6. Ictimai şüurun formaları
Ictimai şüurun mühüm bir struktur bölgüsünü onun formaları təşkil
edir. Bu formalar aşağıdakılardır: siyasi şüur, hüquq, əxlaq, elm, fəlsəfə,
estetik şüur və din. Ictimai şüurun bu formalara ayrılması bir sıra
me„yarlar üzrə aparılır:
Birincisi,
ictimai şüur formaları bir- birindən əks
etdirdikləri predmetlərə (in„ikasın predmetinə) görə fərqlənirlər. Məsələn,
siyasi şüur siniflər, sosial qruplar, millətlər arasında hakimiyyətə görə
münasibətləri və dövlətlər arasındakı münasibətləri əks etdirir. Ondan
462
fərqli olaraq əxlaqi şüur şəxsiyyətlərarası münasibətlərin mə„nəvi, norma-
tiv davranışlarını ifadə edir. Qeyd olunmalıdır ki, təkcə bu me„yar kifayət
deyildir. Çünki ona əsasən fəlsəfə və elm kimi formaları bir- birindən
fərqləndirmək demək olar ki, qeyri- mümkündür. Deməli başqa əlamətlərə
də əsaslanmaq lazımdır.
Ikinci
me„yar in„ikasın forması hesab olunur. Bu
əlamətə görə şüur formalarının fərqləndiyini aşağıdakı misaldan görmək
olar. Elm gerçəkliyi anlayış, hipotez, nəzəriyyə formasında, incəsənət
bədii obrazlarda, əxlaq isə əxlaqi hisslər, normalar, dəyərlər və ideallar
formasında əks etdirir. Göründüyü kimi bu me„yar mühüm rol oynayır.
Lakin o da kifayət deyildir. Çünki bə„zi şüur formaları bu göstəriciyə görə
bir- birinə çox yaxındır, elələri də vardır ki, xeyli uzaqdır.
Üçüncü,
ictimai
şüur formaları öz inkişafı xüsusiyyətlərinə görə bir- birindən ayrılırlar.
Bunun aydın nümunəsini elm ilə incəsənətin müqayisəsində görmək olar.
Belə ki, elmdə idraki tərəqqi daim baş verir və irəliyə doğru yönəlir.
Incəsənətdə isə idraki tərəqqi heç də həmişə onun inkişafının əsas
göstəricisi rolunu oynamır. Çünki incəsənətin inkişafı estetik me„yarlar ilə
ölçülür. Elmdə isə sonuncular o qədər də mühüm deyildir. Deməli bu və
ya digər şüur formasını başa düşmək üçün onun xüsusiyyətlərini aşkar
etmək və buna əsaslanmaqla onun inkişaf me„yarlarını müəyyən etmək
lazımdır.
Dördüncüsü,
ictimai şüur formaları həm də yerinə yetirdikləri so-
sial funksiyalara görə fərqlənir. Bu me„yar onlar arasında praktiki
cəhətdən ayrılığı göstərir. Məsələn, elm əsas e„tibarilə idraki və praktiki
funksiya (təbiəti, cəmiyyəti və insanı dəyişdirməyin mənbəyi) yerinə yeti-
rir. Incəsənət isə idraki, ideoloji (tərbiyəvi) və estetik funksiyaları ilə
səciyyələnir. Yaxud da əxlaqi şüur şəxsiyyətin mə„nəvi inkişafının əsası,
insan davranışının daxili tənzimedici amilidir.
Qeyd edək ki, sonuncu me„yar çox mühümdür. O bir növ
yekunlaşdırıcı rol oynayır. Həmin əlamətə görə ictimai şüur formaları iki
böyük qrupa ayrılır.
Birinci qrupa
siyasi şüur, hüquq və əxlaq daxil edi-
lir. Onlar insanlar arasındakı münasibətlərin tənzim olunması ilə
əlaqəlidir. Buna görə də sosial gerçəkliyi mə„nəvi- praktiki mənimsəmə
formaları kimi çıxış edirlər.
Ikinci qrup,
elmi, incəsənəti və fəlsəfəni
əhatə edir. Onlar insanı əhatə edən bütün gerçəkliyi mə„nəvi və mə„nəvi-
praktiki mənimsəmə formalarıdır. Bu münasibətdə din aralıq mövqe tutur.
Belə ki, o həm dünyagörüşü formasıdır, həm də insanlar arasındakı
münasibətləri tənzim edir.
Göstərilməlidir ki, ictimai şüuru formalara ayırarkən bu me„yarlar
ayrı- ayrılıqda deyil, vəhdətdə götürülməlidir.
Ictimai şüurun yuxarıda göstərilən formalarına son dövrlərdə iqti-
sadi və ekoloji şüur formaları da əlavə olunur.
|