2.2.
ELMI DƏRƏCƏ
VƏ
ELMİ
ADLARIN
YARANMA
TARİXİ
Elmi dərəcələr və adlar ali təhsil müəssisəsində mütəxəssisin
təlim-tərbiyə prosesində rolunun, elmi kvalifikasiyasınm rəsmi
surətdə müəyyənləşdirilməsi, elmi dərəcələrin və elmi adların
verilməsindən ibarət attestassiyası formasıdır. Elmi ad alimin elmi
kadr hazırlığında, tədris və elmi ədəbiyyatın yazılmasında
xidmətlərinin elmi cəmiyyət tərəfindən rəsmi surətdə qeyd
edilməsi, dəyərləndirilməsi deməkdir.
Elmi dərəcələrin verilməsi ilk universitetlərin yaranması ilə
bağlı olmuşdur.
XII əsrdə ilk «hüquq doktoru» dərəcəsi Boloniya
universitetində, «ti)babət dokton<» dərəcəsi isə İtaliyadakı Salem
İnstitutunda
müəyyənləşdirilmişdir.
XIII
əsrdə
Paris
Universitetində ((ilahiyyat cloktom» dərəcəsi müəyyənləşdirildi.
Meydana gəldiyi ilk dövrlərdə «doktor» (latınca «doktors»
sözündən götürülüb «mü3llim» deməkdir) biri-birinə yaxın mənada
işlədilir və biri- birini əvəz edirdi. Doktor dərəcəsini almazdan öncə
«lisenziat» (latınca «\icenciatus» - «hüququ oian» deməkdir)
dərəcəsi alın- malıydı. Buna nail olmaq üçün iddiaçı imtahan
verməli və yazı işi təqdim etməliydi. «Magistr»- «bakalavr»
(latınca «baccalau- reııs» - (idafna çəbngi» deməkdir) ixtisas üzrə
imtahandan müvəffəqiyyətlə çıxmış adamlara verilirdi.
«Magistr» - «doktor» dərəcələrinin ierarxik sistemi XV-
XVII əsrlərdə formalaşdı, universitetlərin nizamnaməsində özünə
status qazandı. «Bakalavr», «lisenziat» aşağı dərəcələr hesab
olunurdu. Onların alınma qaydaları nisbətən sadə idi. Yüksək
dərəcələri almaq qaydaları isə daha mürəkkəb idi.
Bir sıra ölkələrdə magistr dərəcəsi almaq üçün iddiaçı ixtisas
üzrə imtahan verməli olurdu. Dərəcələrin verilməsi elm aləminə
daxil olmağın simvolu olan çoxlu təntənələr və tədbirlərlə qeyd
olunurdu.
Universitetlərin korporativ (latınca corporatio - şirkət
deməkdir, Bir sözlə, peşəyə mənsub adamların ittifaqı, birləşməsi,
cəmiyyəti) təşkili zamanı «magistr» dərəcəsi ancaq hər hansı bir
universitet daxilində müəllim vəzifəsini tutmaq hüququ verirdi.
58
«Doktor» dərəcəsi almış mütəxəssis isə müstəqil olaraq həm elmi
tədqiqatçılıq, həm də müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul ola bilərdi.
XVI-XVII əsrlərdə İtaliya və Almaniya universitetlərində
dissertantlara elmi rəhbərlik praktikası yarandı. Elmi rəhbər ancaq
elmlər doktorları ola bilərdi.
İtaliyada elmi rəhbər - «Paclwne». Almaniyada isə «D(?/<-
!on>atcT» adlanırdı. Elmi rəhbər dissertasiyanın mövzusunu
müəyyənləşdirir, onu elmi surətdə dəyərləndirir və dissertantı
(«foktor» kimi təqdim edirdi.
XVII ərdə ilk çap olunmuş dissertasiya işləri meydana
gəldi.
XVIII əsrdə
universitetlərin
dövlət
müəssisələrinə
çevrilməsilə əlaqədar dissertasiya müdafiəsinin Elmi Şuranın
kollegial iclasında keçirilməsi praktikasının əsası qoyuldu.
XIX əsrdə elmi dərəcələrin verilməsinə qanunvericiliklə
dövlət orqanları nəzarət etməyə başladı.
«Elmbf doktonı» ən yüksək dərəcədir. Bir sıra xarici
ölkələrdə doktor elmi dərəcəsi dəqiq ixtisaslaşmanı əks etdirmir;
«falsəfh doktorm dərəcəsi humanitar və təbiət elmləri üzrə müvafiq
mütəxəsisslərə verilir. Böyük Britaniyada və Britaniya sistemindən
istifadə edən bir sıra digər ölkələrin universitetlərində «fəlsəfə
doktoru» (doktor of philosophıı) dərəcəsi fəlsəfə fakültəsi
tərəfindən humanitar sahə mütəxəssislərinə verilir. Təbiət elmləri
üzrə mütəxəssislərə isə «elmlər doktoru» (doktor of scien) dərəcəsi
verilir.
Fransada və Fransa tipli ali təhsil sisteminə malik ölkələrdə
«dok(or» dərəcəsi bir neçə səviyyəni (pilləni) əhatə edir: on aşağı
səviyyə - üçüncü səviyyəli doktor (clocteur de troisieme cycle)
universitetdə təhsilin beşinci və altıncı illərində verilir. Buna
nisbətən yüksək səviyyə - «universiiet doktoru» (dokteur de
J'Universitete)
adlanır.
Bu
səviyyə
1897-ci
ildə
müəyyənləşdirilmişdir və dissertasiya müdafiəsindən sonra təqdim
edilir. Xarici vətəndaşlar da nisbətən yüngülləşdirilmiş tələblərlə
dissertasiya müdafiəsindən sonra bu elmi səviyyəni qazana bilərlər.
Ən yüksək səviyyə «dövbt dokionı» (dokteur de İ'Etai)
adlanır. Bu səviyyəyə çatmaq üçün iki çap olunmuş dissertasiya
təqdim olunmalıdır. Əsas dissertasiyanın (these prinsipale) möv-
59
zLisu dissertant tərəfindən seçilir, əlavə dissertasiyanın (these
complementaire) mövzusunu işə müvafiq fakültə müəyyənləşdirir.
1935-ci ildə Almaniyada «elmbr doktoru» dərəcəsi ilə
yanaşı, ((universitet doktoru» vəzifəsini tutmağa imkan verən
dərəcə - ((doktor hahilitcıtııs» müəyyənləşdirildi.
Almaniya Federativ Respublikasında doktor diplomunda
doktorluq imtahanından alınmış qiymət və müdafiəyə verilən
qiymət qeyd olunur. Bu ölkədə, habelə Avstriya və İtaliyada yalnız
«doktor» dərəcəsi mövcuddur.
Bir sıra ölkələrdə mütəxəssisin elmi xidmətlərini qeyd etmək
məqsədilə fəxri dərəcə ((eimbr doktoru» (honoris causa-qısa
şəkildə - h.s) müəyyənləşdirilmişdir.
Britaniyanın müvafiq təcrübəsinə əsaslanan bir sıra
ölkələrdə ((doktor» dərəcəsindən öncə ((magistr» dərəcəsi verilir.
Humanitar ixtisaslar üzrə dissertasiya üçün (dncttsənət magistrb
(master of arts); təbiət və texniki ixtisaslar üzrə hazırlanmış
dissertasiya üçün ((eimbr magistrb (master of scienses) dərəcəsi
verilir.
Yaponiyada «magistr» (shusi) dərəcəsi bütün elmlər üçün
müəyyənləşdirilmişdir.
Bolqarıstan, Rumıniya, Çexiya və Slovakiyada «magistr»
dərəcəsi əllinci illərdə müasir ((eimbr namtədb dərəcəsi ilə
eyniləşdirildi.
Fransada, Polşada, İsveçrədə, Danimarkada, Norveçdə və
əksər Latın Amerikası ölkələrində universiteti bitirən məzunlara
(bu zaman xüsusi dissertasiya təqdimatına ehtiyac olmur) «ma-
gistr» adı verilir.
Finlandiya, Yunanıstan, İspaniya, Portuqaliya, Meksika və
Ekvadorda «magistr» dərəcəsi əvəzinə ((lisenzicıt» dərəcəsi təqdim
edilir. Bu adı almaq üçün imtahan vermək və çap olunmuş əsər
təqdim etmək lazımdır.
İsveçrədə, Latın Amerikası ölkələrində elmi dərəcələr
sistemi daha geniş diferensiasiyaya uğramışdır; ali təhsili başa
vuranlar «lisenziat» adını alır. Ən aşağı elmi dərəcə «bakalavr»
hesab olunur. Bu ad ixtisasa girişlə bağlı tədris fənlərindən imtahan
verən iddiaçılara verilir.
60
Fransada və Fransa tipli universitetləri olan ölkələrdə -
kamal attestatı alanlar «bakalavr» adlamr, bu heç bir elmi dərəcəni
ifadə etmir.
Rusiyada elmi dərəcələr XIX əsrdə təsdiq edildi. 1803-cü
ildən başlayaraq fəlsəfə və hüquq fakültələrində üç pilləli sistem
nəzərdə tutulurdu: universitet namizədi, magistr, doktor, tihh
fakültəsində isə təbabət doktoru. Elmi dərəcələr universitet
nizamnaməsi əsasında verilirdi.
1819-cu ildə Xalq Təhsili Nazirliyi Rusiyanın bütün
universitetləri üçün «Elmi dərəcə almaq üçün Əsasnamə» qəbul
etdi. Bu Əsasnaməyə görə, bütün əlaçı məzunlara «universitet
kandidatı» adı verilirdi. Digər məzunlar isə bu adı almaq üçün
müəllimlərin nəzarəti altında inşa yazmalıydılar. Magistr imtahanı
iki, doktor imtahanı dörd sualdan ibarət olurdu. Onlara yazılı cavab
verilməliydi. Doktorluq dissertasiyaları latın dilində yazılmalıydı.
«Elm!ər namizədi» və «doktor» fakültənin adı ilə adlanırdı. Magistr
adı isə on dörd ixtisas istiqamətlərindən biri əsasında
müəyyənləşdirilirdi. «Magistr» və «doktor» dərəcəsi Xalq Təhsili
Naziri tərəfindən təqdim olunurdu.
1837-ci ildə magistr və doktorluq imtahanlarında sualların
sayı azaldıldı. Filologiya və təbabət üzrə dissertasiya yazmaq üçün
latın dili vacib hesab olunurdu. İxtisaslaşmamış «dokior» dərəcəsi
yalnız hüquqşünaslar üçün saxlandı. «Hüqucj doktoru», «riyaziyyat
elmləri doktoru», «ləbiət elmləri doktoru», mmumi dilçilik
doktoru»,
«Şərq
dilçiliyi
doktorıo)
kimi
elmi
adlar
müəyyənləşdirildi.
1844-cü ildə «Elmi dərəcələrin verilməsi haqqında Əsasna-
mə» ilə «magistr» dərəcəsinin verilməsi 22 ixtisas üzrə
müəyyənləşdirildi. Dissertasiyaların latın dilində yazılması tələbi
ləğv olundu. Yalmz təbabət üzrə doktorluq dissertasiyaları 1859-cu
ilə qədər latınca yazılırdı.
1863-cü ildən başlayaraq universitet nizamnaməsi Elmi
Şuraya dissertasiya müdafiə etmədən görkəmli alimlərə «fəxri
doktor» adı və imtahansız «magistr» dərəcəsi vermək hüququnu
təsdiqlədi. Alimin ixtisasını müəyyənləşdirən elmlərin sayı
universitetin kafedralarına uyğun olaraq 1864-cü ildən başlayaraq
artırıldı.
61
XIX əsrin 60-cı illərində əlyazması formasında olan
dissertasiyalar çap olunmuş dissertasiyalarla əvəz olundu.
Dissertasiyanın məzmunu və müdafiəyə təqdim olunan əsas elmi
müddəaların «Elmi məqalələr məcmuəsində», universitetin «E1- nıi
əsərlər»ində, sahə jurnallarında məqalə və tezis şəklində çap
olundu. Rusiyanın hər hansı bir universitetində müdafiəyə bura-
.xılmayan dissertasiya müdafiə üçün başqa universitetə təqdim
oluna bilərdi.
1884-cü ildə fakültələr xüsusi hallarda magistr dissertasiyası
üçün «doktor» adı vermək hüququ qazandı.
1917-ci il oktyabr çevrilişindən sonra Rusiyada elmi
dərəcələrin verilməsində müəyyən dəyişikliklər edildi. 1934-cü ilin
yanvarında, daha sonra isə 1937-cü ildə wimbr namiz,ıdi» və
«elmbr doktoru» kimi elmi dərəcələrin verilməsinin yeni qaydaları
müəyyənləşdirildi, namizədlik minimumları və dissertasiya
müdafiəsi qaydaları dəyişdirildi.
1934-cü ildə keçmiş SSRİ məkanında Ümumittifaq Ali
Attestasiya Komissiyası (ÜAAK) fəaliyyətə başladı. 1949-cu ildən
dissertasiyanın müdafiəsi üçün çap olunmuş avtoreferatın, 1958-ci
ildən dissertasiyanın mövzusu üzrə çap olunmuş məqalələrin
olması tələbi qoyuldu. 1973-cü ildə dissertasiyanın həcmi
dəyişdirildi.
Keçən əsrin 70-80-cı illərində mütəxəssis kvalifikasiyası-
fizika, riyaziyyat, kimya, biologiya, geologiya-minerologiya,
coğrafiya, texnika, hüquq, pedaqogika, psixologiya, təbabət,
incəsənət, arxitektura ixtisasları üzrə müəyyənləşdirilirdi. Hər bir
elm daxilində sonrakı diferensiasiya nəzərdə tutuldu (bütövlükdə
500 ixtisas üzrə).
1992-ci ildən elmi dərəcələr və elmi adlar xüsusi
ixtisaslaşmış dissertasiya şuralarında verilməyə başlandı. 1994-cü
ildə Rusiya Federasiyası tərəfindən yeni müdafiə qaydaları
təsdiqləndi.
İlk dəfə olaraq ali məktəbdə professor (latınca «profes- sor»-
müəllim deməkdir) statusu XVI əsrdə Oksford universiteti
tərəfindən müəyyənləşdirilib.
62
Sonralar bir sıra ölkələrdə «orclinar professor» (ştatda) və
«ekstra ordinar» (ştatdankənar) professor dərəcələri tətbiq olundu.
Dosent (latın sözü docens, docentis-öyrədən, təlim edən
deməkdir) adı ən aşağı elmi dərəcəsi olan şəxslərə verilirdi. XIX
əsrdə bir sıra ölkələrdə «prmn-dosent» vəzifəsi yarandı (onlara
tələbələrin təhsil haqqından məvacib verilirdi).
Britaniya sistemli ali məktəblərdə «chsent» adı mənasında
((professorun yokktşı» (associate professor) və ((professorun
k(mı/)kçisi» (assistent professor) ifadələri işlədilirdi.
Fransız sistemli ali məktəblərdə 1808-ci ildən başlayaraq
«aqreje» adlı elmi dərəcə yarandı. Müxtəlif ixtisaslar üzrə bu
elmi
dərəcəni daşıyan şəxslər liseylərdə və universitelin bəzi
fakültələrində dərs
deyə bilərdilər.
1755-ci ildə Moskva universiteti yarandıqdan sonra
((professor» adı özünə daha möhkəm status qazandı. 1863-cü ilə
qədər «dosent» mənasında <(ad’yunkt-professor» ifadəsi
işlədilirdi. 1863-cü ildə dosent ifadəsi, 1884-cü ildən isə
((privai-dosent» ifadəsi status aldı. ((Privat dosent» adını almaq
üçün magistr imtahan verməli və fakültə müəllimlərinin iştirakı ilə
iki sınaq mühazirəsi oxumalı idi.
SSRİ-də ali məktəb müəllimlərinə və elmi işçilərə dərəcələr
pedaqoji və elmi fəaliyyətləri əsasında verilirdi. İyirminci illərdən
ali məktəblərdə «professor», ((dosent» və ((cıssistent» d,voco- bri,
elmi müəssisələrdə isə «böyük elmi işçi», «kiçik elmi işçi» adları
özünə yer tapdı. Elmi adların atestasiyası sistemi dəfələrlə
dəyişdirildi. 1986-cı ildə «baş», «aparıcı», «böyük», «kiçik» elmi
işçi adları müəyyənləşdirildi.
Rusiya Federasiyasında 1994-cü ildən AAK-ın qərarı ilə
ixtisas üzrə <(professor» adı verilir. Ali məktəbin, elmi
müəssisənin, elmi-tədqiqat institutunun Elmi Şurasının qərarı ilə
ixtisas üzrə «böyük elmi işçi» adı verilir. «Professor» adının
verilməsi üçün elmlər doktoru dərəcəsi və beşdən az olmayaraq
elmlər namizədi dərəcəsi almış yetirmələrimin olması vacib hesab
olunur. «Böyük elmi işçi» adının verilməsi üçün elmi dərəcə,
ixtiralar, yaxud çap edilmiş elmi işlər olmalıdır.
63
1995-ci ildən başlayaraq ((kafedranın proJies'.wrıı» və
((kafedranın dosenti» elmi adlan Rusiya Federasiyasının dövləi
komitəsi tərəfindən ali təhsil müəssisələrinin elmi-pedaqoji
işçilərinə verilir,
((Kafedranın pr(fessonı» elmi adı-dərəcəsi olan, mühazirə
oxuyan, tədris-metodik və elmi əsərləri olan, aspirant və disser-
uıntlann elmi işlərinə rəhbərlik edən və elmlər doktoru dərəcəsi
olan şəxslərə verilir.
«Kafedranın dosenti» elmi adı - mühazirə oxuyan, elmi-
metodik və elmi əsərləri olan elmlər namizədinə verilir.
2.4. AZƏRBAYCANDA ELMİ DƏRƏCƏ VƏ
ELMİ ADLARIN VERİLMƏSİ
Azərbaycanda elmi dərəcələrin və elmi adların verilməsi
sahəsində kifayət qədər zəngin təcrübə qazanılmışdır.
Azərbaycanda elmi və elmi-pedaqoji kadr hazırlığının ilkin
mərhələsi XX əsrin 20-ci illərinə təsadüf edir. 1926-cı ilin may
ayında Azərbaycan KP MK Xalq Maarif Komissarlığına
respublikanın ali məktəblərində aspirantura təşkil etməyi tapşırdı.
Bu dövrdə elmi kadr hazırlığının qaydasını, formalarını və
müddətini qəti müəyyən edən normativ sənəd yox idi. ((E!mi
.vıwkdaşıı, «elnn i.^-çi», ((aspirant» kimi anlayışlar arasında dəqiq
fərq
qoyulmamışdı.
Onların
hüquq
və
vəzifələri
müəyyənləşdirilməmişdi. Elmi kadrlar hazırlamaq üçün maliyyə
vəsaiti ayrılmamışdı. İlk dəfə ADU-da və Azərbaycan Polilexnix
İnslitunda (indiki Neft Akademiyasında) aspirantura şöbələri
yaradıldı. 1929-cu ilin may ayının 18-də respublika XMK nəzdində
Dövlət Elm Şurası elmi işçilər hazırlamaq üçün «Əsas- namə»
təsdiq etdi. Bu əsasnamədə göstərilirdi ki, aspiranturada təhsil
müddəti 3 ildir. Aspirant həmin müddət ərzində elmi işini
hazırlanmalı və fakültənin açıq iclasında onu müdallə etməlidir.
Aspirant elmi işlə yanaşı, təhsil illərində rus dilini, həm də
milliyətindən asılı olmayaraq xarici dillərdən birini öyrənməlidir.
Milli kadrlar hazırlamaq məqsədilə 1929-cu ildə ADU- da,
«İrəli çəkilmiş tələbələr institutu» təşkil edildi. Həmin
6A
instiUltıın fəaliyyətini tənzimləyən «Əsasnamə»də yazılırdı:
«Tələbələrin proletar hissəsindən daha hazırlıqlı olanlarını
əvvəlcədən müəyyən edib irəli çəkmədən və onlara hələ tələbəlik
skamyalarından başlayaraq tədricən elmi işə hazırimaq üçün faktik
imkan yaratmadan, elmi işçi kadrlarının planlı surətdə
komplektləşdirilməsi kifayət dərəcədə yaxşı aparıla bilməz. Məhz
bu vəzifəni yerinə yetirmək məqsədilə ali məktəblərin nəzdində
«İrəli çəkilmiş tələbələr institutu» yaradılır». Belə bir təşəbbüsün
həyata keçirilməsi bilavasitə aspirantura vasitəsilə Azərbaycanda
milli elmi-pedaqoji kadr hazırlığına xidmət edirdi.
SSRİ AAK-ı 1992-ci ilə kimi Azərbaycanın ali məktəb və
elmi-tədqiqat institutları Elmi Şuralarının qərarına əsasən alimlik
dərəcələrini təsdiq etmiş, elmi-pedoqoji kadrların attestasiya
şuralarının fəaliyyətinə nəzərət etmiş, respublikamızda yaranan
şuralara doktorluq və namizədlik dissertasiyalarını müdafiə etmək
hüququ vermiş, onların tərkibini təsdiq etmişdir. Hazırda bu işi
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya
Komissiyası həyata keçirir. Azərbaycanda elmi və elmi-pedaqoji
kadr hazırlığında yaranmış ənənə hələ də saxlanılır. Avropa
ölkələrindən fərqli olaraq yüksək elmi ad almaq üçün iki dəfə
(namizədlik və doktorluq) dissertasiya müdafiə etmək tələb olunur.
Respublikamızda ikipilləli ali təhsil sisteminə keçid bäjyük
miqyaslı və mühüm əhəmiyyətli dəyişkənliyə səbəb oldu. İkipilləli
mütəxəssis hazırlığının birinci pilləsində məzunlara «baka- lavr» ali
peşə-ixtisas dərəcəsi, ikinci pillənin məzunlarına «ma- gislr» ali
peşə-ixtisas dərəcəsi, pillələrə bölünməyən ixtisaslar üzrə təhsilini
başa vuran məzunlara isə ali ixtisas dərəcəsi verilir.
Azərbaycan Respublikasının «Təhsil Qanunu»nun yeni
layihəsinə görə, ali məktəb təhsilindən sonrakı təhsil doktoranturada
həyata keçirilir. Müvafiq -felmi dərəcələrin alınması doktorantura
yolu ilə həyata keçirilir.
Azərbaycan Respublikasında aşağıdakı elmi dərəcələr
müəyyənləşdirilmişdir:
- fəlsəfə doktoru (R.H.D) (elm sahələri göstərilməklə),
- elmlər doktoru (Dr. Sc) (elm sahələri göstərilməklə).
65
«Doktor» - ixtisaslaşdırılmış Elmi Şura tərəfindən verilən ən
yüksək elmi dərəcədir.
Yeni təhsil strukturlarına müvafiq fəaliyyətə başlayan təhsil
sistemində ilk doktoranturalar açılana qədər «elmlər namizədi» elmi
dərəcəsi saxlanır. Yeni doktoranturalar fəaliyyətə başlayarkən
elmlər namizədlərinin attestasiyası keçirilir. Attestasiyanın
nəticələrinə uyğun olaraq «magistr» və ya «doktor» elmi dərəcəsi
verilir.
«Dosent» və «professor» elmi adlarını ali məktəblərin, elmi
tədqiqat institutlarının Elmi Şuraları verir və müəyyən olunmuş
qaydada təsdiqlənir. Magistrdən sonra birbaşa doktor elmi
dərəcəsinə keçilməsi ilə əlaqədar olaraq «dosent» və «professor»
elmi adlanmn verilməsinə tələbkarlığın artırılması gözlənilir. Ali
məktəb vəzifələrinə seçkilərdə ancaq doktorların iştirakı
məqsədəuyğun hesab olunur.
2005-2006-cı tədris ili üçün respublikamızda ali məktəblərin
magistraturasına yeni qəbul qaydaları müəyyənləşdirilmişdir.
Azərbaycan Respublikasının dövlət və qanunvericilikdə müəyyən
edilmiş qaydada qeydiyyatdan keçmiş qeyri- dövlət ali
məktəblərinin magistraturasına qəbul mərkəzləşdirilmiş şəkildə
həyata keçirilir.
Ümumiyyətlə, müxtəlif ölkələrin akademik və elmi
dərəcələrin verilmə reqlamentlərində, strukturu, sertifikat və
diplomların forma və xüsusi çəkisində bir çox oxşar cəhətlər var.
Lakin bununla belə iki elə ölkə tapmaq mümkün deyil ki, təhsil
modelləri, diplomlar və onların əldə olunması üçün verilən tələblər
və qoyulan şərtlər biri-birinin eyni olsun. Ayn-ayrı ölkələrdə
bakalavr, magistr, fəlsəfə doktoru, elmlər doktoru, mütəxəssis,
lisenziat, tədqiqatçı və digər dərəcələri özündə əks etdirən təhsil
sənədləri mövcuddur. Hər bir ölkə bu sənədlərə özünəməxsus
kriteriyalarla yanaşır.
Azərbaycan Respublikası öz təhsil sisteminin inkişaf
prioritetlərini Avropa məkanında gedən proseslərə inteqrasiya
olunmaqla müəyyənləşdirir. Uzun illər boyu elmlər namizədi və
elmlər doktoru strukturu ilə fəaliyyət göstərən Azərbaycanda bu
gün fəlsəfə doktoru və elmlər doktoru modelinə keçid ideyası əsas
götürülür.
66
2003- cü ilin may ayında respublika hökuməti «Xarici
dövlətlərin ali təhsil sahəsində ixtisasların tanınması və ekviva-
ientliyinin müəyyən edilməsi (nostrifikasiyası)» qaydalarını təsdiq
etmiş. Təhsil Nazirliyində yaradılan xüsusi komissiya bu
istiqamətdə real fəaliyyətə başlamışdır.
ƏSAS MÜDDƏALAR
XX yüzilliyin 60-cı illərindən başlayaraq ali məktəb
tələbələrinin təhsili və tərbiyəsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, ali
təhsil müəssisələrində pedaqoji və elmi fəaliyyətin vəhdəti, ali
məktəbin təşkili, idarə olunması və ona rəhbərlik məsələləri elmi
tədqiqatların, əsas mövzusuna çevrildi.
Son illərdə ali məktəb pedaqogikası ilə bağlı dəyərli dərslik
və dərs vəsaitləri yarandı. Təlim prosesinin reallaşdırılmasının
innovasiya texnologiyaları, distant təlim texnologiyaları, təlimin
keyfiyyətinin təkmilləşdirilməsi, rəqabətə dözümlü, kompe-
lenlliyi, yüksək professional peşəkarlığı, mədəniyyəti və intellekti
ilə seçilən mütəxəssis hazırlığı məsələləri yeni kitabların əsas
mövzusuna çevrildi.
B. Bəşirovun «Ali məktəb pedaqogikası», «Ali məktəb di-
daktikası», N.Kazımovun «Ali məktəb pedaqogikası» bu sahədə ilk
uğurlu addım və sonrakı tədqiqatlar üçün təkan oldu.
90-cı illərdə Azərbaycan AAK-nın qərarı ilə bütün ixtisaslar
üzrə aspirant və dissertantların ali məktəb pedaqogikasından
minimum imtahanı verməsi, pedaqoji təmayüllü universitet və
institutların magistraturasında ali məktəb pedaqogikasının tədrisi.
Təhsil Problemləri İnstitutunda ali məktəb problemlərini tədqiq
edən şöbənin yaradılması ali təhsillə bağlı tədqiqatlara stimul verdi.
67
III
FƏSIL
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA
TƏHSİL SİSTEMİ
3.1. TƏHSİL SİSTEMİ HAQQINDA ANLAYIŞ
Təhsil sistemi - hakimiyyət orqanlarının rəhbərliyi ilə ölkə
daxilində qarşılıqlı asılılıq və ardıcıllıqla fəaliyyət göstərən
təhsil-tərbiyə
müəssisələrinin
kompleksindən
ibarət
mürəkkəb bir təsisatdır.
Təhsil,
tərbiyə və inkişaf
kateqoriyaları bir-birilə
vəhdətdə təhsil
sistemi daxilində həyata keçirilir. Bu sistem mürəkkəb bir qurum
təşkil edərək insanın şəxsi və ictimai həyata hazırlığım təmin edir.
Təhsil sisteminin bir sıra özünəməxsus əlamətləri var. Bunlar
aşağıdakılardır:
• təhsil sistemi hər bir xalqın milli xüsusiyyətləri nəzərə
alınmaqla iqtisadi, siyasi, elmi, texniki, mədəni inkişaf səviyyəsinə
uyğun qurulur, cəmiyyətin və dövlətin mənafeyinə xidmət edir;
• təhsil sistemi ölkə daxilində mövcud olan bütün
təhsil-tərbiyə müəssisələrini əhatə edir və onların qarşılıqlı əlaqə və
asılılıqda fəaliyyətini təmin edir;
• təhsil sistemi idarə olunan mürəkkəb və dinamik
qurumdur;
• təhsil sistemi Təhsil Qanunu ilə təsdiq olunur;
• təhsil sistemi cəmiyyət üzvlərinin milli mənlik şüurunun,
intellektual və emosional sferalarını inkişaf etdirir, onların əməyə,
ictimai fəaliyyətə, şəxsi həyata hazırlığını təmin edir;
• təhsil tendensiyalarına verilən tələblər dövlətin təhsil
sahəsindəki strategiyası ilə müəyyənləşdirilir;
• təhsil sistemi təhsilin məzmununun müasir standartlara
uyğun modernləşdirilməsini təmin edir;
69
• təhsil standartı yaratmaq və tətbiq etməklə dövlət özünün
təhsil sistemi üzərində rəhbəredici rolunu həyata keçirir.
Təhsil sistemi üstqurum hadisəsidir. Bu səbəbdən də hər bir
ölkənin milli kaloriti, iqtisadi və ictimai quruluşuna müvafiq təhsil
sistemi vardır və dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş prinsiplərə
əsaslanır. Buna görədir ki, iqtisadi, siyasi və mədəni inkişafı
müxtəlif olan ölkələrin təhsil sistemləri biri-birindən fərqlənir. Bu
müxtəliflikdən asılı olmayaraq, təhsil sistemlərinin hamısına xas
olan ümumi cəhətləri vardır. Hansı ölkədə yerləşməsindən asılı
olmayaraq, vətəndaşların şəxsiyyət kimi inkişafını təmin etməsi,
sosial-ictimai
həyata
hazırlaması,
fəal
həyat
mövqeyi
formalaşdırması bütün təhsil sistemlərinə xas olan keyfiyyətdir.
Azad, müstəqil, demokratik respublikamızda təhsil
sisteminin məqsədi - dövlət təhsil standartlarına uyğun biliyə,
bacarığa, praktik hazırlığa, mütərəqqi dünyagörüşünə malik
olan, xalqın milli, mənəvi, mədəni dəyərlərinə və ümumbəşəri
dəyərlərə dərindən yiyələnən, Azərbaycan xalqının azadlıq
amalına, demokratik ideyalarına, insan hüquqlarına hörmət
edən, ölkəmizin hərbi müdafiəsinə hər an hazır olan, onun
inkişaf etmiş dünya ölkələri .sıra.sına çıxması üçün bilik, qüvvə
və imlcanlarım əsirgəməyən, dünyanın hansı yerində
olmasından asılı olmayaraq, vətən üçün yaşayan və çalışan,
müstəqil və yaradıcı, azad, demokratik vətəndaşlar tərbiyə
etməkdir.
3.2. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA
TƏHSİL SİSTEMİNİN QURULUŞU
Azərbaycanda təhsil sistemi vahiddir və bütün tədris
müəssisələri arasında qarşılıqlı əlaqə, vəhdət, ardıcıllıq mövcuddur.
Bu ardıcıllıq təhsilin müxtəlif pillələri arasında dahıa aydın şəkildə
təzahür edir və təhsil sistemində fasiləsizliyi təmin edir.
Fasiləsiz təhsil sistemi bütün tip tədris müəssisələrini,
ixtisasartırma və ixtisasdəyuşmə təhsilini, özünütəhsili əhatə edir.
70
Fasiləsiz təhsil - təhsil sisteminin bir mərhələsindən digərinə
maneəsiz keçmək imkanında və hər bir vətəndaşın ömrü boyu
təkmilləşməsinin zəruriliyində ifadə olunur.
Respublikamızda fasiləsiz təhsil sistemi ailə tərbiyəsi
zəminində qurulur. Məktəbəqədər tərbiyə müəssisələri - körpələr
evi; körpələr evi-uşaq bağçası; uşaq bağçası; əqli və fiziki cəhətdən
qüsurlu uşaqlar üçün məktəbəqədər tərbiyə müəssisələri;
məktəb-uşaq bağçası fasiləsiz təhsil sisteminin ilk pilləsidir.
Məktəbəqədər tərbiyə- müəssisələrində uşaqların fiziki və
psixi sağlamlıqları təmin edilir, şəxsiyyətləri ahəngdar surətdə
inkişaf etdirilir, normal həyat tərzi üçün şərait yaradılır,
davranışlarında özünü göstərən çatışmayan cəhətlər, nöqsanlar
korreksiya edilir, ümumi təhsilə hazırlanır.
Ümumi təhsil - icbari olduğundan fasiləsiz təhsil sistemində
baza mərhələsini təşkil edir. Üç pillədən (I-IV sinifləri əhatə edən -
ibtidai təhsil, V-IX sinifləri əhatə edən - natamam orta təhsil, X-XI
(XII) sinifləri əhatə edən - orta təhsil) ibarət olan orta ümumi təhsil
müəssisələri şagirdlərin meyl və maraqlarını, fərdi psixoloji
xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onlara elmlərin əsaslarını öyrədir,
fiziki və intellektual inkişafını təmin edir, şəxsiyyətini
formalaşdırır, şüurlu surətdə peşə seçməyə istiqamətləndirir.
Peşə təhsili - ölkə iqtisadiyyatının müxtəlif sahələri üçün
ixtisaslı peşə sahibləri hazırlayır. Natamam orta təhsil, yaxud orta
ümumi təhsil bazasında təşkil olunur.
Orta ixtisas təhsili - natamam orta, ümumi orta təhsil
bazasında təşkil olunur (liseylər, kolleclər, gimnaziyalar və s.) və
ölkə iqtisadiyyatının müxtəlif sahələri üçün orta ixtisaslı
mütəxəssislər yetişdirir.
Ali təhsil - ümumi orta təhsil, peşə təhsili, yaxud orta ixtisas
təhsili bazasında qurulur. Ali təhsil universitetlərdə, institutlarda,
akademiyalarda, konservatoriyalarda, ali hərbi məktəblərdə həyata
keçirilir. Ali məktəblər dövlət tərəfindən və habelə, müvafiq
icazələrlə, özəl qaydada açılır.
Ali təhsilin əsas məqsədi respublika iqtisadiyyatının, ictimai
və mədəni həyatının müxtəlif sahələri üçün yüksək ixtisaslı, kamil
mütəxəssislər hazırlamaqdır. Ali məktəblərdə
71
təhsil əyani, qiyabi, eksternat (latınca externius - xarici, kənar
deməkdir. Təhsil müəssisəsində bilavasitə oxumayan şəxslərin
burada keçilən təhsil kursu üzrə imtahan verməsi sistemi) formada
reallaşdırılır.
Ali məktəbin fəaliyyət istiqamətləri aşağıdakılardır:
• dərin elmi biliyə, mütərəqqi dünyagörüşünə, mükəmməl
ixtisas hazırlığına, yüksək erudisiyaya, mədəniyyətə malik
vətəndaşlar yetişdirmək;
• müxtəlif dərəcələrdən olan ali təhsilli mütəxəssislər
hazırlamaq;
• gəncləri elmi axtarışlara yönəltmək, onlarda təlim- idrak
motivlərini formalaşdırmaq;
• elmi-metodik ədəbiyyat, dərslik və tədris vəsaitləri
hazırlamaq;
• dövlət, müəssisə və ya müvafiq təşkilatların sifarişləri ilə
kadr hazırlamaq üçün müqavilə bağlamaq;
• elmi-pedaqoji və elmi kadrların attestasiyasını keçirmək;
• ixtisasartırma və kadrların yenidən ixtisaslaşmasını təmin
etmək;
• xarici ölkələrin ali məktəbləri ilə əlaqə yaratmaq və s.
Ali təhsil müəssisələri elmi-pedaqoji potensialı, maddi-
texniki imkanları və təmayüldən asılı olaraq birpilləli (bakalavr),
ikipilləli (magistratura), üçpilləli (doktorantura) təhsil verə bilər.
Elə ali məktəblər var ki, onlar yalnız bir pillədən ibarətdir və yüksək
ixtisaslı mütəxəssis kadrlar hazırlayır (məsələn, Azərbaycan Dövlət
Tibb Universiteti, Ali Hərbi Məktəb və s.).
Birpilləli ali məktəblərdə müəyyən peşə istiqaməti və ya
konkret ixtisaslar üzrə ali təhsilli mütəxəssislər hazırlanır. Həmin
pillənin məzunları ali təhsilli mütəxəssis kimi dövlət orqanlarında,
digər idarə, müəssisə və təşkilatlarda əmək fəaliyyətinə başlaya
bilər, yaxud müsabiqə yolu ilə istiqamət əsasında ixtisaslaşmalar
üzrə ali təhsili davam etdirə bilərlər.
Magistraturada daha dərin ixtisaslaşma aparılmaqla,
elmi-tədqiqatçılıq bacarıqları formalaşdırılır. Magistraturanı başa
vurduqdan sonra müdavimlər universitet və institutlarda yaradılmış
Elmi Şuranın qərarı ilə «magistr» dərəcəsi alır.
72
Magistr dərəcəli mütəxəssislər ali məktəbin bakalavr pilləsində orta
ixtisas məktəblərində elmi-tədqiqat mərkəzlərində, dövlət
orqanlarında işləyə bilərlər.
Magistratura pilləsində xüsusi elmi hazırlıq səviyyəsi,
tədqiqatçılıq bacarıqları ilə fərqlənən məzunlar f.\ti.\a.sl(t.ş(h-
nlmı.^- Elmi Şuranın qərarı ilə üçüncü pillədə - doktoranturada
saxlanmağa məsləhət bilinir. Və müvafiq imtahanlardan sonra
aspiranturaya (doktoranturaya), adyunkturaya qəbul edilir.
Doktoranturanı başa vurmuş şəxs İxtisaslaşdırılmış Elmi Şurada
doktorluq dissertasiyası müdafiə edir. «Dok- tor» elmi dərəcəsi
almış mütəxəssis ali məktəbin «magisira- tura» pilləsində,
elmi-tədqiqat
mərkəzlərində, müxtəlif pilləli ali təhsil
müəssisələrində fəaliyyət göstərə bilər.
İxtisasartırma tn/ısili təkmilləşdirmə institutlarında və
kurslarında, habelə, bəzi ali məktəblərin nəzdində təşkil olunur.
Sarbəst təhsil (öziifiiitəhsil) insanın müstəqil surətdə öz
üzərində işləməsi, müxtəlif vasitələrlə (bədii və elmi əsərlər, dövri
mətbuat, radio, televiziya, kino, teatr, müasir texniki vasitələr və s.)
öz mədəni səviyyəsini artırması, görüş dairəsini genişləndirməsi
deməkdir.
3.3. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ
TƏHSİL QANUNU
Azərbaycan Respublikasının 1992-ci ildə qəbul edilmiş
Təhsil Qanunu respublikada təhsil sisteminin inkişafında mühüm
mərhələ olmuşdur. Hazırda Təhsil Qanununun yenilə.ş- dirilməsi
üzərində işlər davam edir. Təhsil Qanununun yeni layihəsi altı
fəsildən ibarətdir.
«Ümumi müddəalar» adlanan birinci fəsildə əsas anlayışlar,
təhsil sahəsində Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi, təhsil
sahəsində dövlət siyasəti, təhsilin əsas məqsədi, təhsildə fəaliyyət
prinsipləri, vətəndaşların təhsil hüquqları, dövlət təhsil standartları,
təlim dili və digər məsələlər şərh olunur.
İkinci fəsil təhsil sisteminin mahiyyətini və məzmununu
işıqlandırır.
73
üçüncü
fasikh
təhsil
sisteminin
idarə
olunması
məsələlərindən danışılır.
Dördüncü fəsil təhsil prosesinin iştirakçılarının hüquq və
vəzifələrinə həsr edilmişdir.
Beşinci fəsildə təhsilin iqtisadiyyatından, altıncı fəsildə isə
təhsil sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıqdan bəhs edilir.
3.4. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA
TƏHSİL SİSTEMİNİN PRİNSİPLƏRİ
Azərbaycanda təhsil sistemi dövlətin təhsil siyasətinin
prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərir. Bu prinsiplər Təhsil
Qanununda öz əksini tapmışdır. Azərbaycan Respublikasının təhsil
sistemi öz işini bu prinsiplər əsasında qurur.
• Hüquqi
baxımdan
hamının
dövlət
standartları
çərçivəsində təhsil almaq imkanlarına malik olması
Respublikamızda təhsil almaq sahəsində heç bir
məhdudiyyət yoxdur və hər bir vətəndaşın təhsil almaq hüququ
vardır. Təhsil - dövlət standartlarına uyğun olaraq reallaşdırılır.
Dini mənsubiyyətindən,.sosial vəziyyətindən, dilindən,
yaşından asılı olmayaraq hamının təhsil almaq hüququ vardır. Hər
kəs təhsil müəssisəsini, təhsilin formasını, təlim dilini seçməkdə
azaddır.
• Təhsilin humanist xarakteri
Bu prinsipin tələbinə görə, təhsil prosesində öyrənənlərin
maraq və meyilləri, fərdi imkanları, arzu və istəkləri nəzərə almır,
onlara şəxsi həyat və sosial fəaliyyətləri üçün zəruri bilik, bacarıq
və vərdişlər verilir, təhsil dövlət hesabına reallaşdırılır, fasiləsiz
təhsil və özünütəhsil üçün şərait yaradılır, təhsilin iştirakçıları
arasında əməkdaşlıq təmin olunur, gənc nəslə milli və bəşəri
keyfiyyətlər aşılanır.
Bir sözlə, təhsilin humanist xarakteri təhsilin məzmunundan
tutmuş təşkilinə qədər təhsilin bütün komponent və
altkomponentlərini əhatə edir.
• Millif ümumbəşəri dəyərlərin, insan həyatı və
sağlamlığının, şəxsiyyətin azad inkişafının üstün tutulması
Bu prinsip respublikamızda təhsil sisteminin bəşəri dəyərləri
ümumiləşdirilmiş formada özündə əks etdirməsində.
74
gənc nəslin sağlam və ahəngdar inkişafı üçün hər cür şorail
yaradılmasında, hər bir insanın öz istedad və qabiliyyətlərini
istədiyi istiqamətdə inkişaf etdirmək hüququna malik olmasında,
respublikamızda məktəbdənkənar tərbiyə müəssisələrinin geniş
şəbəkəsinin fəaliyyət göstərməsində də təzahür edir.
• Tahsilin humaniiarlaşdmlması
Bu prinsip təhsil müəssisələrində humanitar fənlərə ayrılan
saatların artırılmasında, məktəblərimizdə Azərbaycan xalqının
mənəvi dəyərlərinin daha dərindən öyrənilməsində, gənc nəslin
estetik tərbiyəsinə diqqət və qayğının yüksəlməsində, öyrədən və
öyrənənlərin həmrəylik və əməkdaşlığının inkişaf etdirilməsində
özünü göstərir.
• Təhsil sistemində vahidlik və varislik
Təhsil sistemində vahidlik və varislik eyni tip tədris
müəssisələrinin tədris planı və proqramlarının vahidliyində və
dövlət standartlarına uyğun olmasında, cəmiyyətin bütün üzvlərinin
təhsili üçün eyni şərait yaradılmasında, xalqımızın mənafeyinə
xidmət etməsində ifadə olunur.
Təhsil sistemində varislik prinsipi onun tamlığım təmin edir
və təhsil sisteminin pillələri arasındakı əlaqədə təzahür edir. Bu, o
deməkdir ki, təhsil müəssisələrinin hər biri öz fəaliyyətini özündən
əvvəlkinin fəaliyyəti əsasında qurur. Varislik, həmçinin, hər bir
təhsil alanın ixtisası üzrə təhsilin sonrakı, daha yüksək pilləsinə
keçmək imkanının olmasında ifadə olunur. Nəticə etibarilə, təhsil
sisteminin vahidliyi və tamlığı təmin olunur.
• Dövlət təlim-tərhlyə müəssisələrində təhsilin diinyəviUy
Dünyəvilik prinsipi təhsil alanlara gerçəklik haqqında
real, obyektiv, düzgün elmi biliklər verilməsinə əsaslanır.
• Təhsilin
demokratikləşdirilməsi
və
dövlət-ictimai
xarakter daşıması
Bu prinsip cəmiyyətimizin üzvlərinin təlim dilini və təhsilin
formasını seçməkdə sərbəst olmasında, təhsil alanların arzu və
maraqlarına uyğun peşə-ixtisas seçməsində, öz istedad və
qabiliyyətlərini təkmilləşdirmək imkanlarının olmasında, təhsilin
keyfiyyətinin daim yüksəldilməsi istiqamətində iş aparılmasında,
tədris-tərbiyə
müəssisələrində
özünüidarə
orqanlarının
yaradılmasında, tədris-tərbiyə müəssisələrində
75
təlim-tərbiyə işlərinin müvafiq şuralar tərəfindən idarə
olunmasında, hər bir məktəbin öz müəllimini seçmək hüququna
malik olmasında, tədris-tərbiyə müəssisələrinin rəhbərləri,
müəllimlər və təhsil alanlar arasında demokratik münasibətlərin
qurulmasında, öyrənənlərin pedaqoji prosesin mərkəzinə
qoyulmasında ifadə olunur. Bir sözlə, bu prinsip təhsil sisteminin
demokratik əsaslar üzərində qurulmasını təmin edir.
Təhsilin demokratikləşdirilməsi dövlətin təhsillə bağlı irəli
sürdüyü demokratik qanunlara riayət etmək əsasında reallaşdırılır.
• Tuhs'ilin fardihşdminmi
ra
diferensiallaşdırılması
Təhsilin diferensiallaşdırılması təhsil alanların fərdi im
kanları
və psixoloji xüsusiyyətləri əsasında həyata keçirilir.
Diferensiallaşdırma
təhsilin, demək olar ki, bütün mərhələlərində özünü göstərir.
• Tdbsil sisteminin açıqlığı
Bu o deməkdir ki, Azərbaycanda dövlət orqanları ilə bərabər,
ictimai təşkilatlar, kooperativlər, ayrı-ayrı vətəndaşlar təhsilin
inkişafına yaxından kömək edir, onun yeniləşməsi və
təkmilləşdirilməsi
üçün
şərait
yaradır,
tədris-tərbiyə
müəssisələrinin normal fəaliyyət göstərməsinə himayədarlıq edir.
Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, təhsil üçün ayrılan maliyyə
vəsaitinə vergi qoyulmur.
Hazırda Azərbaycan təhsil sistemində dünya standartlarına
uyğun istiqamətdə ciddi islahatlar aparılır. Azərbaycanda təhsil
islahatlarının reallaşdırılmasmda ümummilli liderimiz H.Əliyevin
böyük rolu olmuş, onun tərəfindən verilmiş «Azərbaycan
Respublikasının təhsil sahəsində İslahat Proq- ramı» (1999-cu il) isə
bu sahədə bütün konseptual göstərişləri özündə əks etdirmişdir.
Proqramda respublikamızın təhsil sisteminin dünya standartlarına
uyğunlaşdırılması, ümum- təhsil məktəbləri üçün dünya
standartlarına uyğun proqram və dərsliklərin hazırlanması, ali
məktəblərdə struktur və məzmun dəyişikliklərinin edilməsi, ali
təhsil müəssisələrində çoxbalh qiymətləndirmə sisteminə keçilməsi,
təhsilin bütün sahələrində əsaslı islahatlar aparılması, respublikanın
aparıcı ali məktəblərinə müstəqillik statusu verilməsi və digər
fəaliyyət istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir.
76
3.5. DÜNYA
TƏHSIL
SİSTEMİNİN
İNKİŞAF
STRATEGİYASI:
İNTEQRASİYA
VƏ
UNİFİKASİYA
PROBLEMLƏRİ
Müasir dünya təhsil məkanı məqsəd və vəzi (ələrinə.
səviyyəsinə və keyfiyyətinə görə müxtəlif təhsil sistemlərini özündə
birləşdirir. Hər bir ölkənin təhsil sistemi özünəməxsus
xüsusiyyətləri qoruyub saxlasa da, dünya təhsil sistemi vahid, tam
bir sistem təşkil edir və burada qlobal tendensiyalar nəzərə çarpır və
bu tendensiyalar sırasında ali təhsil müəssisələrinin şəbəkəsinin
genişləndirilməsi,
ali
məktəbin
tədris
proqramlarının
yeniləşdirilməsi və korrektə edilməsi, ali təhsilin mobilliyinin
artırılması, dünya təhsil sistemlərinin qarşılıqlı yaxınlaşması,
«Avropa eyniliyinin» və «vətəndaşiığı- nın» təmin edilməsi; xarici
dillərin öyrənilməsinin genişləndirilməsi, təlimin keyfiyyətinə və
kadr hazırlığına yüksək tələblər verilməsi, təhsilə ayrılan dövlət
büdcəsinin artırılması, yüksək ixtisas təhsilinə keçilməsi, təhsil
sahəsində dövlətlər- arası əməkdaşlığın gücləndirilməsi, dünya
təhsilinin humanitar tərkibinin əsaslı surətdə artırılması,
şəxsiyyətyönümUi təhsilə üstünlük verilməsi, dünya təhsil
məkanının polimədən! və sosial yönümlü olması kimi istiqamətləri
göstərmək olar. Müasir dövrdə dünya təhsil sisteminə «bazar» və
«salıib- karlıq» baxımından yanaşılması prioriteti də qeyd
edilməlidir.
Qlobal və regional xarakteri ilə fərqlənən dünya təhsil
sisteminin əsas məqsədi insanı gələcəkdə gözləyən problemlərin
səmərəli həlli yollarına istiqamətləndirmək, onda işgüzarlıq və
sahibkarlıq keyfiyyətləri aşılamaq, onu proqnozlaşdırma,
modelləşdirmə, layihələşdirmə və yüksək səviyyəli peşə ixtisas
fəaliyyətinə hazırlamaqdır.
İnsanlarda irqlərə, dinlərə, sosial quruluşlara, onların mədəni
ənənələrinə tolerant münasibət tərbiyə etmək, böyük və kiçik
etnosların tolerant birgəyaşayışını təmin etmək, polimədəni
tərbiyəyə
diqqəti
artırmaq,
dünya
təhsil
sisteminin
prioritetlərindəndir.
Müstəqil, demokratik respublikamız dünya təhsil sistemində
baş verən inteqrativ və unifikasiya (uni + latınca facio - edirəm
deməkdir. Vahid şəklə, formaya, yaxud sistemə salma)
proseslərindən geri qala bilməz. O, millinin
77
üzərində özünün polimədəni və sosial yönümlü ləhsil məkanını
formalaşdırır.
Qloballaşdırma təcrübəsi dünyanın digər regionlarında
olduğu kimi Azərbaycanda gedən proseslərə öz pozitiv təsirini
göstərir. Respublikamızda bu istiqamətdə ciddi iş gedir, islahatlar
aparılır. Azərbaycan sürətlə müasir dünya təhsil məkanına qoşulur,
çox mürəkkəb, lakin tam, bütöv bir sistem olan dünya təhsil
sistemini qoruyub saxlamaq, möhkəmləndirmək, təkmilləşdirmək,
polietnik tərbiyə mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqəsini təmin etmək
istiqamətində məqsədyönlü fəaliyyət göstərir.
Respublikamızın bütün sosial ictimai həyatında baş verən
köklü dəyişikliklər milli təhsil sistemində də öz əksini tapır.
Təhsilin
hıımanistb^iUrilnwsi,
humcmitarkı^cimhnast,
demokrcıtikbşdirilnhxsi, diferemialla^dınlması v inteqrasiyası
kimi prinsiplər milli və bəşəri dəyərlərə əsaslanan təhsil sistemimizi
yaratmağa, təhsil alanların pedaqoji prosesin bərabər hüquqlu
subyekti kimi formalaşmasına real şərait yaradır.
Olduqca mürəkkəb və çoxparametrli sistem olan təhsilimiz
dünya təhsil sisteminə daha artıq dərəcədə inteqrasiya edir,
keyfiyyət göstəriciləri dövlət standartlarına uyğunlaşdırılır,
keyfiyyətin daha dəqiq, obyektiv ölçülməsi üçün yeni, həm də
etibarlı qiymətləndirmə mexanizmləri yaradılır, hüquqi-normativ
bazanın, maliyyə ehtiyatlarının yaradılması ön plana çəkilir,
monitorinqlər aparılır, pedaqoji proses daha dəqiq qiymətləndirilir,
idarəetmənin dövlət-ictimai və ictimai- dövlət xarakteri
müəyyənləşdirilir. Yeni sertifikatlatfdırma (fransızca certificat,
latınca sertifiko - təsdiq edirəm deməkdir. Müəyyən bir faktı təsdiq
edən sənəd), lisenziyalaşdırma (latınca licentia - azadlıq, hüquq
demıəkclir), attestasiya (latınca attestatio - şəhadətnamə deməkdir.
Təhsil alanın, yaxud işçinin bilik səviyyəsinin, ixtisasının müəyyən
edilməsi) və akkreditasiya (accreditivis - vəkalətnamə deməkdir)
sistemləri yaradılır, təlim-tərbiyə prosesinin məzmun və formaca
effektiv olması istiqamətində axtarışlar aparılır, tədris
müəssisələrinin fəaliyyətinin proqnozlaşdırılması məqsədilə
modellər hazırlanır.
7S
Sivilizasiyanın müasir inkişaf səviyyəsində Azərbaycan
təhsil sistemi dünya təhsil sisteminə intensiv surətdə inteqrasiya
edir və bu, hər şeydən əvvəl, təhsilin məzmununun dünya
standartlarına uyğunlaşdırılmasmda, təhsilin məzmunun elmin və
texnikanın tərəqqisinə müvafiq qurulmasında, pedaqoji prosesdə
müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadə
olunmasında özünü göstərir. Tədris prosesinə yaradıcı münasibət,
yeni pedaqoji təfəkkürün formalaşmasına, müasir tələblərə cavab
verən mütərəqqi metodların yaradılmasına şərait yaradır.
Təhsil sistemi açıq bloklar sisteminə daxil olduğundan
Azərbaycan Respublikası öz təhsil sisteminin inkişaf prioritetlərini
dünyada gedən proseslərə inteqrasiya olunmaqla müəyyənləşdirir,
inteqrasiya prosesi - respublikamızda aparılan təhsil islahatlarının
ana xəttini təşkil edir.
2010-cu ilədək Azərbaycan təhsil sisteminin Avropa təhsil
məkanına inteqrasiyasının inkişaf perspektivləri aşağıdakı kimi
müəyyənləşdirilmişdir:
• Avropanın norma və standartlarına uyğun olaraq ali təhsil
sahəsində qanunvericilik sənədlərinin hazırlanması və qəbul
edilməsi;
• «Boloniya prosesi»nin şərtlərinə uyğun olaraq ali təhsil
sektorunda islahatların aparılması;
• Avropa Şurasının təhsil və ali təhsil-tədqiqat komitələrinin
təşəİ3büsü ilə həyata keçirilən proqramlarda iştirak etmək;
• Vahid
Avropa
təhsil
məkanına
inteqrasiyanı
sürətləndirmək məqsədilə informasiya və təcrübə mübadiləsini
dəstəkləmək.
Ümumavropa ölkələrinin təhsil sistemlərinin beynəlxalq
müqayisəetmə
və
onlar
arasındakı
ekvivalentliyi
müəyyənləşdirmək üçün iki əsas mərhələli sistemə ehtiyac vardır;
• dərəcəyə cjədərki mərhələ, başqa sözlə, ilk akademik
dərəcəyə qədərki təhsil (bakalavriat);
• dərəcədən sonrakı mərhələ, başqa sözlə, ilk akademik
dərəcə alandan sonrakı təhsil (magistratura).
Dərəcəyəqədərki mərhələdə (bakalavriatda) tələbələrin
diversifikasiya edilmiş proqramlara çıxmaq imkanları olma-
79
İldir, yəni təhsil alanlar bu mərhələdə fənlərarası məşğələlərdə
iştirak etmək, bir və ya bir neçə xarici dil öyrənmək, yeni
informasiya texnologiyalarından istifadə etmək imkanlarına malik
olmalıdırlar.
Birinci mərhələdə təhsil müddəti 3 ildən az, 4 ildən çox
olmamalıdır.
Dərəcədən sonrakı mərhələdə (magistraturada) çox geniş
seçim imkanları olmalıdır. İkinci mərhələdə təhsil müddəti 1-2 il
nəzərdə tutulur. Bu mərhələnin yekununda təhsil alanlara magistr
dərəcəsi verilir. Doktorluq dərəcəsi almaq üçün təhsilin müddəti 7-8
il olmalıdır. Təhsilin üçüncü mərhələsinin sonunda təhsil alanlara
doktor dərəcəsi verilir.
Həm dərəcəyəqədərki, ' həm də dərəcədən sonrakı
mərhələlərində tələbələr müstəqil təlim-idrak fəaliyyətinə və
tədqiqatçılıq işlərinə istiqamətləndirilməlidir. Hər iki mərhələdə
təhsil alanların təhsilin, heç olmasa, bir semestrini öz ölkəsindən
xaricdə hər hansı bir identik (latınca identijicare - eyniləşdirmək,
identicus - eynilik deməkdir) tədris müəssisəsində davam etdirə
bilməsi təmin olunmalıdır. Ümumiyyətlə, təhsilin müasir yüksək
inkişaf səviyyəsində öyrədən və öyrənənlərin mobilliyiıw xüsusi
diqqət verilməlidir.
Təhsilin hər üç mərhələsində (bakalavriat, magistratura,
doktorantura) ali təhsil sistemi üçün ixtisasların razılaşdırılmış və
uyğunlaşdırılmış strukturlarının yaradılması məqsədilə, tədris
proseslərinin səviyyəsi və nəticələri, istiqamətləri, profil və
kompetensiyalar (insana müvafiq fəaliyyəti, norma və qaydaları
adekvat surətdə dərk etməyə imkan verən bacarıqlar) və onların
vahid kriteriyaları yaradılmalıdır. Bu əsasda da ümumavropa ali
təhsil məkanı üçün ümumiləşdirilmiş ixtisaslar strukturu işlənib
hazırlanmalıdır.
Azərbaycan Respublikası özünün ali təhsil sistemini
ümumavropa standartlarına uyğunlaşdırmaq üçün aşağıdakıları
reallaşdırmağa çalışır:
• İkipilhli ali tahsil sisteminin tatbiq
Avropa ali təhsil zonası üçün ali təhsilin bütün ölkələrdə
vahid formalı strukturuna keçid məqsədilə Azərbaycanda artıq neçə
ildir ki, dövlət tərəfindən təsdiq olunmuş ixtisas klassifikatoruna
uyğun olaraq ali təhsilli mütəxəssis hazırlığı
80
iki mərhələdə həyata keçirilir: bakalavriat
-2 il.
4 il; magistratura
• Akademik ra elmi dərac^brin miiayyaiıhşäirilmasi
Dünyanın bir çox ölkələrinin ali təhsil və ondan sonrakı
mərhələdə akademik və elmi dərəcələrinin strukturu, sertifikat və
diplomların forma və xüsusi çəkisi ilə bağlı mövcud reqlamenthrin
öyrənilməsi nəticəsində belə bir qənaətə gəlinmişdir ki, müxtəlif
ölkələrdə akademik və elmi dərəcələrin reqlamentlərində bir çox
oxşar cəhətlər vardır. Bununla belə, elə iki ölkə tapmaq mümkün
deyil ki, onların təhsil modellərində diplomlar və onların əldə
olunması üçün qoyulan şərtlər üst-üstə düşsün. Ayrı-ayrı ölkələrdə
7u^i/cr//avr, magistr, falsafa doktoru, elmlər doktoru, mütəxəssis,
lisenziat, tədqiqatçı və s. kimi dərəcələri özündə əks etdirən və
müxtəlif kriteriyalarla səciyyələnən təhsil sənədləri mövcuddur.
«Boloniya prosesi» iştirakçısı olan ölkələr bu problemin
müvəffəqiyyətli həllinə xüsusi diqqət yetirirlər.
«Boloniya prosesi» çərçivəsində ümumavropa modelinə
maneəsiz, daha asan, daha çevik keçid məqsədilə Azərbaycanda
uzun illər boyu elmlər namizədi və elmlər doktoru strukturu ilə
fəaliyyət göstərən elmi-pedaqoji kadr hazırlığı sistemindən fəlsəfə
doktoru və elmlər doktoru modelinə keçid ideyası meydana
gəlmişdir.
• Kredit sisteminin tətbiqi
Bu müddəaya əsasən milli ali təhsil sistemlərində tədris
prosesinin ağırlığı kreditlərlə (latınca creditum - borc deməkdir)
müəyyənləşdirilir və bu məqsədlə Kreditlərin Köçürülməsi üzrə
Avropa Sisteminə (ECTS) uyğun sistemin tətbiqi təklif olunur. Bu
isə «ömrü boyu təhsil» konsepsiyasını reallaşdırmaq və konsepsiya
çərçivəsində müvafiq model hazırlamaq imkanı yaradır.
«Kreditlər» modeli təhsil alanlara yönəldilir və onların ömrü
boyu təhsil prosesində iştirak etmək imkanlarını genişləndirir. Bu
modeldən istifadə olunduqda «kursda qalma», «xaric olma», «bərpa
edilmə» və s. kimi ifadələr leksikondan çıxır. Bu isə hər bir tələbəyə
onun üçün sərfəli olan vaxtda müəyyən standartlar çərçivəsində
kredit ballarını toplamaq
81
məqsədilə müvafiq bilik və bacarıq attestasiyasından keçməyə
şərait yaradır. Bütün bunlar üçün vaxt limiti qoyulmur.
Uzun illər «beş ballı» sistemlə qiymətləndirmə aparılan bir
ölkədə birbaşa kreditlər sisteminə keçid heç də asan iş deyil. Odur
ki, 1998-ci ildən başlayaraq Azərbaycanın ali təhsil sistemində
çoxballı qiymətləndirmə mexanizmləri tətbiq edilməkdədir.
Respublikamızın bir çox ali məktəbləri qiymətləndirmənin bu
təcrübəsini müvəffəqiyyətlə həyata keçirir. Qiymətləndirmənin
çoxballı mexanizmi ənənəvi qiymətləndirmə mexanizmi ilə
müqayisədə bir sıra üstünlüklərə malikdir:
- çoxballı
sistem
təhsil
alanların
biliyinin
qiymətləndirilməsinə obyektiv-demokratik yanaşmanı təmin edir;
- çoxballı
qiymətləndirmə
mexanizmində
«təsadüfı»
qiymətləndirmə hallarına yol verilmir;
- tələbə semestr boyu, fəaliyyət göstərərək ballar toplayır;
- tələbə tədris fənnini mənimsəmə səviyyəsini nümayiş
etdirmək üçün geniş imkanlara malik olur.
Beləliklə, məlum olur ki, çoxballı sistemdə də «kreditlər»
modelində olduğu kimi «toplayıcı model»ə üstünlük verilir. Bütün
bu proseslər Azərbaycanın ali təhsil sistemində «kreditlər»
modelinin tətbiqi üçün əlverişli şərait yaradır.
• Təhsilin keyfiyyətinə nəzarət
Müasir dövrdə keyfiyyət göstəriciləri tələbələrin təhsil aldığı
dövrdə qazandıqları bilik, bacarıq və vərdişlərin inkşaf səviyyəsinə
uyğun müəyyənləşdirilir.
Transmilli təhsil standartlarına uyğun olaraq Azərbaycan ali
təhsil müəssisələrinin akkreditasiya və attestasiyası mexanizmləri
tətbiq edilir. 2004-cü ildə Azərbaycan hökuməti tərəfindən ali və
orta ixtisas təhsili müəssisələrinin attestasiya və akkreditasiyası
haqqında normativ hüquqi sənəd - Əsasnamə təsdiq olunmuşdur.
Əsasnamədə kollegial qərarçıxarma modellərinə üstünlük verilir.
Azərbaycanın ali təhsil sistemində yaradılmış akkreditasiya
mexanizmi strateji baxımdan son dərəcə əhəmiyyətlidir və
Azərbaycanın Ümumavropa məkanına inteqrasiyası üçün real şərait
yaradır.
• Mobilliyin genişləndirilməsi
82
Ali təhsil sistemində mobütik (latınca ınohilis - mütəhərrik
deməkdir) deyildikdə, sərbəst, çevik hərəkət başa düşülür. Təhsil
alanlar və təhsil verənlər (professor-müəllim heyəti), habelə digər
kadr korpusunun qarşılıqlı əməkdaşlığının və qarşılıqlı öyrənmənin
dərinləşdirilməsini təmin edilməsi məqsədilə, mobillik, başqa sözlə,
sərbəst çevik hərəkət genişləndirilməlidir.
Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini bərpa etdikdən
sonra ölkəmizdə bir çox xarici Ölkələrin səfirlikləri, daimi
nümayəndəlikləri açılmış, xarici Ölkələrdə isə respublikamızın
diplomatik korpusları fəaliyyətə başlamışdır. Bu da Azərbaycan
vətəndaşlarının xarici ölkələrə getməsi üçün xeyli sadələşdirilmiş
və asanlaşdırılmışdır. Həm də xarici vətəndaşların da
respublikamıza problemsiz gəlməsi üçün real şərait yaradılmış,
sovet dövrünə xas olan «Çin səddi» aradan qaldırılmışdır.
• Qanunvericilik bazasının yaradılması
Respublikamızda ali təhsil sahəsində Avropa məkanının
norma və standartlarına uyğun yeni qanunvericilik sənədləri
hazırlanmaqdadır. Transmilli qanunvericilik aktları ali təhsildə ən
müasir, mütərəqqi yanaşmalara, yaradıcı münasibətlərə, yeni
pedaqoji təfəkkürə, müasir modellərə və parametrlərə əsaslanır.
• Doracahrin tanınması
Bu, o deməkdir ki, ali təhsil sistemində dəqiq müqayisə-
edici dərəcələr müəyyənləşdirilməlidir.
Azərbaycanın ali təhsil sistemində artıq bir neçə ildir ki,
təhsili başa çatdıranlara diploma əlavə edilən xüsusi sənəd də
verilir. İşə götürənlər diploma standart formalı əlavələri də qəbul
etməlidirlər. Əlavə sənəd geniş yayılmış Avropa dillərirıin birində
yazılmalıdır.
Ümumavropa standartları müəyyənləşdirildikdən sonra
«Boloniya prosesi»nə qoşulan bütün ölkələr kimi respublikamızda
da ali təhsilin məzmununda «ümumi standartlara riayət olunma»
tələbi əsas götürüləcəkdir.
Sosial deformasiyalar, müasir və proqnozlaşdırılan planetar
təhlükələr, «həyəcan təbilləri» təhsil nəzəriyyəsində və
praktikasında dərin dəyişikliklər etməyi tələb edir. Bunun-
83
hı əlaqədar yeni əsrin təhsil sistemi proqnozlaşdırılmalı, nəzəri
cəhətdən əsaslandırılmalı', təhsil siyasəti və strategiyası
modernləşdirilməlidir. Təhsil sistemində dəyərli nə varsa,
qorunmalı və inkişaf etdirilməli, yeniləşdirilməli, yaxud
dəyişdirilməlidir. Təhsilin inkişaf qanunauyğunluqlarına və
tendensiyalarına əsaslanaraq dövlətin təhsil siyasəti, təhsilə yeni
yanaşma tərzləri müəyyənləşdirilməlidir.
Son dövrlərdə yenilikçi-pedaqoq alimlər tərəfindən onlarla
pedaqoji
sistemlər
təklif
olunmuş,
fəhsilin
yeni-yeni
qanunauyğunluqları müəyyənləşdirilmişdir-*"Bütün bu yeniliklər
aşağıdakı xüsusiyyətləri özündə ehtiva edir:
• həmin yeniliklər cəmiyyətin tələblərindən irəli gəlmişdir
və pedaqoji ictimaiyyətin situativ reaksiyasının məhsuludur;
• pedaqoji nəzəriyyənin kifayət qədər mükəmməl və
əsaslandırılmış olmamasının təzahürüdür;
• pedaqoji nəzəriyyənin fəlsəfi-metodoloji əsaslarının
kifayət qədər işlənməməsinin nəticəsidir;
• vahid konseptual sistemin olmaması - situativ, fraq-
mentar nəzəriyyələrin vəhdətini təmin etməyə, zəngin pedaqoji
təcrübəni formalaşdırmağa imkan vermir;
• təhsilin biri-birini tamamlayan (biri-birinə zidd olmayan)
kateqoriyalar, qanunauyğunluqlar toplusunun olmaması.
Göstərilən nöqsanları aradan qaldırmadan, təhsilin və təhsil
sisteminin qanunauyğunluqlarını dərk etmədən, mükəmməl
doktrina (elmi, fəlsəfi, siyasi nəzəriyyə) yaratmadan təhsil
sahəsində dövlət siyasətini düzgün formalaşlırmaq mümkün deyil.
Dövlət, hər şeydən əvvəl, təhsil sahəsində öz strategiyasım
(yunanca strateqos, stratos - qoşun, aqo - aparıram deməkdir. İki
mənada işlənir. Birinci, hərb sənətinin tərkib hissəsi, onun ən
mühüm sahəsi, ikinci, ictimai-siyasi mübarizəyə düzgün və
perspektiv (uzaq) proqnozlara əsaslanan rəhbərlik sənəti)
müəyyənləşdirməlidir.
Maraqlıdır
ki,
insanın
və.sivilizasiyanın
inkişafın
keyfiyyətcə yeni mərhələyə qalxması ilə təkcə proseslər deyil,
anlayışlar da qloballaşır. Bu gün strategiya anlayışı təhsilə də aid
edilir. Təhsilin inkişaf strategiyası tarixin irəli sürdüyü
8A
suallara, planetar çağırışlara, dünyanı bürüyən təhlükələrə cavab
vermək iqtidarında olmalıdır.
7>/7.y/7
strategiyası - təhsil fəlsəfəsinin struktur
elementidir, onun qanunlarına və prinsiplərinə istinad edir, gənc
nəslin müstəqil həyata hazırlığının nəzəriyyəsi və praktikası ilə
bağlı məsələləri əhatə edir, təhsilin tendensiyalarım etibarlı,
uzunmüddətli proqnozlar əsasında layihələşdirir. Təhsilin
fəlsəfəsinə,
onun
konseptual
müddəalarına
və
ümumi
qanunauyğunluqlarına dövlət səviyyəsində istinad etmək - təhsil
siyasətidir.
Siyasət təhsil fəlsəfəsinin dövlətin idarəetmə fəaliyyətində
əxzidir. Deməli, təhsil fəlsəfəsinin prinsipləri eyni zamanda
dövlətin təhsil strategiyasının prinsipləridir.
Təhsil strategiyası - dövlət siyasətinin son dərəcə mühüm
sferası olmaqla və bilavasitə dövlət siyasətinin məqsədləri ilə
müəyyənləşir. Siyasət, təhsil strategiyası qarşısında vəzifələr qoyur,
strategiya isə onları reallaşdırmağın yollarını müəyyənləşdirir,
həyata
keçirilməsi
mexanizmi
göstərir.
Təhsilin
qanunauyğunluqlarına və tendensiyalarına istinad etməklə dövlətin
yürütdüyü .siyasət onun inkişafının əsas istiqamətlərini, strateji
məqsədlərini müəyyən edir.
Strateji məqsədlər - proqnozlaşdırılmış, uzunmüddətli
məqsədlərdir.
Son illərdə dünyada təhsil sistemini təkmilləşdirmək
məqsədilə milli doktrinalar, proqramlar, təhsilin modernləşdirilməsi
konsepsiyaları yaranmış, yeni təhsil standartlarının yaradılması
ideyası irəli sürülmüşdür. Təhsilin standartlaşdırılması və təhsil
standartlarının permanent (fransızca permanent, latınca permaneo -
qalıram, davam edirəm, fasiləsiz davam edən, daimi deməkdir)
modernləşdirilməsi fikri artıq birmənalı şəkildə qəbul edilir. O fikir
də mübahisə doğurmur ki, yeni təhsil standartları yalnız təhsilin
məzmununun yeniləşdirilməsi əsasında yaradıla bilər.
Dövlətin təhsil strategiyası reallaşdırılarkən aşağıdakı
prinsipial xüsusiyyətlərə (bunu əsas prinsiplər də hesab etmək olar)
istinad edilməlidir:
• təhsilin universal və fundamental xarakteri;
85
• təhsil prosesində şəxsiyyətin fərdiləşdirilməsi və
sosializasiyası (ictimailəşdirilməsi);
• təhsilin kompotentliyi (professionallığı və əxlaqiliyi);
• humanistləşdirmə və humanitarlaşdırma;
• təhsildə milli və ümumbəşəri dəyərlərin vəhdəti.
Bu prinsiplər biri-birilə və təhsil qanunları {ümumilik,
obyektivlik va tamlıq, təhsilin inkişaf komponentlərinin biri-
birindən asılılığı) ilə vəhdətdə təhsil strategiyasının əsas
mahiyyətini ifadə edir.
Təhsil strategiyasının hər bir prinsipi həm ayrılıqda, həm də
vəhdətdə kompleks həyati problemlərdən, sistemli siyasətin nəticəsi
kimi özünü göstərir.
Bütöv, tam, uzunmüddətli sistemə daxil edilən dolayı,
situativ məqsədlər, imitasiyalar (latınca imitatio - təqlid,
yamsılama, saxta deməkdir) təhsilə, cəmiyyətə, insani
münasibətlərə dağıdıcı təsir göstərir. Bu neqativ halın qarşısını
almaq üçün fəaliyyət prosesində yuxarıda qeyd edilən dövlət təhsil
strategiyaları (prinsipləri) əsas götürülməlidir. Bu strategiyaların
qısa şərhini verək.
Təhsil strategiyasının (təhsilin inkişafının) universallığı və
fundamentallığı prinsipi.
Universallıq və fundamentallıq hər bir
insanın və bütövlükdə hər bir sivilizasiyanın təhsili kimi, vahid
prosesin müxtəlif tərəfləridir. Universallıq - təhsili və onun
strategiyasını miqyas, həcm, məişətə uyğunluq baxımından
xarakterizə edir. Fundamentallıq - qanunların, proseslərin,
tendensiyaların qavranılması və dərk edilməsini, məişətə nüfuz
etməsini nəzərdə tutur. Universal ölçü olmadan fundamentallıq
təhsildə və tərbiyədə nöqsanlara gətirib çıxarır.
Elmin öyrəndiyi qanunauyğunluqlar tədris fənlərində qapalı
tədris materialı kimi təqdim edilir. Öyrənən onu
(qanunauyğunluğu) dünyanın təbii inkişafının təzahürü kimi qəbul
edə bilmir. Filosofların təbirincə desək, tədris fənninin öyrənilməsi
prosesində təhsil alanlar gerçəklik və onun komponentləri haqqında
fraqmentar biliklər əldə edirlər. Həyatın mahiyyəti isə dərk
olunmur. Mövcud düşüncə tərzi gerçəkliyin daimi, dərin, ümumi,
sistemli əlaqələrini anlama-
86
ğa mane olur. Qanun yığcam şəkildə ifadə olunmuş sistemtö- rədici
bilik kimi qavranılmır.
Bu neqativ halların qarşısını almaq üçün təhsilin məzmunu
və təhsil standartları müəyyənləşdirilərkən dialekti- kanm üç
mühüm qanunu əsas götürülməlidir. Çünki bu qanunlar vəhdətdə
idrakın əsasını təşkil edən üç suala cavab verir; üçün? Nec^? Hara?
Bu suallara verilən cavablar təbiət, cəmiyyət və təfəkkürün inkişaf
strukturunu - doktrinasını əsaslandırmağa, inkişafın nxdnbayini,
mahiyyatini və istiqamdüni müəyyənləşdirməyə imkan verir.
Obyektiv gerçəklik - fəlsəfə vasitəsi ilə dövlətə və
bütövlükdə cəmiyyətə, həm də pedaqogikaya dünya təhsil
strategiyasının tamlığı və vahidliyinin təmin edilməsi sifarişini
verir. Universallıq və tamlıq bu gün biri-biri ilə kəskin
ziddiyyətdədir. Gerçəklik haqqında birləşdirilməsi çətin olan, xırda
«hissəciklər»dən ibarət biliklərlə didaktikanın tələbləri arasında
ziddiyyətlər mövcuddur. Fərd parçalanmış, biri-birindən təcrid
olunmuş bilikləri tam mahiyyəti ilə vəhdətdə qavramaq imkanına
malik deyil. Necə deyərlər, «insan ağacların arxasından meşəni görə
bilmir».
Təhsilin vahidliyi və tamlığı strategiyası konseptual
biliklərin yaradılması, tədris fənlərinin konsentrik quruluşu, tədris
bloklarının təbiət, cəmiyyət, insan və təfəkkür haqqında biliklərin
fəlsəfi ümumiləşdirmələrlə əvəz edilməsi tendensiyalarını doğurur.
Konseptual biliklərin yaradılması tendensiyaları müxtəlif
formalarda təzahür edir. Məsələn, dövbt ləhsil standartlarında
ümummədəni blokda fəlsəfəyə; təbii-elmi blokda isə təbiətşünaslıq
konsepsiyasına ayrılan saatlar ciddi surətdə müəyyənləşdirilmişdir.
Universal-fundamental strategiya müasir tarixi şəraitdə
təhsilin bütün struktur elementlərinin inkişafını, insanın fiziki,
mənəvi keyfiyyət və qabiliyyətlərinin vəhdətdə təşəkkülünü tələb
edir. Söhbət bü gün insanın özü-özü ilə, cəmiyyətlə, gerçəkliklə
vəhdətdə ahəngdar inkişafından gedir.
Təhsilin universallığı və fundamentallığı strategiyası
(ümumilik, obyektivlik və tamlıq) prinsiplərindən ayrılmazdır və
dövlətin təhsil siyasətinin əsasıdır. Bu, eyni dərəcədə, təhsilin digər
strategiyalarına (prinsiplərinə) da aiddir.
87
Tahsikh ş^xsiyy^ftin fardihşdirilməsi i’P sosializasiyası
prinsipi Şəxsi və sosial priyentasiya (latınca oriens, oriemis ~ şərq,
fransızca orientation, hərfi mənası Şərqə istiqamətlənmə deməkdir)
dərin təhsilə tələbat deməkdir. Təhsil təbii və sosial yarlıq olan
insanın məişətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. İnsandan təcrid
olunmuş sosiallaşma (ictimailəşmə), eynilə sosiallaşma olmadan
təbii kontekstdən xaricdə fərdiləşmə qeyri-adiliyə, antihumanizmə
gətirib çıxara bilər.
Sosial olanla (kollektivlə) fərdiyyətin (fərdin) ziddiyyətli
vəhdəti ictimai tərəqqinin hərəkətverici başlanğıcıdır. Təhsilin
şəxsiyyət yönümlülüyü, hər bir insanın ahəngdar, təbii, sosial və
fərdi inkişafını təmin edir, sonuncu isə cəmiyyətdə tarazlıq yaradır.
Sosial və fərdi inkişafdakı qeyri-bərabərlik, fərdlə cəmiyyət
arasında assimmetriya və konfliktlər doğurur, obyektiv
mövcudluğun prinsip və qanunlarını biri-birindən təcrid edir,
təhsilin inkişafını ləngidir. Məsələn, pedaqogikada «fər- di
yanaşma» prinsipi mahiyyətcə özünün «fərdi yanaşına» prinsipinin
əksi olan eqosentrizmə gətirib çıxarmışdır. Çünki bu halda fərd
özünəbənzərlərdən (digər fərdlərdən) təcrid olunmuş halda
götürülür. Fərdiyyət mahiyyət etibarilə ümuminin, universatın,
fundamentalın, obyektivliyin bu və ya di
təzahürüdür, insan ümuminin (cjrupun, kollektivin, cəmiyyətin,
dünyanın) bir hissəsidir, məhz ümumiyə münasibətdə - o, fərddir.
Didaktik mərkəzin «fokusu» insandır, fərdiyyət deyil.
Bəzi təhsil tarixçiləri XVIII-XIX əsrləri cəmiyyət tarixində
pedaqoji fəaliyyətin kütləvi peşəyə çevrilməsi dövrü kimi
səciyyələndirirlər. Bu gün zəmanəmizin sosial sifarişinə uyğun
olaraq müəllimlik fəaliyyətinin strukturu dəyişmişdir: elitar təhsilin,
intellektual adamların, yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin yerini
pedaqoji texnologiyalar əsasında «konveyr üsulu» ilə hazırlanan
şəxslər tutmuşdur. «Öyrənən - öyrədən» sistemi keyfiyyətcə
dəyişmişdir. Müəllim artıq təhsil alanları təəccübləndirən, onları
heyrətləndirən şəxs deyil. Müəllim - öyrənənlərin, bir vaxtlar
olduğu kimi, səcdə etdiyi, qarşısında baş əydiyi qibləgah da deyil.
İndi müəllim, sadəcə, «texniki mütəxəssis»dir. Mövcud biliklərlə
(bəşəriyyətin tarixi boyu
8S
yaratdığı biliklərlə) biliksizlik (Öyrənənlərin səviyyəsi) arasında
əlaqələndirici şəxsdir. İndi tədris fənninin məznuınu ilə müəllimin
şəxsiyyəti və fəaliyyəti arasında uçurum vardır. Bu, vahid təhsil
prosesinin bir qütbüdür.
Öyrənənlərin dayandığı qütbdə daha ciddi transformasiyalar
(latınca
trcmsfornuıtio
-
çevrilmə
deməkdir.
Mühüm
xüsusiyyətlərin, forma və görünüşün dəyişməsi), metamorfo- T.olar
(yunanca metumorphösis - çevrilmə deməkdir. Dəyişilmə hadisəsi,
təkamül prosesində qazanılmış uyğunlaşma) baş verməkdədir.
Təlimə və müəllimə biganə münasibət yaranmış, müəllimlərin
cəmiyyətdə tutduğu yüksək sosial status xeyli aşağı düşmüşdür.
İndi təhsil alanların əksəriyyəti müəllimi nümunə kimi qəbul
elmirlər, yüksək bilik almağa da cəhd göstərmirlər. Hər bir təhsil
alana fərdi yanaşmam tələb edən təhsil-tərbiyə öz əhəmiyyətini
itirməkdədir.
TahsUin kompotentUyi (professioıuıllığı va axhıqiUyi).
Sokrala və Platona görə, həyatın və təhsilin bütün qaydaları yeganə
bir prinsipə istinad edir. Bu, peşəkarlıq və əxlaqiliyin vəhdətindən
ibarət olan kompotenllikdir. Gecə və gündüz kimi bu prinsipin
tərkib hissələri olan peşəkarlıq və əxlaqiliyin də təcrid olunmuş
halda mövcudluğu mümkün deyil. Platona görə, kompetent adam,
Ixn^qa sözL'), inudlcd
xəHtasindon ibaroi 1,-ybiİ-sosial varlıqdır. O, ahəngdarlıq və
qeyri-aliəngdarlıq, yüksək professional konıpolenllik və yar
arsızlıq, zəngin mənəviyyat və əxlaqı naqislik, rəhmdillik və
zülmkarlıq kimi keyfiyyətlərin bəzilərini özündə cəmləşdirir. Əxlaqi
saflığın, mənəvi yetkinliyin, insana və canlı aləmə məhəbbətin,
xeyirxahlığın yoxluğu insanın yaradıcı qabiliyyətlərini buxovlayır.
Məhz buna görə də kompotenllik üzərində ciddi ictimai nəzarət
hamı üçün vacibdir. Heç bir kəs daşıdığı vəzifə üçün məsuliyyətini
bir an belə unutmamalı, öz insanlıq və vətəndaşlıq borcunu vicdanla
yerinə yetirməyə səy göstərməlidir.
Halbuki bu gün insanlar «ağına-bozuna baxmadan» təbiətə
amansızlıqla müdaxilə etməklə onu eybəcərləşdirirlər. Heç bir şeylə
hesablaşmadan sivilizasiyanın ən yüksək zirvəsini fəth etməyə
çalışırlar. Bu niyyətlə də təbiətə amansızlıqla müdaxilə edirlər.
Hesablanmışdır ki, XX əsrdə
S9
bədbəxtliklər törədən kortəbii hadisələr daha dominant deyil. İndi
dominant olan: nəqliyyatda, atom enerjisi sahəsində, kimya
sənayesində baş verən qəzalardır, insanların qeyri- kompoienlliyi
(əxlaqi. yaxud professional kompoienlliyə malik olmaması)
üzündən baş verən faciəli hadisələrdir. Sosial və iqtisadi çətinliklər,
müharibələr, inqilablar, yenidənqurmalar, islahatlar, düşüncələrin,
hissiyyatların korlanması nəticəsində yeni-yeni fəlakət baş verir,
kütləvi qırğınların sayı artır.
Təhsildə kompotentlik strategiyasının (prinsipinin) nəzərdən
qaçırılması, heç şübhəsiz, təbiətdə, cəmiyyətdə, təhsildə çox böyük
nöqsanlar doğurmaqla bütün dünya sivilizasiyasının məhvinə
aparıb çıxara bilər. Baş verə biləcək bu dəhşətlərin qarşısını almaq
üçün
təhsildə
kompotentlik
strategiyası
bir
an
belə
unudulmamalıdır.
Hıımamsll.Jijdirnw və humanitarUışdırma stratef'iya.sı. Bu
strategiya professional və əxlaqi kompotentlik prinsipindən
ayrılmazdır. Humanistləşdirmə və humanitarlaşdırma təhsilin
məzmununun və formalarının insan təbiətinə, onun ruhuna,
varlığına uyğun şəkildə qurulmasını tələb edir. Bu isə insanın
cəmiyyətdə kompotent davranışı, kompotent yaşayışı deməkdir.
Humanistləşdirmə və humanitarlaşdırma prinsipi təhsilin
ontoloji (yunanca on, ontos - mövcud olan deməkdir. Fəlsəfənin
varlığın
ümumi
əsasları,
prinsipləri,
strukturu
və
qanunauyğunluqlarından bəhs edən sahəsi) mahiyyətindən, insanı
dünyanın, gerçəkliyin,.cəmiyyətin üzvi tərkib hissəsi kimi qəbul
edən anlamdan irəli gəlir. Belə bir prosesə yalnız, humanist insani
mühitdə, təbiətdə, cəmiyyətdə, bütün dünyada gözəllik və
xeyirxahlıq üzərində qurulmuş münasibətlərdə rast gəlmək olar.
Buradan çıxış edərək belə bir hökm vermək olar ki, hansı yerdə
humanizm, qarşılıqlı anlaşma və məhəbbət, həssaslıq və qayğı
yoxdur, orada təhsil-tərbiyə və təlimin vəhdəti qeyri-mümkündür.
Orada tərbiyəedici strategiya da yoxdur. Orada təbiətin və
insanlığın ahəngdar inkişafı mümkün deyil. Xeyirxahlığa, insanlığa
əsaslanmayan təhsil insan orqanizmində və qəlbində «yad
hüceyrələr» yaradır, cə-
90
miyyotdə və büiün gerçək aləmdə xərçəng şişlərinin lörəmə- sinə,
harmoniyanın pozulmasına səbəb olur.
Hıımanistləşdirmənin əks qütbü, başqa sözlə, professional
krelinizmin (ağılsızlığın), eqoizmin, qəddarlığın qarşısını almağın
yeganə yolu humanitarlaşdınnadır.
Humanitar təhsil fəlsəfi, təbii-ehni, siyasi və texniki elmlərin
dərindən və kompotent öyrənilməsini, elmlərin sirukiur və ontoloji
baxımdan mahiyyətini anlamağı tələb edir. Ümumilik. obyektivlik,
vahidlik, tamlıq və inkişaf qanunlarından doğan universallıq və
fundamentallıq, professional və əxlaqi kompotentlik prinsipləri
məhz humanitarlaşdırma strategiyası əsasında reallaşdırıla bilər.
Məhz
humanitarlaşdırma
strategiyası
təhsili
şəxsiyyətə
istiqamətləndirə bilər, təbiətdəki, dünya sivilizasiyasındakı
humanizmi ahəngdar surətdə biri- biriylə qovuşdura bilər,
dünyanın, cəmiyyətin, insanın qav- ranılmasını və dərk edilməsini
təmin edə bilər. Yalnız bu bloka daxil olan fənlər təhsil alanları
istisnasız olaraq bütün gerçək aləmə xas olan qanunları dərk etməyə
istiqamətləndirə bilər.
Təhsil alanlara gözəlliyi görə bilməyi, qyiınətləndirməyi və
qorumağı, həyatın gözəlliklərinə heyrətlənməyi, insan dühasının
yaratdığı incəsənət əsərlərindən ilham almağı, qeyri-adi istedadlara
pərəstiş etməyə alışdırmaq lazımdır. Həm öyrədən, həm də öyrənən
incəsənət aləminin, rənglər, səslər, ritmiər, surətlər dünyasının
vurğunu deyilsə, bədii əsərlərdən emosional zövq almırsa, riqqətə
gəlmirsə, şəxsiyyətin ahəngdar inkişafı mümkün deyil. Əgər bu,
belədirsə,
deməli, təhsildə humanitarlaşdırma strategiyası
unudulmuşdur. Məhz humanitarlaşdırma strategiyası fəlsəfə,
təbii-elmi və texniki elmlərin öyrənilməsini təmin etməklə gözəlliyi
duya bilən, gerçəkliyi «gözəllik qanunları» əsasında-qura bilən
insanlar formalaşdıra bilər.
Bütün texniki, bio, sosio, pedaqoji texnologiyalar insanı
xoşbəxtliyə, təbiətlə, gerçək aləmlə, özü və ətrafında olanlarla
ahəngdar münasibətlər yaratmaq məqsədinə xidmət etməlidir. Bu
texnologiyalar
hazırlanarkən
məhsuldarlıqdan
daha
çox,
xeyirxahlıq kriteriyası əsas götürülməlidir. Xeyirxahlıq isə
fəaliyyətin səmərəliliyinə və məhsuldarlığına müsbət təsir
91
göstsrir, insanın düşüncələrinə, hərəkətlərinə əxlaqi məzmun verir,
professional kompotentliyi təmin edir.
Təhsilin bütün qanunlarının və prinsiplərinin, xüsusən
strategiyasının ilk və son məqsədi gələcəyə nikbin baxışlı xoşbəxt
insan formalaşdırmaqdır. Hər bir insanın özünəməxsus xoşbəxtliyi
var. Talesiz insanların bədbəxtliyi və kədərində isə oxşar cəhətlər
çoxdur. Fiziki və mənəvi sağlamlıq normal ailə həyalı, yaxşı iş və
sədaqətli dostlar, gözəllik və firavanlıq, nikbinlik və gümrahlıq,
ətrafdakılarla qarşılıqlı anlaşma və hörmət, qayğılı və həssas
münasibət insanın xoşbəxtlik göstəriciləridir. İnsanı xoşbəxt edən
nə varsa, onun özünü də, ətrafmdakıları da duyğulandırır, nəcib
mühüt yaradır. Xeyirxahlıq və alicənablıq həyatı gözəlləşdirir.
Bədbəxtlik və eqoizm isə təkcə insanın öz qəlbinə, ruhuna deyil,
təbiətə də öldürücü təsir göstərir.
Təhsilin humanistləşdirilmə və humanitarlaşdırma prinsipi
üzərində qurulması insana özünü də, ətrafmdakıları da xoşbəxt
etməyin yollarını öyrədir, insanda həyatın hər bir zərbəsinə dözmək
bacarığı formalaşdırır.
T,ı/ısilda milli vd iimumhs^ari ıhyarhrin vnhdsti. Bu
strategiya konkret ölkədə və bütün dünyada təhsil prosesinin
inkişafetdirici istiqamətinin reallaşdırılmasını təmin elməyə
yönəlir.
Bü gün elmi fikirdə belə bir ideya meydana gəlmişdir: hər bir
konkret ölkənin, xaliqin, millətin - bütün dünya mədəniyyətinin
inkişafında, təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsində öz strateji xətti,
vəzifələri var. Əgər xalq bu vəzifələri müstəqil surətdə həll elmirsə,
yaxud başqa mədəniyyətlərdən nələrisə mexaniki «götürürsə»,
həmin xalq gec-tez dünya arenasında varlığını itirir, başqa xalqlara
qaynayıb-qarışır, bir millət kimi məhv olur. Onun qalıqları üzərində
yeni etnoslar, yeni mədəniyyətlər, yeni sivilizasiyalar meydana
gəlir. Belə bir təhlükəli vəziyyət təhsildə milli dəyərlərin nəzərə
alınması strategiyasının vacibliyini bir daha sübut edir. Deməli, hər
bir xalq, hər bir ölkə özünün milli təhsil sistemini və tərbiyə
məqsədini müəyyənləşdirərkən milli dəyərlərə, milli mədəniyyətə,
milli intellektual potensiala, milli kadrlara (müəllimlərə.
92
zabitlərə, yazıçı və şairlərə, rəssam və bəstəkarlara, bir sözlə.
«özününkiilər»ə) istinad etməlidir
Digər tərəfdən, yalnız öz mədəniyyətinə qapılma (bu. heç
mümkün də deyil) milləti cılızlaşdırmaqla, dünya m.ədə- niyyəti
sırasından çıxarar, qarşılıqlı zənginləşmə yollarına «Çin səddi»
çəkərdi. Əlbəttə,' bu. yeni ideya deyil. Hər bir xalq öz milli
mədəniyyətini inkişaf etdirməklə yanaşı, digər xalqların da
mədəniyyətlərini öyrənməli, qarşılıqlı m.ədəni münasibətlərdə
iştirak etməlidir. Deməli, əsas məsələ einomədəni təhsil-tərbiyə
prosesləri ilə ümumbəşəri başlanğıc arasında ahəngdar uzlaşmanın
təmin olunmasıdır.
Belə çıxır ki, müasir dünyanın inkişafını xalqların,
millətlərin, dövlətlərin, milli təhsil doktrinaları və sistemlərinin
«konver}rensiyasi'>^ (latınca conyergerc - yaxınlaşmaq, bənzəmək
deməkdir) prosesini - vahid insan sivilizasiyasının təşəkkülü
tendensiyası kimi qəbul edən nəzəriyyəçilər öz mülahizələrində
haqlıdırlar.
Bu fakt nəyi göstərir? Hazırda milli hüdudları qorumaq
qeyri-mümkündür və müxtəlif xalqların özünəməxsusluğu, milli
təhsil doktrinası arasındakı hüdudlar silinməkdədir. Bütün bunlar
atavizm (latınca atavus - ulu əcdad deməkdir) demək deyilmi? Axı,
söhbət xarici görünüşdən, geyimdən, üzün ifadəsindən, bir sözlə,
milli xüsusiyyətlərdən deyil, mahiyyət xarakteri daşıyan milli
mentalitetdən, dövlətçilikdən, xalqın mənəviyyatından gedir. Əgər
«mənəvi konvergensiya)) baş verərsə, bu, xalqlar üçün, insanlıq
üçün hansı nəticələrə gətirib çıxarar?
Sistemlər haqqında təlimdə deyilir ki, sistemə məxsus
elementlərin fərqlərinin nəzərdən qaçırılması sistemin dağılmasına
gətirib çıxarır. Dünyanın mövcudluğu mahiyyət etibarilə gerçək
aləmin məkan və zaman daxilində daimi hərəkətindən, canlının və
cansızın, yerin və kosmik fəzanın heyrətamiz müxtəlifliyindən
ibarətdir. Bu isə o deməkdir ki, xalqların, mədəniyyətlərin, təhsil
sistemlərinin qeyri-adi müx- təlilİiyi, min illərlə yer
sivilizasiyasının mövcudluğu və inkişafının zəruri, obyektiv
nəticəsidir.
Təhsildə milli və ümumbəşəri dəyərlərin vəhdəti prinsipinin
reallaşdırılması imkanları sosial və noosfer qlobal-
93
Icişnıa prosesləri ilə əlaqədar olaraq getdikcə daha artıq genişlənir
və dərinləşir. Bu, birinci növbədə, fasiləsiz təhsil «loko- motivi»
olan ali təhsil sisteminə aiddir. Avropa təhsil məkanında təhsil
kooperasiyalarının yaradılması bir çox ölkələrin reallıqlarına,
vətəndaşların tələblərinə cavab verir, intellektual, mədəni, sosial,
elmi-texniki potensialının inkişafına və möhkəmlənməsinə təkan
verir.
Artıq təhsildə ənənəvi olanlarla innovasiyaların vəhdəti
prinsipi status qazanmaqdadır. Dünya təhsil tədqiqatçılarının
fikrincə, ənənəvi olanlarla innovasiyaların davamlı, dinamik
əlaqəsi keçmiş və gələcək arasında, mövcud olmuş və mövcud
olacaq təhsil sistemləri arasında varislik əlaqəsini yarada biləcək.
Milli ənənələrə və dünya təcrübəsinə əsaslanmayan
innovasiyalar öz mənasını, əhəmiyyətini tez itirir. Məhz bu
əlaqələri nəzərə almaqla təhsilin keyfiyyətini, milli, əxlaqi, mənəvi
dəyərləri qoruyub saxlamaq mümkündür.
Vaxtilə İ.Kant yazırdı: iiİnsanda iki başlanğıc vardtv: biri
maddi, digsri isd ruhi, ilahi başlanğıcdır, hiitiin canlıların qulaq
asdığı ilahi s?sdir. İnsanda fıtı\jt
3
iı xeyirxahlıq toxunııı var. Hur
sonrakı ımsil tnkmilhşımk yolunda hökmm ir^liy^ doğru uğurlu
addım atacaqdır, çünki t?rbiy?ds inam t
böyük sirri gizhnmişdir. Tarbiyumin m.ıqs.ıdi insanın özünduki
insanlıq tubhtini inkişaf etdirnwk vp insanı öz vpzifplprini yeriııp
yetirmpyp hazırlanuıqdır».
İnsanın təbiətə maddi baxımdan yanaşması eqoist,
istismarçı, amansız, məsuliyyətsiz münasibətdir. Onun təbiətə
yalnız yaşayış mənbəyi kimi yanaşması - vəhşilikdir və insan bu
halda yırtıcı rolunda çıxış edir. Təbiət isə bunu heç vaxt bağışlamır.
İnsan özünü dərk etməyə qadir olan varlıqdır, başqa sözlə,
özünü idarə edən, özünü reallaşdırmağı bacaran təbiətin hissəsidir.
İnsanın mahiyyətindəki ilahi başlanğıc onu təbiətlə imnmnent
(latınca immanenüs
nəyinsə daxilində olan, nəyə isə xas olan
qanunauyğunluq deməkdir) əlaqələrini dərk etməyə və buna uyğun
davranmağa, təbiətin bütün ünsürlərinə və təzahürlərinə qayğılı,
həssas münasibət bəsləməyə yönəldir. İnsanın özünə, ailəsinə,
əmək kollektivnə, ölkəsinə, xalqına.
94
dövlətinə, millətinə, ümumiyyətlə, insanlığa, bəşəriyyətə çjayğılı
münasibəti nə qədər geniş və dərin olarsa, onda İlahiyə bağlılıq da o
qədər güclü olar.
Qırx min il ərzində «şüuıiu insan» çox şeyləri dərk eldi, çox
sirlərə sahib oldu. Yalnız son iki-üç minillikdə o. başa düşdü ki,
insan təbiət adlı vahid, tam orqanizmin yalnız bircə hüceyrəsi,
düşünməyi bacaran «şüurlu hüceyrə»sidir.
XXI əsrin başlıca vəzifəsi Ilahinin insanda kodlaşdırdığı
bütün imkanların aktuallaşdırılmasmdan ibarətdir.
Zəmanəmiz qlobal fəlakətlər, insan əli ilə yaranan böhranlar,
cəmiyyətin deqradasiyası (latınca deqradatio enmə, keyfiyyətin
aşağı düşməsi, geriləmə, tədricən pisləşmə, tənəzzül,
düşgünləşmə
deməkdir)
dövrüdür.
Xeyirxahlığa inanmaq
VƏ hər şeyi onun qələbəsinə
yönəltmək bu gün in.sanlara. insanlığa həmişəkindən daha çox
lazımdır.
İnsanın ruhi aləmi əxlaq qanunlarının məcmusudur. Əxlaqi
keyfiyyətlər, mənəviyyat qanunları dini və dünyəvi anlamda
mahiyyətcə eynidir. Fərq yalnız onun təfsirindədir.
Bu gün pedaqogika elminin vəzifələrindən biri təhsil alanlara
dini və dünyəvi olanların nisbəti, əlaqəsi və asılılığı haqqında
obyektiv həqiqəti çatdırmaq, dini dünyagörüşünün ətraf aləmin dərk
edilməsinin başlanğıc forması olduğunu izah etmək, insanın əxlaqi
davranış normalarını, sosial münasibətlərini tənzimləyən
mənəvi-psixoloji məzmunlu anlayışların və kateqoriyaların dini
dünyagörüşün məhsulu olduğunu başa salmaqdır.
ƏSAS MÜDDƏALAR
• Təhsil sistemi açıq sistemlər blokuna daxil olan mürəkkəb
bir qurumdur.
• Azərbaycan Respublikası yeni iqtisadi münasibətlər
kursunu götürərək öz təhsil sisteminin inkişaf prioritetlərini
dünyada gedən proseslərə inteqrasiya və unifıkasiya olunmaqla
müəyyənləşdirir.
• Dünya təhsil məkanı polimədəni və sosial yönüm- lüdür.
O, beynəlxalq təhsil mühitini formalaşdırmaq üçün açıqdır,
biliklərin xarakterinə, insanın dünya dəyərlərinə yiyələnməsinə görə
milli dəyərlərin üzərində yüksəlir.
95
• Müasir dövrdə dünya təhsilinə «bazar» və «sahibkar- lıq»
baxımından yanaşılır.
<3> Təh.sil nə deməkdir?
<2> «Təh.sil sistcmİw anlayışının mahiyyətini izah el.
Fasi!ə.<:İ7. təhsil sistemi na deməkdir?
^
Azərbayean Respublikasının təhsil sisteminin quruluşunu əks etdirən s.\em
tərtib el.
^
Azərbaycan Respublikasının tohsil sistemi hansı prinsiplərə əsaslanır?
Dünya təhsil məkanı nə deməkdir?
2>3> Dostları ilə paylaş: |