Türkçesi: Hilmi Ziya Ülken

pantheisme’de
  Tanrı  Tabiattadır
.
2
  İki  çığır  arasındaki  bu  temelli  ayrılık 
birincisinin  Tanrıyı  Tabiatla  açıklayan  bir  sistem  olduğu  halde,  İkincisi­
nin  tersine,  Tabiatı  Tanrı  ile,  Tanrının  görünmez  güçlerine,  akıl  erdiril­
mez sırlarına göre açıklayan “gaybî” bir felsefe olmasına sebep olur.
Spinoza,  daha  kendi  zamanlarından  başlayarak  bütünsel  determiniz­
me ait fikirleriyle bilim felsefesinde, ruh ve beden paralelliğine ait fikirle­
riyle psiko-fizyolojide, psiko-fizikte, yaratılmış tabiatın göreliğine ait fikir­
leriyle ahlak ve yasabilim (siyaset) alanında çok derin etkiler yaptı. Fakat 
öz ve varlığın özdeşliğine ait ana fikrinin bilgi teorisi ve mantık alanında 
açtığı buhran daha o zamandan beri Leibniz felsefesiyle arasında uzlaşmaz 
bir ayrılığın doğmasına kapı açtığı gibi, günümüzde de lojistik’in gelişmesi 
Spinozacılığa  karşı  saldırışların  gittikçe  daha  kuvvetlenmesine  meydan 
verdi.
Kant’dan  sonra  bütün  Alman  idealizmi,  gözlerini  yeniden  Spinoza’ya 
çevirdi. Kant’ın olumsuz bir kavram yaptığı Noumene, yani mutlak alanı­
na  ait sonuçsuz araştırmaları, “mutlak”a  sokulmak  için Spinoza’nın cev­
her  kavramını  idealist  bir  gözle  yeniden  ele  almak  cesaretini  uyandırdı. 
Schelling  objektif  idealizminde,  Hegel  mutlak  idealizminde  Kant’ı  Spi­
noza  ile  tamamlamaya  çalıştılar.  Mendelssohn  ve  Jacobi  idealist  metot­
tan  yola  çıkarak, oradan yeni  bir mutlak metafiziğine geçmeyi denediler, 
fakat  on  dokuzuncu  yüzyıldan  sonra  materyalistler  kendilerine  Spino­
za’da  başlangıç  noktası  aradılar.  Ernst  Haeckel  ve  Karl  Moleschott  gibi  o 
dönemin  bütün  maddeci  monistleri  Spinoza’nın  mutlak,  sonsuz  ve  zo­
runlu cevherinde madde ve kuvvetin temellerini bulduklarını ileri sür­
1)  İsmail  Fenni:  Muhiddin  Arabî  ve  Vahdet-i  vücut.  Ancak  bu  kelime  batıda  da  kullanılmak­
tadır.  Her  şeyin  Allah’ta  olduğunu  kabul  eden  doktrindir  ki,  ilk  önce  Krause  tarafından  kendi 
doktrini  için  kullanılmıştır.  Bazen  de 
pantheisme'den
  benzeri  fikirleri  ayırmak  için  kullanılır.  A. 
Lalande, 
Vocabulaire de la Philosophie,
 cilt II. s. 553.
2)  İsmail Hakkı İzmirli, 
İslâm Feylosofları
, Türk Tarih Kurumu, Türk Tarihi Ana Hatları 
müsveddeleri içinde basılmıştır, 1933.

---

SPİNOZA VE ETİKA ÇEVİRİSİ ÜZERİNE BİRKAÇ SÖZ 1 1
düler:  Bugün  de  yine  diyalektik  maddeci  felsefe  kendisine  orada  kökler 
bulduğu kanısındadır
3
.
Burada Spinoza felsefesinin hangi yoruma daha elverişli olduğu noktası 
üzerinde tartışmaya girişecek değiliz. Böyle bir soru, filozof üzerinde başlı 
başına bir inceleme konusu olacak kadar geniştir. Ancak, onun fikir tarihin­
deki önemini belirtmek, modern düşüncenin gelişmesinde oynadığı büyük 
rolü  göstermek  için,  kendisinin  önceden  birleştirdiği  théologique  felsefe, 
Descartes felsefesi, Hobbes’un maddeciliği ve Giordano Bruno sistemi gibi 
birbirine  bu  değin  karşıt  düşünce  yollarını  göstermek,  yine  kendisinden 
doğmuş olan -yukarda belirttiğimiz- türlü felsefeleri hatırlamak yeter sanırız.
Bizde  Spinoza’dan  ilk  önce  Rıza  Tevfik  “Mebhası  Marifet”  ve  “Ka­
mus-u  Felsefe”de  söz  etti.  Baha  Tevfik  “Felsefe  Mecmuası”nda  on  do­
kuzuncu  yüzyıl  materyalistlerine  ait  çevirilerinde  “Vahdet-i  mevcut”  ile 
“Vahdet-i  vücut”u  karşılaştırırken  dokundu.  Ferit  Kam  “Vahdet-i  vücut” 
adlı kitabında Spinoza’nın panteizmi ile mutasavvıflar arasında ilk önemli 
karşılaştırmayı  yaptı.  Biraz  önce  söylediğimiz  gibi,  İsmail  Fenni,  bu 
karşılaştırmayı  derinleştirdi.  Şu  kadar  var  ki,  Hollandalı  filozofun  hiçbir 
eseri Türkçe’ye çevrilmiş olmadığı gibi, o eğilimde bir Türk düşünürü de 
çıkmış  değildi.  1921’den  sonra  İstanbul  Edebiyat  Fakültesi  ahlak  profe­
sörü M. İzzet,  Alman idealizmi  ve yeni-Hegelcilik yolunda verdiği ders­
lerinde  ilk  önce  Spinoza  sistemine  yaklaştı.  Bu  etki  M.  İzzet’in  “Büyük 
Adamlar ve Çağdaş Hayat” adlı incelemesiyle “Milliyet Teorileri ve Millî 
Hayat” konusundaki kitabında duyulmaktadır.
1934’te  İstanbul  Universitesi’nin  bazı  doçentleri  tarafından  Türkçe’ye 
çevrilen  felsefe  okuma  örnekleri  arasında  Suut  Kemal  Yetkin’in  çevirdiği