vəzifələri (situasiyaları) həll etmək üçün müxtəlif vasitə və yollar
seçərək birgə fəaliyyət (təlim fəaliyyəti) göstərirlər. Əlbəttə, bu
zaman təkcə metodiki deyil, həm də geniş mənada,
psixoloji-pedaqoji fəaliyyət göstərilir və gözlənilən nəticələr əldə
edilir.
Tədris prosesinin produktiv variantını sxematik olaraq belə
təsvir etmək olar:
I. BsİTxlhşmTf (oriyentasiya) nwvhahsi:
• qavrama, ımsahnin müstəqil surətdə ifadə edilməsi:
• məsələnin .şərtlərinin təhlili:
• məsələnin həlli üçün zəruri biliklərin yada salmma.sı,
bərpası və tamamlanması (yenilərinin əlavə edilmə.d):
• hipotezirı irəli sürülməsi:
• pro.sesin və nəticələrin proqnozlaşdırılması:
• müvafiq planın, layihənin, yaxud proqramın tərtib
edilmə.si.
II. İcra mərhələsi:
• məsələnin məlum yollarla həll edilməsinə cəhd
Göstərilməsi:
• məsələnin həlli planının dəyişdirilməsi, yeni yolların
tapılması.
III. Nəzarət mərhələsi:
• məsələnin yeni yollarla həlli:
• həllin yoxlanılması.
IV. Sistemləşdirmə mərhələsi:
• mə.s'ələnin həllinin yeni qayda.sının tələbələrin malik
olduğu informasiyalar sisteminə daxil edilməsi:
• yeni problemin qoyulması.
Tələbələrin bilikləri mənimsəməsinin reproduktiv və
produktiv variantının aşağıda göstərilən cədvəl əsasında müqayisəsi
göstərir ki, ali məktəbdə kamil mütəxəssis hazırlamaq məqsədilə
mənimsəmə aktında daha çox müstəqillik tələb edən produktiv
varianta üstünlük verilməlidir. Bu yolla təhsilalanlarda diaqnost-
iaşdırma, proqnozlaşdırma, layihələşdirmə bacarığını inkişaf et
140
dirmək, onları bazar iqtisadiyyatı və rəqabət şəraitində işləməyə
hazırlamaq, tolerant şəxsiyyət kimi formalaşmaq mümkündür.
Biliklərin
mənimsənilməsinin
reproduktiv
variantı
Biliklərin mənimsənilməsinin produktiv
variantı
Məqsədin
Bəhdləşmə (oriyentr) mərhələsi
(qavrama.
qoyulması
problemin müstəqil surətdə ifadə edilməsi,
hipotezin irəli sürülməsi, proqnozlaşdırma,
layihələşdirmə)
Fakt və hadisələrin
İcra mərhələsi
(problemin həllinin yeni
qavranılması
yollarının tapılması)
Dərketmə
Nəzarət mərhələsi
(problemin yeni yollarla
həlli və həllin yoxlanılması)
Anlama
Sistemləşdirmə mərhələsi
(yeni biliklərin
Yaddasaxlama
tələbənin malik olduğu informasiyalar
Mənimsəmə
sisteminə daxil edilməsi, yeni problemin
Tətbiqetmə
qoyulması)
Pedaqoji ədəbiyyatda təlim informasiyalarının tələbələr
tərəfindən qavranılması, mənimsənilməsi və bərpası prosesinin
mərhələləri
(pillələrini,
səviyyəsini)
aşağıdakı
kimi
ümumiləşdirilir:
I
pillə - primitiv (başlanğıc) qavrama. Bu, şəraitə
fizioloji uyuşmanın (adaptasiyanın) təzahürüdür.
II pillə - şiiuraltı qavrama. Bu, şərtsiz reflekslər əsasında
informasiyanın ilkin dərk edilməsi mərhələsidir.
III pillə - mənanın, məzmunun qavranılması, ha.yqa .sözlə,
semantik qavrama. İnformasiya üzərində müəyyən əməliyyatlar
aparılır, sözlə, yaxud simvolik (işarələrlə) formada ifadə edilən
anlayışlar meydana gəlir. Bu səviyyədə anlayışlar arasında məntiqi
əlaqələr yaranır, tələbə fikri axtarıcılığa yönəlir.
IV pillə - praqmatik (pruktik) .səviyyə. Bu pillədə
informasiyalar üzərində müəyyən emosional və rasional motivlər
əsasında əməliyyatlar aparılır.
141
Bütün pillələr ierarxik olaraq biri-birilə vəhdətdədir və hər
bir səviyyədə tədris materialı üzərində iş gedir.
Ali məktəbdə tədris materialı çoxlu anlayışları, terminləri,
qanunauyğunluqları əhatə etdiyindən semantik qavrama pilləsi daha
əsas və həlledicidir.
Ali məktəbdə elmi məlumatların mənimsənilməsi belə bir
məntiqi ardıcıllıqla cərəyan edir;
Cəmiyyətin tarixi inkişafı yolunda iki proses: bir tərəfdən
ətraf aləmin dərk edilməsi, digər tərəfdən, böyüməkdə olan nəslin
təhsili və təlimi vəhdət halında cərəyan edir. Sivilizasiyaların bütün
mərhələlərində bu iki proses cəmiyyətin mövcudluğunu şərtləndirir.
Gerçək aləmin dərk edilməsilə təlim prosesi arasında nə kimi
vəhdət vardır? İdrakın əsas funksiyası obyektiv aləmin yeni
faktlarını, yeni qanunauyğunluqlarını aşkarlamaqdır. Təlimin
məqsədi insanları idrakın əldə etdiyi yeni bilik və təcrübə ilə
silahlandırmaqdır. İdrakla təlim arasında çox dərin daxili əlaqələr
var: idrak təlimə münasibətdə birincidir. Təhsilin məzmununu
idrakın nəticəsi olan biliklər təşkil edir. İdrakın nəticəsi olan biliklər
yalnız təhsilin məzmununa daxil olduqdan, yəni insanlar tərəfindən
öyrənildikdən sonra əməli fəaliyyətdə, istehsal əməyində tətbiq
edilir. İdrakın, elmin inkişafı yalnız bu yolla mümkündür.
Bu prosesi sxematik olaraq belə təsvir etmək olar:
142
Sxemdən də göründüyü kimi, təlim fərdi və ictimai-tarixi
idrakı əlaqələndirən həlqədir. Deməli, təlimin inkişafetdirici
qüvvələri, hər şeydən əvvəl, fərdi və ictimai-tarixi idrak arasındakı
ziddiyyətlərdir.
Obyektiv gerçəkliyin bütün cisim və hadisələrində əksliklər
və onların vəhdəti mövcuddur. Əksliklər - cismin elə tərəfləri,
xassələri, qüvvələridir ki, bunlar biri digərini rədd edir, eyni
zamanda da biri-birinin olmasını tələb edir. Əksliklərin ziddiyyətli,
bir-birini rədd edən xarakteri labüd surətdə onlar arasında mübarizə
doğurur və bu, inkişafın əsas hərəkətverici qüvvəsini təşkil edir.
Varlığın ikiləşib əksliklərə bölünməyən predmet və ya
hadisəsi yoxdur. Deməli, pedaqoji prosesin inkişafının mənbəyini
və hərəkətverici qüvvəsini də əksliklərin mübarizəsi təşkil edir.
Təlim öyrənənin fərdi inkişafı qarşısında konkret tarixi
dövrün bilik səviyyəsini mənimsəmək vəzifəsini qoyur və bu
143
prosesdə fərdi inkişaf həmişə ictimai-larixi inkişafdan geri qalır. Bu
proses arası kəsilmədən dialektik surətdə davam edir və cəmiyyətin.
deməli, həm də təlim prosesinin inkişafına təkan verir.
Təlim prosesinin özünəməxsus daxili ziddiyyətləri də vardır.
Belə ziddiyyətlərdən biri, təlimin idrak və praktik vəzifələrinin tələh
etdiyi təfəkkür fəaliyyəti Hə təhsil alanın mövcud inkişaf səviyyəsi,
bacarıcj və vərdişləri arasındakı ziddiyyətlərdir. Təlimin vəzifələri
isə təlimin məntiqi ilə müəyyən edilir və a rası kəsilmədən yeniləşir.
Öyrədən və öyrənənin fəaliyyəti birgə fəaliyyət prosesində
birləşir. Bu prosesin hər iki tərəfi arasında ziddiyyətlər təzahür edir.
Bu, bir tərəfdən, təlim prosesində meydana çıxan sual, tapşırıq,
məsələ, tələb olunan düşüncə lərzidirsə, digər tərəfdən axtarış,
güman, mülahizə, cavab, həll deməkdir.
Öyrədənin məharəti bundadır ki, öyrənənləri biliklərlə
silahlandırdıqca onları daha mürəkkəb vəzifələrin həllinə yenəldə
bilir.
Təlim prosesində çətinliyin dərəcəsi müəllimin əlində ləlim
prosesinin daxili hərəkətverici qüvvəsini müəyyənləşdirmək üçün
əsas çıxış nöqtəsidir və bunlar da öyrənənlərin əqli, əxlaqi, iradi,
emosional sferalarının inkişafının hərəkətverici qüvvəsidir.
Ziddiyyətlər o zaman təlimin hərəkətverici qüvvəsinə
çevrilirlər ki, onlar öyrənən üçün müəyyən əhəmiyyət kəsb etsin,
ziddiyyətin həlli isə onlar tərəfindən zərurət kimi qəbul edilsin.
Cəmiyyətin ali təhsilə verdiyi tələblərlə konkret şəraitdə təlim
prosesinin imkanları arasında, öyrətmə və öyrənmə prosesləri
arasında, elmlə tədris procpwnları arasında, hi.ssi və rasional
düşüncə tərzi arasında, öyrənənin konkret və abstrakt təfəkkürü
arasında, təlim pro.sesində irəli .sürülən idraki-praktik
vəzifələrlə təhsil alanların ümumi inkişaf .səviyyələri arasındakı
uyğunsuzluqlar təlim pro.se.sinin ziddiyyətləridir.
Təlim prosesinə xas olan bu ziddiyyətlər yalnız aşkarlandığı
və dəf edildiyi təqdirdə onun hərəkətverici qüvvələrinə çevrilir,
təkcə təlimin deyil, həm də bütövlükdə cəmiyyətin tərəqqisini təmin
edir.
144
5.3. ALI MƏKTƏBDƏ TƏLİMİN PRİNSİPLƏRİ
Təlimin prinsipləri (prinsip latınca prinsipinin - başlanğıc
əsas deməkdir. Hər hansı bir nəzəriyyənin, təlim, elm, dünyagörüşü
və şairənin istinad etdiyi əsas müddəalar; insanın əxlaq və fəaliyyət
norması), bir qayda olaraq təlim prosesinin obyektiv
qanunauyğunluqları ilə təhsil məqsədləri arasındakı mövcud zəruri
əlaqələri əks etdirir. Prinsiplər pedaqoji prosesin idarə edilməsini
təmin edən normativ müddəalardır. Qanun və qanunauyğunluqların,
təlimin məqsədi, mahiyyəti, məzmunu, strukturu və digər
komponentlərinin metodoloji təzahürü və ifadəsidir.
Müasir didaktikada təlim prinsipləri pedaqoji fəaliyyəti və
təlim prosesini istiqamətləndirən, təlimin qanunauyğunluqları
nəzərə alınmaqla pedaqoji məqsədlərə nail olmağa imkan verən əsas
müddəalardır.
İndiyə qədər ali məktəb pedaqogikası ilə bağlı nəşr olunan
dərs vəsaitlərində təlimin prinsipləri ilə bağlı verilən təsnifatlar
biri-birindən çox az fərqlənir və orta ümumtəhsil məktəbi
didaktikasının irəli sürdüyü prinsiplərin transformasiyasından başqa
bir şey deyil. Əslində həm orta məktəb, həm də ali məktəb
didaktikası «#ıaj/ öyrətm^k», «nec9 öy- fi)Umk» və «na üçün
öyr9tm^k» suallarına optimal cavab tapmağa kömək etməlidir.
Buradan belə bir məntiqi nəticə çıxır ki, ali məktəbdə təlim
prinsipləri sistemini müəyyənləşdirərkən ali təhsil verən tədris
müəssisələrinin özünəməxsus xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır.
Fikrimizcə, bu xüsusiyyətlər aşağıdakılardan ibarətdir:
• ali məktəbdə elmlərin əsasları deyil, elmin sistemi inki-
.^afda və dəyişmədə öyrənilir;
• tələbələrin müstəqil liflərinə daha geniş yer verilir;
• tələbələrin elmi-tədqiqat və tədris-tədqiqat işlərində fəal
iştirakı təmin olunur;
• ali məktəb müəlliminin tədris və elmi fəaliyyəti sıx vəhdət
təşkil edir və bir-birini tamamlayır;
145
• ali məktəbdə tədris edilən bütün fənlər mütəxəssis
hazırlığına yönəldilir və s.
Aşağıdakı cədvəl elmi-pedaqoji ədəbiyyatda ali təhsilin
özünəməxsus xüsusiyyətlərinə istinadən irəli sürülən prinsipləri əks
etdirir:
Xa
Ali məktəbdə təlimin prinsipləri
Müəlliflər
1
Tələbələrin təlim və elmi fəaliyyətinin
təmin edilməsi prinsipi
t.İ.Kovilyaskiy
i
2
Peşəyə istiqamətlənmə prinsipi
A.B.Barabanşikov
y
Professional mobillik prinsipi
Y.V.Kiselev, V.A.Lisizin
və b.
T.V.Lisizın.
T.V.Kudryascv və b.
4
Probleminik prinsipi
5
Bütün təlim prosesinin emosionallığının
və nikbinliyinin təmin edilməsi prinsipi
R.A.Nizamov,
6
Öyrədən və öyrənənlərin fəaliyyətlərinin
biri-birini şərtləndirdiyi (və ya düz və əks
əlaqənin vəhdəti prinsipi)
F.İ.Naumenko
7
Öyrədən
və
öyrənənlərin
fəallıq
dərəcələrində tərs mütənasiblik prinsipi
N. Kazımov
8
Üsulların
müxtəlifliyindən
istifadə
prinsipi
N.Kazımov
9
Varislik prinsipi
N.Kazımov B. Bəşirov
Pedaqoqlarm böyük əksəriyyətinin qəbul etdiyi təlim
prinsipləri aşağıdakılardır.
Elmilik prinsipi obyektiv aləmin inkişafı ilə onun insan
şüurunda elmi konsepsiyalar və nəzəriyyələr şəklində inikası
arasındakı dialektik əlaqəni aşkarlayır və tədris fənlərinin elmi
məzmununu əsaslandırır. Bu prinsipin tələbi əsasında tələbələrin
peşə-ixtisas informasiyalarını mənimsəməsi prosesində elmi
proqnozlaşdırma ilə elmi nailiyyətlərin əlaqəsi təmir edilir.
146
Ali məktəbdə elmilik prinsipi nəzəriyyə və fərziyyələrin
düzgün qiymətləndirilməsində, aksiom, postulat və prinsiplər
arasındakı əlaqədə özünü göstərir. Bunlar elmin çıxış nöqtələridir.
S.İ.Arxangelskiyə görə, elmilik prinsipi aşağıdakı
məsələlərin həlli yollarını göstərməlidir:
• tədris fənninə daxil edilən hər hansı yeni məzmunun elmi
xarakteri əsaslandırılmalıdır;
• sistematik olaraq toplanılan elmi potensial ilə elmi proqnoz
arasındakı əlaqə müəyyənləşməlidir;
• elmi meyarlar, səviyyə, ölçü, anlayışın dəyişmə forması
müəyyən edilməlidir;
• öyrənilən fənnin elmi məzmununun metodoloji qiyməti
müəyyənləşməlidir.
Ali peşə-ixtisas təhsili elmin inkişaf tarixini və müasir
dövrdə
prioritetlərini
bilməyi,
elmin
tərəqqisini
insan
sivilizasiyasının,
texnikanın
və
praktikanın
inkişaf ilə
əlaqələndirməyi tələb edir. Bununla əlaqədar olaraq ali təhsil
prosesində konservativ (stabil) komponentlə «gələcəyə yönəlmiş»
texnoloji innovasiyalarla zəngin dinamik komponentin dielektrik
vəhdəti nəzərə alınmalıdır.
Sistematiklik (sistemlilik) prinsipi
ali məktəbdə təhsil
prosesinin reallaşdırılması xüsusiyyətlərini müəyyən edir.
Məlumdur ki, ali təhsil müəssisəsində təlim tələbələr tərəfindən
mahiyyət xarakterli informasiyaların və inteqrativ biliklərin,
bacarıq və vərdişlərin müəyyən ardıcıllıqla, sistem şəklində
mənimsənilməsini təmin edir. Bununla yanaşı, sistematiklik
prinsipi kontekstində tələbə şəxsiyyəti müntəzəm olaraq
özünütəkmilləşdirmə prosesinə istiqamətləndirilir. Fasiləsiz,
çoxmərhələli təlim prosesi tələbənin fərdi imkan və qabiliyyətlərini
sosial mühitlə vəhdətdə reallaşdırması üçün zəruri şərait yaradır.
Təlimin şiıurlnluq və müstəqillik prinsipi
tələbədə gerçək
aləmə, elmi biliklərə, nəzəriyyə və konsepsiyalara şəxsi, subyektiv
yanaşma tərzinin formalaşdırılmasmda təzahür edir. Bu prinsip
təhsil alanlarda refleksiya (latınca refleksis - əks
147
etmə, inikas deməkdir. Refleks - orqanizmin xarici və daxili
mühitin qıcıqlarına mərkəzi sinir sisteminin iştirakı ilə verdiyi cəld
cavabdır) qabiliyyətinin inkişaf etdirilməsi yolu ilə mövcud təlim
stereotiplərinin (yunanca stereos - bərk, möhkəm, tipos - iz, şəkil
deməkdir. Stereotipiya iki sözün birləşməsindən əmələ gəlib.
Stereotip - eyni bir psixi fəaliyyət aktının təkrar edilməsinə -meyl
göstərməkdir) aradan qaldırılmasını tələb edir.
Ali məktəbdə təlim prosesində şüurluluq prinsipinin iki
aspekti diqqəti cəlb edir:
• talim fəaliyyətinin ^'əx.si məna kəsb edən motivlərinin
dərk edilməsi:
• təlim informasiyasının peşə-ixtisas əhəmiyyətinin dərk
edilməsi.
Şüurluluq prinsipi ilə dialektik vəhdətdə olan müstəqillik
prinsipi aşağıdakı tələbləri reallaşdırmağa imkan verir:
• idrak fəallığı vasitəsilə təh.sil alanların intellektual
qabiliyyətləri aşkarlanır;
• özünütəhsilprosesi üçün əlverişli şərait yaranır:
• təhsil alanlar elmi-tədqiqatçılıq fəaliyyətinə cəlb olunur:
• tədris və elmi problemlərin fərdi həlli yolları tapılır.
Fərdin kollektivlə əlaqəsi prinsipi tələbə kollektivinə
«subyektlərin məcmusu» kimi baxmağı tələb edir. Tələbə kollektivi
idrak fəaliyyətinin subyekti olub, qarşılıqlı əlaqə, qarşılıqlı
korreksiya (latınca correktura - düzəliş deməkdir), qarşılıqlı
motivləşdirmə prosesində formalaşır. Bu prinsip, mahiyyət etibarilə
qrupun, kursun, tələbə kollektivinin inkişafının yüksək mərhələsini
ifadə edir. Fərdin kollektivlə əlaqəsi prinsipi kollektivin ümumi
strategiyasının, birgə fəaliyyət proqramının, ümumi tələblərin,
təlim problemlərinin, elmi ideyaların və onların birlikdə həlli
cəhdinin olması deməkdir. Tələbə qrupunun birgə fəaliyyəti
təlim-idrak prosesinin effektivliyini təmin edən konkret psixoloji
mexanizmdir. Tələbələrin öz qüvvə və imkanlarını səfərbər etməsi,
informasiyalar-
148
diin operativ surətdə yararlanmasj və onu tənzimləməsi kollektiv
idrak fəaliyyətini təmin edən və intensivləşdirən mühüm
komponentlərdir.
Konkreth mücarrədin vəhdəti prinsipi
tədris prosesində
mücərrəd təfəkkürlə əyaniliyin əlaqəsini ifadə edir. Konkret və
mücərrədin vəhdəti prinsipi tələbələrin evristik potensialının
inkişafım da nəzərdə tutur. Tələbələrin evristik potensialı üç
səviyyədə təzahür edir:
• faktoloji s^viyys - trilim nwteriahmn məzmununun
mənimsənilməsi;
• nəzəri səviyyə - təlim materialının təhlili, sistemləış- (Iir
ilməsi, təsnifatı;
• metodoloji səviyyə - xüsusi təfəkkür əməliyyatı haqqında
təsəvvürlərin inkişafı.
Biliklərin müvafiq Uy i, möhkəmliyi və etibarlılığı prinsipi
ləlim informasiyalarına kompleks tələblər verir, tələbələrin
intellektual imkanlarının ən yüksək həddini və daimi inkişafını tələb
edir. Tədris materialının elmi-nəzəri mürəkkəblik səviyyəsi, həcmi,
təlimin forma və metodları məhz biliklərin müvafıqliyi, möhkəmliyi
və etibarlılığı prinsipi əsasında müəyyənləşdirilir.
Adı çəkilən prinsiplər - ali məktəbdə peşə-ixtisas təhsilinin
reallaşdınlmasmı təmin edən əsas faktorlardır. Buna nail olmaq
üçün bir neçə əsas şərtə əməl olunmalıdır. Bunlar aşağıdakılardır:
• inkişaf etmiş elm sahələrinin qavramiması və dərk
edihnə.sini təmin edən kifayət qədər stabil fundamental və praktik
biliklərin həcminin dəqiq .surətdə müəyyənləşdirilmə.si;
• mənim.sənilmə.si zəruri olan peşə-ixtisas bacarıq və
vərdişlərin müəyyənləşdirilmə.si;
• elmin və texnikanın müvafiq sahələrinin əsas ideyalarının
və inkişaf istiqamətlərinin aşkarlanma.sı;
• tələbələrin ümumi və elmi inkişaf səviyyə.sinə,
dünyagörüşünə,
mədəni
sferasına
verilən
tələblərin
dəqiqləşdirilmə.si.
149
Varislik prinsipi spesifiklik təşkil edir və təlim prosesində
metodoloji müddəalar öyrədilərkən onların keçmiş inkişafının
nəzərdən keçirilməsini və müasir təsəvvürlər yaradılmasını nəzərdə
tutur.
Varislik prinsipi müəllimlə tələbə və müxtəlif fənlər (ali və
orta məktəbdə öyrənilən kurslar) arasında qarşılıqlı əlaqəni tənzim
etməyə imkan verir. Bu əsasda qiymət meyarları, təlimin müxtəlif
mərhələləri üçün vahid terminologiya, qarışıq kursların proqramları
və s. yaradılır, tədris planlarının məzmunu və quruluşu
təkmilləşdirilir. Varislik məktəblə ali məktəb, kursla- kurs, ali
məktəblə istehsalat arasında əlaqənin yaranma.sını təmin edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, orta məktəb didaktikasında olduğu
kimi, ali məktəb didaktikasında da hələlik təlim prinsiplərinin vahid
sistemini
yaratmaq
mümkün
olmamışdır.
Ali
məktəb
pedaqogikasına həsr olunmuş dərslik və dərs vəasitlərində müxtəlif
prinsiplər irəli sürülür. Əslində bu təsnifatlar biri-birindən o qədər
də fərqlənmir.
Zənnimizcə, ali məktəbdə təlim prinsiplərini qruplaşdırmaq
daha səmərəli nəticə verə bilər. Təsadüfi deyil ki, son dövrlərin
pedaqoji ədəbiyyatında bütün prinsiplərin sintezi əsasında yeni
təlim prinsipləri qrupları yaratmaq ideyaları irəli sürülür. Bu
qruplaşdırmalar içərisində daha məntiqi hesab etdiyimiz
aşağıdakılardır:
• ali təhsilin gələcək mütəxəssisin hazırlığını təmin etməsi
prinsipi;
• ali təhsilin məzmununun elmin, texnikanın və
texnologiyaların
(istehsalın)
həm
müasir,
həm
də
proqnozla.ydırılan inkişaf səviyyələrinə uyğunlaşdırılınası prinsipi;
• ali məktəbdə təlimin fərdi, qrup və ümumi təşkili
formalarının optimal surətdə uzlaşdırılması prinsipi;
• mütəxəssis hazırlığının müxtəlif mərhələlərində təlimin Dostları ilə paylaş: |