O‘yin uslubi
Harakat faoliyatini o‘yinlar sharoitida, ular uchun hos bo‘lgan qoidalar doirasida, texnik
taktik usul va sharoitlarda bajarishni ko‘zda tutadi. Bu metodni qo‘llash shug‘ullanuvchilar turli
hil oldindan aytib bo‘lmaydigan holatlarda mustaqil qaror qilishda dadil, faol harakatni
ta’minlaydi, bu yesa tashabbuskorlik, dadillik, intiluvchanlik, mustaqillik, o‘z hissiyotlarini
jilovlay olishdek hislatlarni tarbiyalaydi.
Mashg‘ulot jarayonining tuzilishi
Sport tayyorgarligi tomonlarining nisbati (umumiy va mahsus jismoniy , texnik va
psixologik x.k) bir biriga bog‘liqligi bilan ;
- Mashg‘ulot va musobaqa yuklamalarining parametrlarining nisbati (yuklamaning
xajmi va shiddati x.k.) ;
- Mashg‘ulot jarayonining xar xil zvenolari o‘rtasidagi ketma-ketlik va bog‘liqlik
(trenirovka mashg‘uloti, mikro va mezosikllar, davrlar, bosqichlar va x.k.);
- Mashq bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar jarayonida uch bosqichdagi tuzilish
farqlanadi;
- Mikro tuzilish - ayrim mashg‘ulotlarini tuzilishi va mikrosikllar ;
- Mikro tuzilish o‘rta sikllarni tuzilishi va mashg‘ulotlarning bosqichlari;
- Mikro tuzilish - katta sikllarning tuzilishi.
Sport mashg‘ulotlari hamma bo‘laklarining mazmuni, vositalari, metodlari va boshqa
tarkibiy qismi bir butun bo‘lib bog‘langandir.
Mashg‘ulot mikrosiklini tuzilishi. Shu bosqichdagi tayyorgarlik vazifalarini
kompleks ravishda yechishni ta’minlaydigan, bir necha kunlar ichida o‘tkaziladigan
mashg‘ulotlar seriyasidir, mikrosikllarni davom yetishi 3-4 kundan 10-14 kungacha.
Ko‘pincha hayotda bir haftalik (7 kunlik) mikrosikl haftalik kalendari bilan mos kelib
shug‘ullanuvchilarining umumiy rejimiga qo‘shilib ketadi.7 kun davom yetadigan
mikrosikllarni ko‘pincha haftalik sikl deyiladi. Boshqacha ko‘p yoki kam kun davom yetadigan
mikrosikllarni har xil variantlarda, shu jumladan shaxsiy musobaqa davrining aloxida kerakli
joylarida, o‘tkaziladigan musobaqani davom yetishiga qarab tuzilishi modellashtiriladi.
Masalan: agar qilichbozlik va sport gimnastikasidan quyidagi sxema bo‘yicha musobaqa
o‘tkazilganda qilichbozlik 1- kun, shaxsiy musobaqa 2-kun komandalar musobaqasi, 3- kun
final.
Sport gimnastikasi 1 kun majburiy dastur.
2 kun yerkin dastur.
3 kun ko‘p kurash finali.
4 kun ko‘p kurashning ayrim turlari finali.
Bu ko‘rinishda yesa mikrosikl shu sxemani o‘zgartirmasdan takrorlashi shart.
Mikrosikllar kamida ikki: kumilasion (yig‘uvchi), (u yoki bu darajadagi charchash
bilan bog‘liq) hamda qayta tiklovchi, mashg‘ulotlar harakterida tuzilgan fazodan iborat bo‘ladi.
Mikrosikllarning minimal davom yetish vaqti 2 kun. Yuklama olish kuni va qayta tiklash kuni
bo‘ladi. Ko‘pincha bu fazalar mikrosikl ichida takrorlanib, har bir mikrosikl qayta tiklash fazasi
bilan tugallanadi. Qayta tiklash fazasi hamma vaqt ham mikrosiklni tugallamasligi uning ichida
qaytarilishi ham mumkin.
Mashg‘ulotlar mazmuning ketma - ketligi yesa tayyorgarlik davriga, vazifasiga va
qanday mikrosikl bo‘lishiga bog‘liq. Katta bo‘lmagan shiddatda bajariladigan, katta xajmdagi
ish tez-tez qayta tiklashni talab qilmaydi, balki yuqori shiddatda katta xajmli ish bajarish
mashg‘ulotga qayta tiklashni tez - tez kiritishni talab qiladi.
Mikrosiklni tuzishda oldingi va keyingi mashg‘ulotlarni qaysi tomonga
yo‘naltirilganligi hisobga olinishi kerak
1. Mikrosikl, tezkorlik va tezkorlik - kuchlilik sifatlarini optimal ish qobilyati
oshgan kunlardagina qo‘yib tuzishni prinsipial ravishda talab qiladi. Shuning uchun
chidamlilikka quyidagidan katta talab, tezkorlikdan keyin qo‘yiladi. Katta yuklamadan keyin,
ko‘pincha organizmni qayta tiklash uchun 24 soat vaqt talab qiladi. Aniqroq qilib aytganda,
organizmda tezkorlik va chaqqonlik va tezkor kuchlilik sifatlarini tarbiyalash, hamda mashqlar
texnikasini takomillashtirgandan keyin o‘rtacha 2-3 kundan keyin:
Aerob imkoniyatlarni rivojlantirishga qaratilgan mashg‘ulotdan keyin o‘rtacha 5-7
kundan keyin tiklanadi. Masalan: tezkor kuchlilikni tarbiyalashga qaratilgan mashg‘ulotni katta
yuklamali mashg‘ulotlar oldida o‘tkazish shart.
2. Sport formasiga kirgan yuqori malakali sportchilarda 1-2 razryadli sportchilarga
qaraganda 1,5 -2 marta tez tiklanishi mumkin.
Individual qobilyatiga qarab tezkor-kuchlilik mashqlaridan keyin 24-72 soatda,
chidamlilikdan keyin 48-120 soatda tiklanadi. Shuning uchun shaxsiy musobaqa davridagi
mikrosikldagi yuklama shunday taqsimlanishi kerakki musobaqa ish faoliyatini yuqori fazasiga
to‘g‘ri kelsin. Bu yesa optimal yuklama orqali 2-3 kun oldin hosil qilinadi.
Mikrosikllar tuzilishini aniqlovchi shart va sharoitlarga quyidagilar kiradi.
1. Sportchilar hayotidagi umumiy rejim (o‘qish va mehnat qilish faoliyati) va unga
bog‘liq bo‘lgan ishchanlik dinamikasi.
2. Mikrosikldagi yuklamani umumiy kattaligi mashg‘ulotlar soni va mazmuni. Bu
omillarni ta’sir ko‘rsatishi sport mutaxassisligi hamda tayyorgarlik darajasi bilan belgilanadi.
Masalan : mashg‘ulotlarning mazmuni, ularning mikrosikldagi soni, yuklamaning hajmi, xar bir
sport turidan yengil atletikachilarda, gimnastlarda, suzuvchilarda, kurashchilarda, bokschilar va
x.kada xar xil bo‘ladi. Bundan tashqari boshlovchi sportchilar va yuqori razryadli sportchilar
mashg‘uloti jarayonida ham shunday farqni ko‘rish mumkin.
3. Mashg‘ulot yuklamasi va bioritmik faktorlarga nisbatan javob berish
reaksiyasining individual hususiyatlari. Shug‘ullanuvchilar organizmi bir xil xajm va
shiddatdagi yuklamaga bir xil javob beradi. Bu yesa ularning organizmini bir xil xususiyatlariga
bog‘liq. Shunga nisbatan, mashg‘ulot yuklamasiga xam xar xil sportchini organizmi individual
moslashish (adaptasiya) beradi.
N.S.Kucherev va boshqalarni ko‘rsatishiga qaraganda mikrosikl fazalarini xaftalik
bioritmik fazalari bilan kelishtirish maqsadga muvofiqdir.
1. Mikrosikllar yuklamasining tuzilishi, siklning ichida o‘zgarishi mumkin, %
yuklama xajmi siklning yuqori ahamiyatiga qarab chang‘ida balandlikdan sarovchilarning
musobaqa davridagi mikrosikldagi yuklamaning dinamikasi.
2. Mikrosikllarning tuzilishi, mashg‘ulot davrlari va bosqichlarini tuzilishiga qarab,
uni qaysi (joyiga qo‘yish rejalashtiriladi) jarayoniga bog‘liq. O‘zini shakli va mazmuniga qarab
tayyorgarlik davrining umumtayyorgarlik bosqichidagi mikrosikl xech qachon shahsiy
musobaqa davridagi mikrosiklga o‘xshamaydi. Xamma davrlar uchun ishlatiladigan universal
mikrosikl xam bo‘lishi mumkin yemas. Mashqlar kompleksining asosiy va qo‘shimcha
mashg‘ulotlarining tartibini almashtirish, yuklama va dam oligni o‘zgartirish bilan murabbiy
mashg‘ulot jarayonining o‘sib borishini va sportchi organizmining yuqori natija ko‘rsatishi
uchun tayyorlab boradi.
Mikrosikllarning turlari va ularning alohida hususiyatlari. Sport mashg‘ulot
jarayonida quyidagi mikrosikl turi aniqlanadi;
- tortuvchi
- zarbdor
- yaqinlashtiruvchi
- musobaqa
- qayta tiklovchi
a) tortuvchi mikrosikllar: katta bo‘lmagan hajmdagi yuklamalardan tuzilib, sportchi
organizmini shiddatli mashg‘ulotlarga kiritilishiga qaratiladi. Bular fundamental davrni 1-
(umumtayyorgarlik) bosqichida ishlatiladi.
b) zarbali mikrosikllar : katta hajmdagi yuklamani shiddatli bajarishga qaratiladi.
Bularning asosiy vazifasi sportchilarning organizmi moslashish jarayonini asosiy texnik va
taktik, jismoniy axloqiy irodaviy maxsus psixologik va integral vazifalarni yechishda
yordamlashishdan iboratdir.
Bularni asosiy o‘rni fundamental davrni 2- maxsus tayyorgarlik bosqichi va shaxsiy
musobaqa davrlarida ishlatiladi.
v) yaqinlashtiruvchi (modelli) mikrosikllar - asosiy vazifasi musobaqaga
yaqinlashtirishdan iboratdir. Bularni ichki qismida kelguvchi musobaqalarni rejimi takrorlanadi.
Murabbiy asosan sportchini mexnat rejimiga, uning organizmini tiklanishiga, dam olishiga
asosiy diqqatini jalb qilib charchatmasdan musobaqaga olib chiqishi zarur.
g) qayta tiklovchi mikrosikllar - bular bilan ko‘pincha zarbali mikrosikllar seriyasi
tugallanadi.
Shuningdek shiddatli musobaqa faoliyatidan keyin xam (rejalashtiriladi)
rivojlantiriladi.
d) musobaqa mikrosikllari- musobaqada qatnashish. Bu yoki u sport turining
dasturiga binoan tuziladi. Mashg‘ulot mikrosikllarini tuzish uchun quyidagilarni bilish shart.
- sportchini rhorganizmiga, har xil xajmdagiva yo‘nilishdagi yuklama qanday ta’sir
ko‘rsatishini;
- yuklamalardan keyin organizmni qayta tiklanish dinamikasi va davom yetish
vaqtini.
- katta jismoniy yuklamadan keyin qayta tiklanish jarayonni tezlashtirish maqsadida
va o‘rta darajadagi yuklamalarni ishlatish imkoniyati.
Mikrosikllarni yuklama va dam olishni almashtirish organizmni quyidagi 3 xil
tipdagi reaksiyaga olib kelishi mumkin.
a) mashq bilan chiniqqanlikni maksimal rivojlanishiga,
b) mashg‘ulotnini ham samaradorligiga yoki uni butunligcha yo‘qligiga.
v) sportchini holdan toyishi yoki madori qurishiga.
Birinchi tipidagi reaksiya - mikrosiklda katta va anchagina yuklamali, optimal
mashg‘ulot soni kiritib ular o‘zaro rasional holda hamda kichik yuklamali mashg‘ulotlar bilan
almashtirilgan taqdirda organizmni reaksiya orqali javob berishga olib keladi.
Ikkinchi tipdagi reaksiya - mikrosiklga kiritilgan mashg‘ulotlar soni va ularning
yuklamasi mashq bilan chiniqqanlik darajasiga kam ta’sir ko‘rsasa, uchinchi tipdagi reaksiya -
mikrosiklga kiritilgan mashg‘ulotlar rasional almashtirilmagan taqdirda organizmni tez reaksiya
berishiga olib keladi.
Dostları ilə paylaş: |