratdıqları ibtidai, elementar, 
sadə əmək alətləri və onların divarlara, qəbirüstü daşlara, görünən 
böyük qaya-daş üzərinə (məs; Qobustan təsvirləri) nəqş edilmiş 
yazıları indi müasir dövrün müxtəlif ölçülü, tutumlu gəmiləri, balıq, 
quş və ya heyvan ovlamaq üçün hazırlanmış alətlər, silahlar, 
maşınlarla, neft və qaz sahəsində bütün dünyaya nümayiş etdirdiyimiz 
layihə, təklif və əməli işlərimizlə, Bazardüzü zirvəsində, Arktika, 
Antarktikada ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin şərəfinə 
sancılmış vımpellərlə, qoyulmuş barelyeflərlə, öz süni peykimizə 
qədər əsrimizin tələb etdiyi elmi araşdırmalarla əvəzlənir. Bütün bu 
tətbiqi işlər, elm və texnika sahəsindəki yeniliklərlə birgə Azərbaycan 
xalqı da, onun oğul-qız övladlarının mənəvi-əxlaqi həyatı da dəyişir. 
Azərbaycan vətəndaşı maddi və mənəvi sərvətlər yaratdığı kimi, 
ümumbəşəri qanunauyğunluqlar əsasında özünü də dəyişdirir. 
39 

---

Mədəniyyətdə xalq yaddaşı, xalqın özü yaşayır, yaratdığı 
mədəniyyətlə özünü soydaşlanna, dünyanın bugünkü və gələcək 
nəsillərinə təqdim edir, sanki özünün pasportunu bəşəriyyətə nümayiş 
etdirir. İnsan zəkası və əli ilə yaradılmış mədəniyyət onun yaradıcı 
əməyinin məhsuludur. Lakin mədəniyyət bir şəxsin deyil, bir neçə 
nəslin təcrübəsinin toplanması, onlann maddi və mənəvi fəaliyyətinin 
nəticəsi kimi formalaşır. Deməli, mədəniyyət insanın (insanlann) 
təbiətə, cəmiyyətə və eyni zamanda özünə, öz təfəkkürünə 
münasibətdə yaranır. 
Nəzakətli və ədəbli olmağı, gözəl davranış normalanna əməl 
etməyi, savadlanmağı, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərini başa düşüb 
anlamağı və onlan təhlil etməyi, öz ixtisasına dərindən yiyələnməyi də 
mədəniyyət adlandırırlar. Bu mənada deyirlər ki, mədəniyyət 
insanlann maddi və mənəvi tələbatını ödəmək üçün fiziki və zehni 
əmək prosesində yaradılmış nailiyyətlərin (sərvətlərin) toplusudur. 
Mədəniyyət sözü insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrini özündə ehtiva 
edir; xalq mədəniyyəti, milli mədəniyyət, nitq mədəniyyəti, yazı 
mədəniyyəti, ziyalı mədəniyyəti, müəllim mədəniyyəti, idmançı 
mədəniyyəti, həkim mədəniyyəti, yazıçı (şair) mədəniyyəti, musiqi 
mədəniyyəti, ticarət mədəniyyəti, ailə mədəniyyəti. Qərb 
mədəniyyəti. Şərq mədəniyyəti, əmək mədəniyyəti, iş mədəniyyəti, 
istirahət mədəniyyəti, məişət mədəniyyəti, tələbə mədəniyyəti, siyasi 
mədəniyyət, dövlətçilik mədəniyyəti, teatr mədəniyyəti, idman 
mədəniyyəti, demokratik mədəniyyət, müraciət mədəniyyəti, dil 
mədəniyyəti və s. və ilaxır. 
Dil mədəniyyətin tərkib hissəsidir. Mədəniyyət kimi dil də 
millətin, milli mədəniyyətin ən mühüm əlaməti, həm də xalqın milli 
mədəniyyətinin, eləcə də nitq mədəniyyətinin ifadəçisidir. Dil və 
mədəniyyət xalqın etnik birliyinin fərqləndirilməsində əsas ölçü 
vahididir. Elə buna görə də biz qədim Yunanıstan mədəniyyəti, qədim 
Roma mədəniyyəti, Fransa mədəniyyəti, Amerika mədəniyyəti, 
Azərbaycan mədəniyyəti və s. ifadələrini işlədirik. 
40 

---

Mədəniyyət cəmiyyətlə, təsərrüfatla, ictimai, siyasi, iqtisadi və 
ideoloji həyatla sıx bağlı əlduğundan insanlann ictimai şüurunda, 
onların əxlaq və hərəkətlərində, fiziki və zehni fəaliyyətində öz əksini 
tapır. Mədəniyyət maddi və mənəvi formada özünü göstərir, yəni həm 
zehni, həm də fiziki əmək nəticəsində yaradıldığından biz ənlan gözlə 
görüb, müşahidə edirik. Onlar insanların həm mənəvi ehtiyaclannm, 
həm də gündəlik qayğıla- nnm ödənilməsinə xildmət edir. Buraya 
əmək alətləri, ev əşyaları, geyim, bəzək əşyalan, döyüş silahlan, 
idman ləvazimatı, incəsənət əsərləri, ədəbiyyat nümunələri, yazılı 
sənədlər, din, etik və estetik qayda-qanunlar daxildir. 
Mənəvi mədəniyyətin tərkib hissəsi əlan nitq mədəniyyəti 
təfəkkür mədəniyyətidir. Hər bir xalqın yaratdığı maddi və mənəvi 
sərvətlər ə xalqın milli mədəniyyəti sayılır. Milli mədəniyyətdə hər 
bir xalqın özünəməxsus təfəkkür tərzi, mənəvi dəyərləri, özünü və 
həyatı dərketmə - anlama şüuru, bədii-estetik duyumu, dünyagörüşü 
öz əksini tapır. Bu silsilədə dilin özünəməxsus yeri vardır. Dil mədəni, 
əxlaqi, dini, estetik normaların saxlanılması və gələcək nəsillərə 
ötürülməsində yeganə olmasa da, aparıcı və əsas vasitələrdəndir. 
Azərbaycan mədəniyyəti ümumbəşəri mədəniyyətin tərkib 
hissəsidir. O, milli çərçivədə məhdudlaşıb qalmır, başqa millətlərin 
mədəniyyətindən bəhrələnir və başqa xalqların mədəniyyətinə təsir 
edərək onların formalaşması və inkişafına əvəzsiz xidmət göstərir. 
Dahi Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir bəy Hacıbəyovun musiqisinin 
bütün Şərq xalqlarına örnək olması, Azərbaycan dilinin ətrafımızda 
yaşayan xalqların - erməni, gürcü, çeçen, avar, ləzgi, kürd, talış və 
s-lərin dilinə təsiri danılmazdır. Qarşılıqlı mədəni əlaqələr milli 
mədəniyyətimizin inkişafına da öz müsbət təsirini hiss etdirir. Qərb və 
rus simfonik və balet musiqisinin, rəssamlıq, boyakarlıq, 
heykəltəraşlıq nümunələrinin Azərbaycan incəsənətinə təsiri çox 
böyükdür. Belə münasibətlərin nəticəsidir ki. Qara Qarayevin, Fikrət 
Əmirovun, Arif Məlikovun musiqisi. Tahir Salahovun 
41 

---

rəsm əsərləri dünya incəsənətinə dəyərli töhfədir. Bİz dünya 
sivilizasiyasına inteqrasiya etməklə mədəniyyətlərarası əlaqələri 
genişləndiririk. 
Milli mədəniyyətin göstəricilərindən biri olan gözəl nitq (şifahi və 
yazılı) dilin səlisliyini, ifadə imkanlarını bütün məziyyətləri ilə çatdıra 
bilən yazıçılardan, söz ustalarından, natiqlərdən çox asılıdır. "Dədə 
Qorqud 
kitabı"nı, 
Nəsimini, 
Füzulini, 
M.F.Axundovu, 
C.Məmmədquluzadəni, M.Ə.Sabiri, Ü.Hacıbə- yovu və onlarla digər 
söz-sənət korifeylərini dünyaya bəxş etmiş Azərbaycan xalqı bu dahi 
sənətkarların söz incilərində zəngin nitq mədəniyyətinin varlığını 
nümayiş etdirmişdir. 
Hər bir azərbaycanlı - müəllim, həkim, nazir, tələbə, şəhərli, 
kəndli nitq mədəniyyətinə dərindən yiyələnməli, ana dilimizdə 
düzgün, gözəl danışmağa, savadlı, dəqiq, aydın yazmağa borcludur. 
Öz dilini yaxşı bilməyəni, onun incəliklərini dərindən 
mənimsəməyəm yüksək mədəniyyətli adam hesab etmək olmaz.