Nadġr abdullayev

 
 
 
 
 
 
 

 
32 
II  F Ə S Ġ L  
 
MƏDƏNĠ NĠTQƏ VERĠLƏN BAġLICA 
 TƏLƏBLƏR 
 
Xalqın müstəqillik qazandığı, Azərbaycan dilinin sözün həqiqi mənasında 
dövlət dili olduğu və geniş ünsiyyətə xidmət etdiyi indiki zamanda düzgün, aydın, 
məntiqli, yığcam, canlı, sadə, dəqiq və təsirli danışa və yaza bilmək, başqa sözlə, 
yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnmək mühüm tələb kimi qarşıya qoyulur. 
Nitq  mədəniyyəti  insanlara  məxsus  ümumi  mədəniyyətin  ən  vacib  və 
aparıcı  tərkib  hissələrindən  biridir.  Bu  anlayışa  danışıq  mədəniyyəti  ilə  yanaşı, 
yazı mədəniyyəti də daxildir. Belə yüksək keyfiyyətə yiyələnən şəxs cəmiyyətin 
ictimai  həyatında,  onun  hər  hansı  bir  sahəsində  fəal  və  məhsuldar  iştirak  etmək 
imkanına  malik  olur.  Xüsusən,  ziyalıların  nitq  mədəniyyətinə  yiyələnməsi  vacib 
sayılır.  Yazıçılar,  müəllimlər,  aktyorlar,  radio  və  televiziya  işçiləri,  jurnalistlər, 
bədii  söz  ustaları  nitqinin  təsirliliyi,  obrazlılığı,  ifadəliliyi,  məntiqliyi,  zənginliyi 
ilə  fərqlənməli,  başqaları  onların  danışığından,  oxusundan,  yazdıqlarından 
nümunə götürməlidirlər. 
Dilçilik  ədəbiyyatında  nitq  mədəniyyəti  anlayışı  belə  izah  olunur:  “Nitq 
mədəniyyəti  tətbiqi  dilçilik  sahəsi  olub,  hər  hansı  konkret  bir  dilin  orfoepik, 
orfoqrafik,  leksik,  qrammatik,  üslubi  və  s.  normalarını  müəyyənləşdirən  nəzəri 
axtarışlar və təcrübi tədbirlər kompleksidir” (17, 194). Bu tərifi başqa bir şəkildə 
ifadə  etmiş  olsaq,  deyə  bilərik  ki,  nitq  mədəniyyəti  danışıq  və  yazı  zamanı 
orfoqrafik və orfoepik qaydalara, qrammatik qayda-qanunlara, üslub normalarına 
əməl  etmək,  zəngin  söz  ehtiyatına  malik  olmaq,  nitqin  etik  normalarını  göz-
ləməkdir. 
 Nitq  mədəniyyəti  nitqin  müxtəlif  şəraitində  məzmun  və  məqsədə  uyğun 
olaraq ədəbi  dilin  yazılı  və  şifahi  formalarından,  ifadəlilik vasitələrindən  istifadə 
edə  bilmə  bacarığıdır.  Bu  anlayış    dilin  mənimsənilməsinin  iki  pilləsini  özündə 
ehtiva  edir:  1)  düzgün  nitq,  yazan,  oxuyan  və  danışanın  nitq  normalarını 

 
33 
gözləməsi;  2)  nitq  məharəti.  Təkcə  nitq  normalarını  deyil,  həm  də  mövcud 
variantlardan  məzmun  baxımından  dəqiq,  üslub  və    situativlik  cəhətdən  daha 
uyarlı dil vahidini  seçib işlədə bilmək. Nitq mədəniyyəti normativ qrammatika ilə 
üslubiyyatın vəhdətidir.  
Başqa  bir  mənbədə  mədəni  nitq,  nitq  mədəniyyəti  anlayışı  belə  izah 
olunur:  “Nitq  mədəniyyəti  –  nitqin  ədəbi  dil  normalarına  uyğunluğu,  dilin  ifadə 
vasitə və  imkanlarından nitqin məqsəd  və məzmununa müvafiq surətdə istifadə 
etmək  bacarığı;  dil  səviyyələrinin  və  onlara  daxil  olan  vahidlər  sisteminin 
formalaşdırılması,  təkmilləşdirilməsi  problemlərini,  dil  hadisə  və  proseslərinin 
inkişaf  xəttini,  üslubiyyat  məsələlərini  araşdıran  dilçilik  bəhsi”.  Bu  tərif  nitq 
mədəniyyəti anlayışını ehtiva etmək baxımından daha dəqiq və əhatəlidir. 
 Nitq  mədəniyyəti  insanın  yüksək  ictimai  mədəniyyəti,  təfəkkür  mədə-
niyyəti, dilə şüurlu sevgisi, ən yüksək keyfiyyətdir. Böyük Britaniyada qadınların 
nitqi  ilə  bağlı  aparılan  sosioloji  tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  nə  qədər  nitq 
düzgündürsə  qadın  şəxsi  və  professional  həyatda  bir  o  qədər  xöşbəxtdir.  Bu 
nəticəni, şübhəsiz, dilin bütün daşıyıcılarına aid etmək olar. İnsanın nitqi  onun iç  
dünyasını  aşkarlayan  başlıca  vasitədir.  Adamları  tanımaq,  onlara  bələd  olmaq 
üçün, hər şeydən əvvəl, ünsiyyətə girmək, təmasda olmaq lazımdır. Antik dövrün 
böyük filosofu Sokrat həmişə deyərmiş: “Ey insan danış səni tanıyım”. Həzrət Əli 
buyururdu ki, hər kəs öz dilinin altında gizlənib. Danışmayınca onun ağıllı və ya 
ağılsız  olması  məlum  olmur.  Tarixi  inkişafın  bütün  dövrlərində  nitqə,  onun 
gözəlliyinə xüsusi diqqət yetirilmiş, qiymət verilmişdir. 
“Qabusnamə”də deyilir: “Sözü ən gözəl tərzdə söyləmək lazımdır ki, həm 
söz anlayan olasan, həm də söz anladasan” (84). 
Maraqlı  və  canlı danışıq aləmi    səslərin deyiliş tərzi, işlənmə  forması  ilə 
çox  bağlıdır.  K.S.Stanislavskinin  dediyi  kimi,  “sadə  və  gözəl  danışığı  bacarmaq 
özü bir elmdir və onun xüsusi qanunları var”. 
A.P.Çexov “Gözəl danışığa etinasız yanaşan adamlar özlərini insana layiq 
ola biləcək ən ali, nəcib bir zövqdən məhrum edirlər” fikrini söyləmişdir. 

 
34 
Bir  latın  atalar  sözündə  deyilir  ki,  şair  anadan  şair  doğulur,  natiqlər  isə 
tədricən  yetişir.  Buradan  aydın  şəkildə  bəlli  olur  ki,  gözəl  danışığa  yiyələnmək 
həyatda qazanılır və hər kəsin özündən asılıdır. Lap qədim zamanlarda yaranmış 
bir zərb-məsəldə deyilir: “Sözün zahiri zərif, batini lətif olmalıdır”. 
Yaxşı  nitqi,  mədəni  nitqi  şərtləndirən  bir  sıra    tələblər  (əslində  onlar 
mədəni  nitqin  keyfiyyətləridir)  vardır  ki,  bunlar  nitqin  normativliyidir.  Həmin 
tələblər  bunlardır:  aydınlıq,  düzgünlük,  sadəlik,  dəqiqlik,  yığcamlıq,  zənginlik, 
təmizlik, münasiblik, ifadəlilik, orijinallıq, səmimilik və s. Yazılı nitq mədəniyyəti 
probleminə  həmçinin  orfoqrafiya  və  durğu  işarələrinə  əməl  edilməsi  də  daxildir. 
Bunlar  hər  biri  ayrılıqda  və  hamısı  birlikdə  etalon  səviyyəli  nitqi  yaradır  ki,  bu 
nitqə yiyələnənlər natiqlik sənətində, müəllimlik fəaliyyətində və digər sahələrdə 
böyük uğurlar qazanırlar. 
Nitqin  əsas  keyfiyyətləri  haqqında  yığcam  bir  şəkildə  aşağıdakıları  qeyd 
etmək olar: 
1.  Nitqin  aydınlığı.  Aydınlıq  dinləyici  və  oxucunun  nitqi  asanlıqla 
anlaması, başa düşməsidir. Aristotel nitqin aydınlığını ünsiyyət üçün başlıca şərt 
sayır və göstərirdi ki, nitq aydın deyilsə, demək, o öz məqsədinə çata bilməmişdir. 
Nitqin  aydınlığı  üçün  əsas  amil  danışanın  (eləcə  də  oxuyanın  və  yazanın)  nitq 
obyekti  haqqında  mükəmməl  məlumata  malik  olmasıdır.  Natiq  haqqında 
danışacağı  materiala  dərindən  və  yaxşı  bələd  olsa,  həmin  materialı  ifadə  etmək 
üçün  müvafiq  dil  vasitələri  də  tapa    bilər.    Bəhs  olunan  mövzular,  hadisələr, 
əhvalatlar  və  s.  barədə  dərin,  həm  də  ətraflı  biliyə  malik  olan  natiqlər  daha 
maraqla  dinlənilir,  onların  şərhində  heç  bir  dolaşıqlıq,  zidd  fikirlər  müşahidə 
olunmur.  Belə  adamlar  sadə,  aydın  cümlələrlə,  faktlarla,  dəlillərə  əsaslanaraq 
danışır və yazır, işlədilən hər bir sözün əhəmiyyətini, ifadə olunan fikir üçün onun 
nə  dərəcədə  yararlı  olduğunu  aydın  təsəvvür  edirlər.  Firudin  bəy  Köçərli  nitqin 
aydınlığını  təfəkkürün  düzgün    işləməsi,  fikrin  düzgünlüyü  ilə  əlaqələndirir. 
“Bizim yəqinimizdir ki, dili dolaşıq şəxsin fikri də dolaşıqdır. Doğru və salamat 
fikirli adamların kəlamı həmişə aydın, açıq və düzgün olur” – deyirdi. 

 
35 
Nitq  zamanı aydınlığın pozulmasının bir səbəbi də dili, sözlərin mənasını, 
işlənmə məqamını və s. yaxşı bilməmək, zəngin söz ehtiyatına sahib olmamaqdır. 
Danışıq  zamanı  qüsurlu  cümlələrə  tez-tez  təsadüf  edirik.  Radio  və  televiziya 
verilişlərində nəzərə çarpan belə nöqsanlı cümlələrdən misal olaraq aşağıdakıları 
göstərmək olar: Türk xalqları həmişə əxlaqlı olublar. Müşavirədə xeyli qonaqlar 
çıxış  etdilər.  Təcili  atəşin  dayandırılması  tələb  olundu.  Hadisə  yerinə  çıxılmış;  
Rəis  mədəni  (birinci    hecadakı  ə  uzadılaraq  tələffüz  olunur)  adamdır.  O,  bu  işə 
məhsuldur.  Dövlət  film  fondundan  itmiş  məşhur  bəstəkar  Müslüm  Maqomayev 
haqda  film  tapılmışdır;  Başımıza  gətirilən  ermənilər  tərəfindən  vəhşilikləri 
saymaqla  qurtarmaz;    Ona  müvəffəqiyyət  uğurları  arzulayıram;  Bu  il  havaların 
pis  keçməsi  ilə  bağlı  qəbahət  yaranmışdır;  Biz  bunlara  müdaxilə  göstərməyə 
çalışırıq və s. 
Düzgün  olmayan  tələffüz  –  səslərin  öz  məxrəcində  deyilməməsi, 
qarışdırılması,  bəzən  də  səslərin,  hecaların  tələffüzdən  düşməsi,  məzmuna, 
məqsədə uyğun  intonasiyaya əməl olunmaması və s.  də nitqin aydınlığına xələl 
gətirən  səbəblərdir.  Normal  nitq  tempindən  yavaş  və  ya  əksinə,  iti  danışanlara 
təsadüf etmək çətin deyildir. Iti templə danışarkən sözlər yarımçıq tələffüz olunur. 
Belə  nitqi  eşitmək  və  qavramaq  çətin  olur.  Sözlərin  əvvəli  və  ya  axırı  “udulur”, 
səslər  anlaşılmır.  K.S.Stanislavski  bu  cür  nitq  haqqında  demişdir:  “Səsləri 
dəyişdirilmiş  sözlər  mənə  ağzının  yerində  qulağı,  qulağın  yerində  barmağı  olan 
adam  təsiri  bağışlayır.  Əvvəli  aydın  deyilməyən  söz  başı  əzilmiş  adam  kimidir. 
Sonu eşidilməyən söz isə mənə ayaqları kəsilmiş adamı xatırladır. Ayrı-ayrı hərf 
və hecaların buraxılması əzilmiş burun, çıxarılmış göz və ya   diş, kəsilmiş qulaq 
və  bu  kimi  şikəstliklər  təsirini  bağışlayır.  Bəzi  adamlar  ehtiyatsızlıq  üzündən 
sözləri  yapışdırıb,  mənasız  və  formasız  kütləyə  çevirəndə  mən  balın  üstünə 
düşmüş  milçəyi  xatırlayır  və  tutqun  dumanda  payız    palçığı  və  çiskinini 
təsəvvürümə gətirirəm” (52, 62). 
Kütlə  qarşısında,  auditoriyada  çıxış  edən  nitqinin  aydın  olması  üçün 
aşağıdakılara əməl etməlidir: 

 
36 
1)  Danışılacaq  mövzu  ətrafında  əvvəlcə  düşünmək,  lazımi  material  və 
faktlar toplamaq; 2) Həmin materialı sistemləşdirmək; 3) Mətn yazılıdırsa, dönə-
dönə  oxumaq,  oradakı  əsas  fikri  ifadə  edən  sözləri  (məntiqi  vurğulu  sözləri)   
aydın  və  nəzərəçarpacaq  dərəcədə  tələffüz  etməyə  nail  olmaq;  4)  Söz  və  qram-
matik formaları düzgün və  aydın tələffüz etmək; 5) Məzmuna uyğun intonasiya 
seçə bilmək; 6) Mətndə qarşıya çıxa biləcək mənası çətin sözləri (alınma sözləri, 
terminləri,  neologizmləri,  köhnəlmiş  sözləri    və  s.  izah  etmək;  7)  İstinad  olunan 
mənbəni  (əsər, məqalə, radio və  televiziya  verilişləri və s.)  göstərmək; 8)  Fikri, 
çıxarılan nəticəni misallarla əsaslandırmaq;  9) Auditoriya ilə (eləcə də müsahiblə) 
əks  əlaqəni  yaratmaq  –  sual  vermək,  cavab  almaqla  deyilənlərin  başa  düşül-
düyünü,  mənimsənildiyini  müəyyənləşdirmək,  lazım  gələrsə  əlavə  şərh  vermək; 
10) Dinləyicilərin mənafe uyğunluğu, şəxsi maralarını  nəzərə alınmaq. 
Nitqin  aydınlığını yaradan amillərdən biri də diksiyadır. Diksiya latınca 
dictio sözündən alınmışdır, mənası sözlərin düzgün, səslərin öz məxrəcinə uyğun 
şəkildə  tələffüz  olunması  deməkdir.  Aydın  və  oxunaqlı  xətt  yazılı  nitqin  asan 
anlaşılmasına  nə  dərəcədə  şərait  yaradırsa,  düzgün  diksiya  da  şifahi  nitqin  başa 
düşülməsi, qavranılmasını o dərəcədə təmin edir.  
Diksiyanın  pozulması  digər  tələblərə    əməl  olunduqda  belə  (sözlər 
mənaya  uyğun  işlənildikdə,  cümlədə  söz  sırası  gözlənildikdə,  cümlələrdə  fikrə 
uyğun    bağlılıq  olduqda  və  s.  hallarda)  nitqi  anlamağı  çətinləşdirir.  Bu  cür 
danışıqda sözlər “ağızdan tökülür”, çox zaman sözün axırı, əvvəli aydın deyilmir, 
səslər  qarışdırılır,  bitişik  şəkildə  tələffüz  olunur.  Məsələn;  bizəldi  (bizə  gəldi), 
gətdi (gətirdi), gə gedək (gəl gedək), lazım təĢkilatlar (lazımi təşkilatlar), çəkĢə 
gələnlər  (çəkilişə  gələnlər),  oagörə  (ona  görə),  sonsamitlə  bitən  (sonu  samitlə 
bitən),  ümqrammatik  (ümumi  qrammatik),  sutiyada  (studiyada)  və  s.  Bəzən 
düzgün tələffüz  pis diksiya ilə təhrif olunur. 
Diksiyanın  pozulması  sözlərin,  ifadələrin  başa  düşülməsini,  fikrin 
anlaşılmasını  bir  qədər  çətinləşdirir.  Belə  nitqi  dinləyən  gərginlik  keçirir,  tez 
yorulur, söhbətin mabədi ilə az maraqlanır, diqqətini başqa istiqamətə yönəldir. 

 
37 
Natiqlik praktikasında nitqin diksiya baxımından aydınlığı və düzgünlüyü 
böyük əhəmiyyət kəsb edir. Nəfəsi və səsi idarəetmə bacarığını təkmilləşdirmək, 
bu sahədə şivə qüsurlarını düzəltmək, dodaqların, dilin, çənənin süstlüyünü aradan 
qaldırmaq,  səs,  nəfəs  üzərində  kompleks  çalışmalar  aparmaqla  aydın  diksiyaya 
nail  olmaq  mümkündür.    Auditoriya  qarşısında  çıxış  edən  natiq  (mühazirəçi) 
nitqin səs mədəniyyətinə yiyələnməli,  danışıq cihazından  düzgün istifadə  etməyi   
bacarmalıdır
1
.    Nitqin  səs  mədəniyyəti    dedikdə  bura  artikulyasiya  aparatının 
düzgün qurulması, səs və sözlərin dürüst tələffüz edilməsi, ünsiyyət şəraitinə görə 
səsin gücünün tənzimlənməsi, nitq sürətinin gözlənilməsi, intonasiyaya, ifadəliliyə 
əməl  olunması,  nitqi  eşitmə  qabiliyyətinin  yaradılması  və  s.  daxildir.  Nitqin  səs 
mədəniyyəti  səs  cihazı,  onun  funksiyasını  normal  şəkildə  yerinə  yetirməsi 
məsələsi ilə sıx bağlıdır. “Nəfəs, səs və s. anlayışlardan ibarət olan bu səs cihazı 
müəyyən  qaydalar  və  vərdişlərin  məcmusu  vasitəsilə  dili  konkret  ünsiyyət 
şəraitində reallaşdırır. Səs cihazı intonasiya, pauza, vurğu, orfoepiya, temp, ritm, 
tembr,  mimika,  hərəkət  kimi  anlayışlarla  birləşib  nitqin  texnikası  adlı  bir  sahəni 
təşkil  edir.  Həmin  sahə  nitq  mədəniyyətinin  əsas  bölmələrindən  biri  olub  şifahi 
nitqin daxili, səslənən tərəfinin ifadəlilik keyfiyyətinin yaranmasına xidmət edir” 
(14, 28). 
Diksiyanın pozulması səbəblərindən biri danışıq və ya oxu zamanı nəfəsin 
düzgün  tənzim  olunmamasıdır.  Məlumdur  ki,  ağciyər  tələffüz  zamanı  tələbata 
uyğun  olaraq  xaricə  hava  buraxır  və  bu  hava  ehtiyatının  sərf  edilməsi  sözdən, 
cümlədən asılı olaraq müxtəlif ölçülü olur: nəfəsalmada hava ağciyərə adi ölçüdə, 
tədricən daxil olduğu halda, tələffüz zamanı ağciyərdən xaricə müxtəlif ölçülərdə 
buraxılır.  Bəzən  danışanlar  tələffüz  zamanı  nəfəslərini  lazımi  ölçüdə  sərt 
etmədiklərindən  cümlənin  sonuna  yaxın  hava  ehtiyatı  tükənir,  danışan  sanki 
boğulur,  səsin  gücü  aşağı  düşür.  Bu  o  deməkdir  ki,  danışan  cümlənin  mənalı 
                                                 
1
  Nitq  səslərinin  yaranmasında  iştirak  edən  üzvlərin  məcmusu  danışıq  cihazı  adlanır.  Nəfəsalma  ilə  daxilə  alınan 
hava səslərin yaranmasının maddi  əsasını təşkil edir. Bu hava danışıq cihazı vasitəsilə səs törədə bilir. Nəfəsalma 
zamanı  ağciyərə  daxil  olan  hava  bronxdan  nəfəs  borusuna,  oradan  da  qırtlağa,  qırtlaqdan  udlağa  (hülquma), 
hülqumdan  da  burun,  ya  da  ağız  boşluğuna  keçərək  bayıra  çıxır.  Səsin  yaranmasında    boğazda  yerləşən  səs 
tellərinin və ağız boşluğundakı dilin rolu böyükdür. Səslərin yaranmasında səs telləri, ön dişlər, damaq (yumşaq və 
sərt  damaq),  dilçək,  udlaq  iştirak  edir.  Bu  üzvlərin  səslərin  yaranmasında  bəzisi  aktiv,  bəzisi  passiv  iştirak  edir. 
Aktiv danışıq üzvlərinə səs telləri, dil, dodaqlar, yumşaq damaq, dilçək (həmçinin alt çənə) daxildir. Ön dişlər, diş 
yuvaqları, bərk damaq səsin yaranmasında passiv iştirak edir. 

 
38 
hissələrində, təbii şəkildə ehtiyac olduğu yerdə nəfəsini dərmir, cümləni birnəfəsə 
deyir  və  ya  oxuyur.  Məsələn;  Yaz  gələndə  bütün  ağaclar  kimi  yasəmən  də  çiçək 
açardı.  Onun  açıq-bənövşəyi  gülləri  salxım-salxım  olub  sallanardı.  Birinci 
cümlədə  gələndə,  kimi,    ikinci  cümlədə  isə  gülləri  sözlərindən  sonra  ani  fasilə 
edilir,  nəfəs  alınır  ki,  bu  da  sözlərin,  ifadələrin  asan,  aydın,  həm  də  ahəngdar 
tələffüz olunmasını təmin edir. 
Aydın  tələffüzdə  danışıq  üzvü  kimi  dişlərin  də  rolu  böyükdür.  “Dişlər 
ayrılıqda səslərin müxtəlifləşməsi üçün heç bir müstəqil vəzifəyə malik deyildir. 
Dişlər  yalnız dil və dodaqlara köməkçi olaraq səslərin müxtəlifləşməsində iştirak 
edir.  Məsələn;  s,  z  səslərinin    əmələ  gəlməsi  üçün  dişlər  dilə,  f,  v  səslərinin 
yaranması üçün dişlər alt damağa kömək edir” (16, s.31). Natiqin ağzında dişlərin 
normal  vəziyyətdə  olması  bu  səbəbdən  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Üst  qabaq 
dişlərin  olmaması  və  ya  seyrəkliyi  d,  z,  l,  n,  s,  t  kimi  dil-diş  samitlərinin 
tələffüzünü çətinləşdirir, səslər yarımçıq formalaşır, məna itir. 
Düzgün  tələffüzdə,  səslərin  formalaşmasında  çənələr,  xüsusən  alt  çənə 
fəal  iştirak  edir.  Alt  çənənin  enməsi  və  qalxması  ilə  ağız  boşluğunun  həcminin 
daralması  və  genişlənməsi  nəticəsində  müxtəlif  səslər    yaranır.  Bəzən 
danışanlarda  alt  çənənin  mühərrikliyinin  zəifliyi  tələffüzdə  süstlüyə,  ləngiməyə, 
ölüvaylığa səbəb olur. Deyilənlər yaxşı qavranılmır, dinləmə istənilən səviyyədə 
getmir.  Belə  hala  yol  verməmək  üçün  natiqin  çənəsi,  necə  deyərlər,  möhkəm 
olmalıdır. 
Aydın  diksiyaya  yiyələnmək  üçün  natiq  müntəzəm  şəkildə  öz  üzərində 
işləməlidir.  Çalışmalıdır  ki,  nitqində  sözlər  düzgün  tələffüz  olunsun,  aramla, 
tələsmədən danışa bilsin, səslər, xüsusən saitlər aydın eşidilsin. 
2.  Nitqin  yığcamlığı.  Nitqin  yığcamlığı  geniş  anlayışdır.  Burada 
yığcamlıq  dedikdə  müxtəsərlik,  fikrin    qısa  və  aydın,  lakonik  şəkildə  ifadə 
olunması nəzərdə tutulur. Böyük sənətkarlar yığcamlığın istedadla bağlı olduğunu 
göstərirlər.  Kamil  adamlar  həmişə  deyəcəklərini  ölçüb-biçmiş,  geniş  mətləbləri 
yığcam  şəkildə  ifadə  etməyə,  başqalarının  vaxtını  almamağa,  onları  yormamağa 

 
39 
çalışmışlar.  Klassiklərimiz  nitqin  yığcamlığına  yüksək  səviyyədə  yanaşmışlar. 
Hələ vaxtilə böyük Nizami yazırdı: 
 
                          Sözün çoxsa əgər çalış az olsun, 
                          Yüz sözün yerində bir kəlmə qalsın. 
 
Sədi Şirazi də nitqin yığcamlığını vacib amil hesab etmişdir: 
 
                         Düşünüb, sonra de sözü müxtəsər, 
                         O qədər danışma “bəsdir” desinlər. 
 
Nitq    həm  də  dəqiq  olmalıdır.  Bu,  nitqdə  yığcamlığı  yaradır.  Dəqiqlik 
sözün  öz  istinad  nöqtəsi,  yəni  onun  ifadə  etdiyi    məfhumla  bağlandığı  zaman 
mümkün  olur.  Bunun  üçün  danışanın,  yazanın  nitqin  predmetinə  yaxşı  bələd 
olması,  fikrə  uyğun  münasib  sözlər,  ifadələr  işlədə  bilməsi,    çoxmənalı  sözlər, 
omonim,  sinonim,  antonimlərdən  yerində  istifadə  etməsi  əsas  şərtdir.  Sözlər 
seçilərkən  sözün  mənası, emosional-ekspressiv rəngi, üslubi səciyyəsi, işlənmə 
dairəsi, qrammatik tərkibi də nəzərə alınmalıdır. 
Yığcamlıq  fikrin  ən  zəruri  sözlərlə,  söz  birləşmələri  və  cümlələrlə  ifadə 
olunmasıdır.  Bu,  nitqdə  sözçülüyə,  uzunçuluğa  qarşı  qoyulan  bir  anlayışdır. 
Sözçülük, əsasən, iki formada özünü göstərir: a) nitqdə artıq, lüzumsuz sözlərin, 
ifadələrin işlənməsi, fikrin təkrarı, eyni bir mətləbin ayrı-ayrı cümlələrlə bir neçə 
dəfə ifadə olunması; b) çox danışmaq, uzunçuluq, çərənçilik. “Çox yeməkdən, çox 
danışmaqdan və çox yatmaqdan uzaqlaşmalıyıq” (İslamın prinsiplərindən). 
Sözlərin,  ifadələrin  lüzumsuz  işlənməsi  hallarına  həm  yazılı,  həm  də  
şifahi nitqdə təsadüf etmək mümkündür. Məsələn, dəmir seyf, cədvəl şəkli çəkmək, 
taksi maşın, ağ pambıq, yaradıcı inşa, tələffüzdə səslərin düzgün deyilməməsi ,hər 
addım  başı  beş  manat  pul,  gənc  oğlan,  pensiya  pulu,  birgə  əməkdaşlıq,  yazılı 
nitqlə  orfoqrafiya  və  durğu  işarələri  qaydalarına  əməl  etmək  kimi  ifadələrdə 
dəmir,  şəkil,  maşın,  birgə,  pulu,  ağ,  yaradıcı,  tələffüzdə,    hər,  yazılı  nitqdə,  pul, 

 
40 
gənc  sözlərini  işlətməmək  də  olar.  Yaxud:  Məndə  kitab  oxumağa  qarşı  böyük 
həvəs var. Adamın ürəyi fərəh hissi ilə doludur.  Yeganə yol havadan təyyarə və 
vertolyotla idi. Xüsusi hazırlığı olmayan adamlar burada çaşıb qalırdılar. Yanvar 
ayında  istirahətə  gedəcəyəm.  Bu  cümlələrin  də  birincisində  qarĢı,  ikincisində 
hissi,  üçüncüsündə  havadan,  dördüncüsündə  adamlar,    beşincisində  ayında, 
sözləri atılsa, ifadə olunan mənaya heç bir xələl gəlməz, əksinə, nitqin yığcamlığı 
təmin olunar. 
Sözçülük eyni fikrin müxtəlif cümlələrlə verilməsində də özünü göstərir. 
Məsələn;  “Aydın  nitqə  malik  olan  adamlar  həmişə  və  hər  zaman  qabaqcıl 
adamlar tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş və sevilmişdir. Lap qədimdən bəri öz 
dövrünün qabaqcıl adamları məzmunlu, obrazlı, aydın və təsirli nitqə malik olan 
adamlara  böyük  hörmət  bəsləmişlər.  Gözəl  danışıq  məharəti  bütün  dövrlərdə 
xüsusi  bir  keyfiyyət  kimi  qiymətləndirilib.  Öz  aydın,  rəvan  nitqi  ilə  müsahibində 
musiqinin  oyadacağı  qədər  xoş  təəssürat  oyatmaq  qabiliyyətini  qədim  afinalılar 
çox yüksək qiymətləndirmişlər”.  Nitq mədəniyyətinə dair yazılmış bir məqalədən 
götürülən bu parça yığcamlıq baxımından, heç şübhəsiz ki, qüsurludur. Eyni sözü,   
ifadəni, fikri yersiz təkrar etmək, mətləbə dəxli olmayan məsələlərdən danışmaq, 
əhəmiyyətsiz, xırda cəhətləri geniş şərh etmək, söhbətə geniş giriş,   müqəddimə 
vermək və s. nitqin yığcamlığına mənfi təsir edən səbəblərdir. 
Səthi bilikli, məlumatlı adamların nitqində konkretlik, yığcamlıq, adətən, 
az olur. Onların nitqində ümumi fikirlər irəli sürülür, artıq, lüzumsuz təfərrüatlara 
yol  verilir.  Əşya  və  hadisələr  barədə    “yaxşıdır”,  “maraqlıdır”,  “bəzi  qüsurlar 
vardır”,  “material  yaxşı  mənimsənildi”,  “əsər  xoşuma  gəldi”  və  s.  kimi  konkret 
fikirlərə, dəlil  və  sübutlara,  faktlara  əsaslanmayan  rəylərə  tez-tez  təsadüf  olunur. 
Prof.A.Abdullayev  konkretlikdən  məhrum  olan  nitq  haqqında  danışarkən 
göstərirdi  ki,  əşya  və  hadisə  barədə  “ümumiyyətlə”  danışmaq,  fikir  irəli  sürmək 
olmaz.  Məşhur  səhnə  ustası  K.S.Stanislavski  “ümumiyyətlə”  sözünü  çox  qeyri-
müəy-yən,  pis  və  dəhşətli  söz  adlandıraraq  qeyd  edir  ki,  bu  sözdə  çox  böyük 
səliqəsizlik və qarışıqlıq vardır. 

 
41 
Qədim  Yunanıstanda  nitqin  yığcamlığına  xüsusi  əhəmiyyət  verilirdi. 
Plutarx  nitqin  gücündən  danışarkən  demişdir:  “Nitqin  gücü  az  sözlə  çox  şey 
söyləmək  bacarığıdır”.    Spartada  yeniyetmələrə  bir  neçə  sözlə  çox  şeyi  ifadə 
etmək,  cavablarda  dəqiq  və  müxtəsər  olmaq  öyrədilirdi  ki,  buna  “lakonik  nitq” 
deyilirdi.  Dövrün  əfsanəvi  qanunvericisi  sayılan  Likurq  söz  sikkəsini  pul  sikkə-
sindən  üstün  tuturdu.  O,  istəyirdi  ki,  bir  neçə  sadə  sözlə  çox  dərin  məna  ifadə 
olunsun. Likurqa görə uşaqlar uzun müddət dinməz dayanmağı öyrənsələr, dərin 
mənalı cavab verməyə alışarlar. Nitqin yığcamlığı ilə bağlı Qədim Yunanıstanda 
“lakonik danışıq” anlayışı da yarandı. Sonralar spartalılar nitqin bu cəhətini daha 
da  inkişaf  etdirirlər.  Makedoniya  çarı  Aleksandrın  atası  II  Filipp  bütün  Yuna-
nıstanı işğal etmək qərarına gələndə Sparta çarına məktub  göndərmişdi ki,  əgər 
müqavimətsiz  təslim  olmasanız  şəhərinizi  kotanla  şumlayacağam.  Öz  ultimatu-
muna cavab gözləyən Filipp, nəhayət, oradan bir məktub  alır və mətni görmədik-
də  heyrətlənir.  Bu  vaxt  ona  məktubda  yazılan  bircə  sözü  göstərirlər,  bu,  “əgər” 
sözü idi (55, 65).   
Yığcam  danışa  bilmək  insanda  çox  vacib  keyfiyyətlərdəndir.  Hər  kəs 
özünün və başqasının danışığına (eləcə də yazısına) bu cəhətdən tənqidi münasi-
bət bəsləməli, imkan daxilində yığcam, həm də məntiqi danışmağı bacarmalıdır. 
Nitqin  yığcamlığı,  lakonikliyi  natiqlik  praktikasında  xüsusi  rol  oynayır.  
Natiq  “sözə  sıxlıq,  fikirlərə  genişlik”  prinsipini  əsas  götürərək  geniş  mətləbləri 
yığcam  şəkildə,  həyati  faktlar,  nümunələr  əsasında  ən  zəruri  söz  və  ifadələr 
işlətməklə  dinləyicilərə  çatdırmağı  bacarmalıdır.  Xalq  şairi  S.Vurğun  trikotaj 
fabriki işçilərinin yığıncağında adamların yığcam, lakonik çıxışlarını dinlədikdən 
sonra demişdir:    “Mən sözə  çox  qısa və yığcam  danışan  bu  adamları dinlədikcə 
fərəhlənir  və  təəssüf  edirəm  ki,  bir  çoxlarının  vaxtı  sözçülüyə,  uzun  danışmağa 
sərf olunur. Axı, böyük arzuları, məqsədləri qısa sözlərlə də ifadə etmək olar” (39, 
256).  Xüsusən,  dərs  prosesində  müəllimin  uzun-uzadı  danışması  ilə  razılaşmaq 
olmaz.  Bu,  şagird  və  tələbələri  yorur,  onların  fikri  fəallığını  zəiflədir.  Belə 
müəllimlərin  şagirdləri,  tələbələri  digərləri  ilə  müqayisədə,  şübhəsiz  ki,  passiv 
olur, fikirlərini sərbəst ifadə etməkdə çətinlik çəkirlər. 

 
42