QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
Yüklə 4,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (İAS) işlənib hazırlanmışdır
- 19.3.1.Bioloji müxtəlifliyin ekoloji və iqtisadi əhəmiyyəti
- 19.3.2. İnsanın bioloji müxtəlifliyə təsiri
- BM-in müasir azalma sürəti təbii azalma sürətini təxminən min dəfə keçir, bu əsasən rütubətli tropik meşələrin intensiv qırılması və yanması nəticəsində baş verir
- Son 400 ildə 484 heyvan və 654 bitki növü sıradan çıxmışdır
- 1. Molekulyar – genetik səviyyədə
- 2. Ontogenetik səviyyədə
- 4. Biogeosenotik (ekosistem) və biosfer səviyyələrində
- BM-in növ səviyyəsində qorunması
- 4200 bitki növü məlumdur, onun 370-i
|
1. Biomüxtəliflik dərəcəsinin zonal landşaft zonalarından aydın surətdə asılılığı: rütubətli ekvator və tropik meşələrdə fitomüxtəliflik dərəcəsi ən yüksək olub 10000 km 2 sahədə 3000-5000 növ, tayqa və qarışıq meşələr zonasında 500 növ, tundra və səhra zonalarında isə 200 növdən az təşkil edir. Yerdə qalan zonal landşaft tipləri fito və biomüxtəlifliyə görə qanunauyğun şəkildə aralıq qiymət daşıyır. 2. Bir sıra tropik və subtropik rayonların spesifik təbii şəraiti – relyefin, torpağın, iqlimin çox müxtəlifliyi, həmçinin bu ərazilərin tarixi inkişafı ilə əlaqədar təbii vəziyyətin kəskin dəyişməsi zamanı növlər üçün sığınacaq (refuqium) rolunu oynaması da xəritədə əks olunur. Bunun nəticəsində biomüxtəlifliyin maksimum qlobal mərkəzi və digər yüksək biomüxtəliflik mərkəzləri qeyd olunur. Fitomüxtəliflik xəritəsinin müəllifləri 6 maksimum qlomüxtəliflik mərkəzləri ayırır. Hər mərkəzdə 10000 km 2 sahədə 5000 növdən çox borulu bitki növü mövcuddur: 1. Çoko (Kosta Rika); 2. Tropik Şərqi And 3. Atlantikyanı Braziliya; 4. Şərqi Himalay (Çində Yunan əyaləti); 5. Şimali Borneo; 6. Yeni Qvineya. Qlobal mərkəzlərdən başqa 16 yüksək biomüxtəliflik mərkəzləri (10000 km 2 sahədə 3000 və çox növ) ayrılır, bunların da daxilində «ləkələr» şəklində ən yüksək biomüxtəlifliyə rast gəlinir. Yüksək biomüxtəliflik mərkəzlərinə Aralıq dənizi ətrafı (o cümlədən Qafqaz), Tyanşan-Pamir-Alay, Şərqi Afrika rift vadisi, Kap mərkəzi (Afrikanın cənubu), Madakaskar, Qvian dağlığı və b. aiddir.
Müasir beogeosenozların regional səviyyədə tərkibi və strukturu – konkret biotanın formalaşması tarixi, iq- lim xüsusiyyətləri, ekotopun spesifikliyi, həmçinin antropogen təsirlər və faciəli xarakterli təbii hadisələr (yanğın, tufan və s.) ilə müəyyən edilir. Fito -, zoo - , həmçinin mikogen (göbələk) mozaiki (müxtəlifliyi), an- tropogen şəraitdən əvvəlki ilə və abiotik pozulmaların mozaikliyi (müxtəlifliyi) ilə birgə ərazinin müxtəlif sahələrinin formalaşmasını təyin edir. Bu, öz növbəsində bioloji müxtəlifliyin bütün (qamma) uyğunluqlarının mövcudluğuna səbəb olur. Struktur müxtəlifliyin xüsusiyyətlərini bitki obyektlərinin misalında yaxşı izləmək olar. Məlum olduğu ki- mi, bitki örtüyünün mozaikliyinin (müxtəlifliyinin) elementlərindən biri klimaks qruplaşması və ya inkişafının son mərhələsində nisbi stabil, dayanıqlı vəziyyətində olan bitki qruplaşması hesab olunur. Burada tədqiqat rayo- nu üçün xarakterik olan canlı örtüyün (bitki örtüyünün) bütün elementlərinin və ya suksessiya mozaikliyinin (müxtəlifliyinin) mövcudluğu, həmin ərazinin biomüxtəlifliyinin zəruriliyi kimi baxılır. Klimaks növ suksessiya qruplaşmalarına daxil olduqca müxtəliflik artır. Həm də sukssesiya növləri klimaks növlərlə heç də sıxışdırılmır və onlarla birgə mürəkkəb sistem yaradaraq dinamik tarazlıq vəziyyətində olur. Belə ki, suksessiya komponentlərinin inkişafı ilə bərabər klimaks komponentlərinin də nisbətən yüksək səviyyəsi saxlanılır. Tarazlığın monoklimaks istiqamətində qarışması ilə əlaqədar suksessiya növlərinin sıradan çıxması nəticəsində qruplaşmanın müxtəlifliyi bir qədər azalır (sadələşir). Struktur müxtəlifliyi obyektiv olaraq ekosistemin müxtəlifliyi ilə əlaqədar olub, müxtəlif tipləri, bitmə şəraitini, qruplaşmaları və ekoloji prosesləri özündə əks etdirir. BM-in öyrənilməsində flora və faunanın zənginliyinin müəyyən edilməsi. onlara uyğun taksonomik xarakteristikasının aşkar edilməsi üzrə ümumi metodlardan geniş istifadə olunur. Hazırda müasir kompüter məlumat-analitik sistemi (İAS) işlənib hazırlanmışdır, bu, struktur xüsusiyyətləri və suksessiya mərhələlərinin keçidlərini nəzərə alaraq bitki örtüyünün BM-nin qiymətləndirilməsinə imkan yaradır (L.Q.Xanin, 1997). Bu sistemlə BM-in struktur-funksional və növ təyini, bitki növlərinin senotik, populyasiya, ekoloji və digər məlumatlarından, geobotaniki, taksasiya və digər təsvirlər bazasından istifadə etməklə aparılır (şəkil 19.2).
298
Şəkil 19.2. İAS-ın struktur sxemi (Xanin, 1997)
Bioloji müxtəlifliyin qorunub saxlanmasında mühüm vasitə – xüsusi mühafizə olunan təbii ərazilər (XMTƏ) hesab olunur. XMTƏ- tipik və nadir təbii landşaftları, heyvan və bitki aləmi müxtəlifliklərini, təbii və mədəni irsi qoruyub saxlamaq məqsədilə ayırırlar. Müasir beynəlxalq təsnifata 10 XMTƏ kateqoriyası daxildir (Sokolov, və b., 1997): •
•
Milli parklar; •
Təbiət abidələri, diqqətəlayiq (maraqlı) təbiət obyektləri; •
Təbiəti mühafizə təyinatlı rezervatlar, təbiətin idarə olunan rezervatları, vəhşi təbiətin sığınacaqları; •
Mühafizə olunan landşaftlar; •
Resursqoruyucu rezervatlar; •
Antropoloji rezervatlar; •
Resursqoruyucu ərazilər və çoxməqsədli istifadə əraziləri; •
Biosfer rezervatları; •
Dünya irsli (təbii) yerlər; Azərbaycanda XMTƏ-nin aşağıdakı kateqoriyaları ayrılır. •
Dövlət təbii qoruqları; •
Milli parklar; •
Təbii parklar; •
Dövlət təbii yasaqlıqları; •
Dendroloji parklar və Botanika bağı; 299
•
Müalicəvi – sağlamlıq yerləri və kurortlar. 19.3.1.Bioloji müxtəlifliyin ekoloji və iqtisadi əhəmiyyəti BM-in qorunub saxlanmasına getdikcə daha çox diqqət ayrılır. Bu problem müasir dünyada ən mühüm problemlərdən biri hesab olunur və müntəzəm olaraq böyük qayğı tələb edir. Bitki, heyvan və mikroorqanizmlərin BM-i bəşəriyyətin yaşaması üçün əsaslı mühüm faktordur. BM – həyatın təminat sistemini formalaşdıran ərzaq və digər resursların mənbəyi kimi əvəzolunmaz rol oynamış, oynayır və oynayacaqdır. Məlum olduğu kimi, BM-in böyük hissəsi təbii ekosistemlərdə cəmləşmişdir və onların mövcudluğu yüksək dərəcədə daxili müxtəlifliklərindən asılıdır. Vəhşi faunanın və yabanı floranın növ və genetik müxtəlifliyinin, nadir və tükənməkdə olan heyvan və bitki növlərinin qorunub saxlanması təbiətdən səmərəli istifadənin əsas vəzifələrindən biri olub, onun həlli üçün ayrı- ayrı ölkələrdə mühüm sənədlər, qərarlar qəbul edilir. Nadir və məhv olmaq təhlükəsi olan bitki və heyvan növlərinin qorunmasını gücləndirmək məqsədilə «Qırmızı Kitab» tərtib olunur və bu növlər o Kitaba salınır. «Bioloji müxtəliflik» proqramı hazırlanaraq ora üç layihə daxil edilmişdir: •
bioloji müxtəlifliyin inventarizasiyası; •
bioloji müxtəlifliyin monitorinqi və qorunub saxlanması; •
bioloji müxtəlifliyin komponentlərindən dayanıqlı istifadə. Bioloji müxtəlifliyin effektli qorunub saxlanmasını təmin etmək məqsədilə vəhşi təbiət fondu çərçivəsində qoruq və Milli parkların inkişaf strategiyası hazırlanır. Bir çox nəsillərin təkamülü nəticəsində yaranan və yalnız özünə xas olan xassələri ilə birlikdə itirilən hər hansı bir növ yalnız elm üçün deyil, həm də praktika üçün itki sayılır. Bu itki həm də ona görə böyük itki hesab edilir ki, bir sıra yabanı bitkilərin faydalı xassələri haqqında çox şey hələ indiyə qədər naməlum olaraq qalır. Məsələn, M.Q.Baxromeyevanın (1988) məlumatına görə adi bitki sayılan böyük dəmrovotunun tərkibində olan maddə bioloji obyektləri rəngləmək üçün boyaq kimi işlənə bilər və o, xassələrinə görə indiyə kimi məlum olan analoqlarından (eritrozin, primulin və b.) üstün sayılır; şehduran bitkisindən aminlər sinfinə aid alınan maddədən ziyanverici həşəratlara qarşı mübarizə vasitəsi kimi istifadə oluna bilər. ABŞ-da xassəsinə görə neftə yaxın olan maddə almaq üçün yararlı bitki axtarışı aparılır. Məlum olmuşdur ki, neft karbohidrogenlərinə yaxın olan karbohidrogenlər iki südləyən bitki növünün (Euphorlia lathyris və E.tarucelli) tərkibində vardır. Türkiyədə tapılan yabanı buğdanın hibridləşdirilməsi ilə dörd pas xəstəliyinə qarşı buğda sortları yaradılmışdır. Madaqaskarda barvinq bənövşəsinin tapılan yabanı növündən alınan preparatlar şişə qarşı təsirə malikdir. Genofondun itirilməsi bioloji növlərin yox olması ilə əlaqədar olub, təsərrüfat üçün ziyandır, belə ki, nəticədə onun effektivliyinin potensialını aşağı salır. Qeyd etməliyik ki, aşkar edilən hər bir nadir və ya məhv olmaq təhlükəsi olan növün səmərəli istifadəsi və mühafizəsinin «öz» sistemini hazırlamaq lazımdır. Bu, ilk növbədə endem (yalnız bir coğrafi rayonda rast gəlinən) növlərə aiddir. Biosfer resurslarının insan tərəfindən istifadəsi təxminən 40%-ə çatmışdır və bu tələbat durmadan artır. Bu prosesin qlobal miqyasda nizamlanması vacib məsələ hesab olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda insanların rifahını yaxşılaşdırmaq və ətraf mühitin mühafizəsini gücləndirmək üçün bioloji resurslardan kənd təsərrüfatında və səhiyyədə istifadə sahəsində yüksək iqtisadi nəticələri təsdiqedici müsbət təcrübələr vardır. M.Kitinq (1993) bioloji müxtəliflikdən sosial-iqtisadi gəlir əldə etmək üzrə dəlillər gətirir: •
ABŞ-ın ümumi milli məhsulunun 4,5%-ə qədəri (təxminən ildə 87 mlrd. dollar) yabanı bitkilər və vəhşi heyvanların hesabına əldə edilir. •
edərək ildə 160 mln. dollar qazanc götürülür. •
Qarğıdalıya qohumluğu olan qədim Meksika yabanı bitkisinin qarğıdalının müasir sortları ilə çarpazlaşdırılmasından, dünyanın fermerləri ildə 4,4 mlrd. dollar qənaət etmiş olar. •
təşkil edir. Asiyada XX əsrin 70-ci illəri genetik yaxşılaşdırma buğda istehsalını ildə 2 mlrd., çəltiyinkini isə 1,5 mlrd. 300
dollar artırdı; belə nəticələr bu dənli bitkilərin alçaqboylu sortlarının yaradılması və istifadəsi sayəsində əldə edilmişdir. Şübhəsiz ki, hazırda genetik müxtəlifliklərin hamısından deyil, onların az bir hissəsindən istifadə edilir. Hazırda bioloji resusrların əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsinə hələlik əsasən onların qorunub saxlanması nöqteyi-nəzərindən baxılır. Xüsusi mühafizə olunan təbii ərazilərin (XMTƏ) səmərəli şəbəkəsinin yaradılması bu mühüm vəzifənin mümkün həlli üsulu hesab edilir.
Arxeoloji qazıntılar göstərir ki, Yerin tarixində həyat başlanandan bəri beş dəfə bioloji növlərin möhtəşəm məhv olması baş vermişdir. Hər dəfə belə hadisə planetimizdə təkamülün tənəzzülü və həyatın yoxsullaşması ilə nəticələnmişdir. Bu hadisələrin sonuncusu 65 mln il əvvəl, Yerin asteroidlə toqquşması zamanı baş vermişdir. Bu vaxt Yerin atmosferinə olduqca çoxlu miqdarda toz və daş qırıntıları atılmışdır. Bunun nəticəsində XVI fəsildə qeyd edildiyi kimi başlayan kəskin soyuqlaşma dinozavrların məhvinə və o zaman mövcud olan canlıların beşdə birinin yoxa çıxmasına səbəb olmuşdur. Bioloji zənginliyin bərpa olunması üçün hər dəfə təxminən 10 mln il vaxt lazım olmuşdur. Hazırda biz növlərin möhtəşəm məhv olmasının altıncı mərhələsində yaşayırıq. Əvvəlki beş təbii kataklizmlərin (məhvedici çevrilişlər) yaratdığı məhv olma hadisəsindən fərqli olaraq növlərin bugünkü məhv olmasını insan özü yaradır. Yerin uzun müddətli tarixində ilk dəfə olaraq bir növün canlı orqanizmi digər növlərin bir çox canlı orqanizmlərini məhv etmək dərəcəsinə gətirib çıxarmışdır. Yer üzərində BM-in itməsi əsasən yaşayış mühitinin dağılması, təbii landşaftların parçalanması (fraqmentasiyası) və dəyişməsi, kənd təsərrüfatı və bioloji resursların hədsiz istismarı, ətraf mühitin çirklənməsi, introduksiya olunmuş bitki və heyvan növlərinin gətirilməsi, nəzarətsiz ov, əhalinin miqrasiyasının yüksəlməsi, beynəlxalq ticarətin və turizmin artması və digər səbəblərin nəticəsidir. BM-yə meşədən əlavə istifadə növləri (meyvə, giləmeyvə və dərman bitkilərinin toplanması, mal-qara otarılması, ot biçini və s.) də təsir göstərir. Nizamlanmayan ov nəticəsində növmüxtəlifliyi azala bilər, hətta ayrı-ayrı populyasiyalar sıradan çıxar, gen müxtəlifliyi kasatlaşar. Dərman bitkilərinin icazəsiz, nizama salınmadan toplanması onların fitosenozda sayını azaldır, fitosenoz kasatlaşır, hətta populyasiyanın yoxa çıxması baş verə bilər. Nizama salınmamış rekreasiya da BM-ə mənfi təsir göstərir. Məsələn, taptanma nəticəsində biosenoz, hətta landşaft daxilində bəzi növlər sıradan çıxa bilər. BM-ə göstərilən təsir növlərindən ən təhlükəlisi təbii yşayış yerlərinin dağıdılması hesab olunur. Bu baxımdan tropik meşələrin yandırılması, məhv edilməsini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Məsələn, Amazonkanın tropik meşələrini yandırmaqla biz, planetimizin möhtəşəm genetik xəzinəsini yandırmış oluruq.
tropik meşələr məhv edilmişdir. Meşələrin məhv edilməsi ilə çay. bataqlıq, dağ, səhra ekosistemləri də dağılır (pozulur) və onların BM-i fasiləsiz azalır. Tropik meşələrin məhv edilməsi indiki tempdə (il ərzində məhv edilən meşələrin sahəsi İsveçrənin sahəsini 4 dəfə keçir) qalarsa, 2015-ci ilə qədər 4-8%, 2040-cı ilə qədər isə 35% növün sıradan çıxması gözlənilir. Mütəxəssislərin fikrincə belə halda 25 il ərzində Yer üzərində mövcud olan növlərin 15%-i məhv edilə bilər. Ayrı-ayrı növlərin düşünülməmiş iqlimləşdirilməsi ekosistemin keyfiyyətinin dəyişməsinə səbəb olur, belə ki, iqlimə uyğunlaşdırılan növ yeni yerdə özünün təbii düşmənlərini tapmayaraq intensiv artır və digər növləri sıradan çıxarır. Belə halda iqlimləşdirmə BM-i azaldır. «Bioloji müxtəlifliyin qlobal qiymətləndirilməsi»nə (Global Biodivercity Assessment, UNEP, 1995) görə 30000-dən çox heyvan və bitki növünün məhv olma təhlükəsi yaranmışdır. İndiki yüzillik ərzində məməli hey- van növlərinin məhv olma sürəti geoloji keçmişdə qeyd olunan maksimum məhv olma sürətindən 40 dəfə yüksəkdir. Son 400 ildə 484 heyvan və 654 bitki növü sıradan çıxmışdır. 2000-ci ildə Beynəlxalq təbiəti və təbii resursları Mühafizə Şurası (BTMŞ) məhv olma təhlükəsi altında olan heyvan və bitki növlərinin yeni Qırmızı Kitabını nəşr etmişdir. Kitabın məlumatı göstərir ki, bütün şöbələrdə «ciddi təhlükə» altında olan növlərin sayı artmışdır. Belə ki, 2000-ci ildə məməlilər arasında ciddi təhlükəyə məruz qalan növlərin sayı 19 olmuşdur, 1996-cı ildə isə bu, 13 idi. 2000-ci ildə Qırmızı Kitaba düşən şirinsu tısbağalarının sayı 10-dan 24-ə qalxdı. Təhlükə altında olan quş növlərinin sayı 1996-cı ildə 168-dən 2000-ci ildə 182-yə yüksəldi. Ətraf mühitin vəziyyətinin pisləşməsi ilə əlaqədar bu meyl getdikcə güclənir. Məməlilər haqqında onu demək olar ki, 600 məlum məməli növündən (insan istisna olmaqla) təqribən 301
hamısı risk zonasında yerləşir. BTMŞ-ə görə bu növlərin demək olar ki, yarısı məhv olmaq təhlükəsi altındadır. Məməlilərin təxminən 79 növü Braziliyada yaşayır, burada təbii mühitin pozulması xüsusi təhlükə sayılır. Ov etmək də bir çox məməli üçün təhlükəlidir. Bu, xüsusilə Qərbi və Mərkəzi Afrika üçün daha xarakterikdir. Belə ki, burada əhalinin ərzaqla təmin olunması fasiləsiz olaraq pisləşir, nəticədə bazarda «vəhşi ət», yəni meymun əti satışı geniş vüsət alır. Konqo Demokratik Respublikasının əsasən meşə cəngəlliklərində yaşayan şimpanze meymununun sayı 1980-ci ildə 100000 fərd təşkil edirdi, 1990-cı ildə onların sayı 10000-ə qədər azaldı, hazırda onların yalnız 3000-i qalmışdır. Elmə məlum olan 9946 quş növünün hazırda 70%-nin sayının azalması gözlənilir, onlardan 1183 növ ən yaxın zamanda həqiqətən məhv olmaq təhlükəsi altındadır. Ehtimal ki, balıqlar ən böyük təhlükə altındadır, təxminən bütün balıq növlərinin (çay və dənizdəki) hazırda üçdə biri tam məhv olmaq təhlükəsi üzrədir. Planet miqyasında bu problemin əsas səbəbi balıqların yaşamaq mühitinin pisləşməsi sayılır. Bu, suyun çirklənməsi və çay və digər şirin sulu ekosistemlərin suyundan təsərrüfat məqsədləri üçün hədsiz istifadəsi kimi təzahür olunur. Yüksək qiymətli balıq növlərini də məhv olmaq təhlükəsi gözləyir. Belə ki, Xəzər dənizində ən qiymətli kürü verən məşhur nərə balığı 1970-ci ilin axırında 22000 tondan, 1990-cı ilin sonunda 1100 tona enmişdir. Bunun səbəbi bu balığın həddindən artıq tutulması (çoxusu da gizli, qanunsuz yolla) hesab olunur. Bitki və heyvanat aləminə antropogen təsir canlı materiyanın təşkilinin bütün səviyyələrində baş verir:
sistemlərə, biomembranlara, zülal-ferment sistemlərinə təsiri kimi təzahür olunur, çirkləndirici maddələrin transformasiyası və biodeqradasiyası kimi özünü göstərir.
pozulmasında, çoxalmada, xəstəliklərdə və s. təzahür olunur. 3. Populyasiya - növ səviyyəsində. Bu təsir yaşama yerinin dağılması, sənayenin intensiv inkiaşfı, intro- duksiya olunmuş növlərin təsiri, məqsədyönlü və təsadüfi məhv etmək nəticəsində ayrı-ayrı növlərin populyasiyalarının sayının azalması və ya tamamilə sıradan çıxması, yaxud növlərin bütövlüklə məhv olması kimi təzahür olunur. 4. Biogeosenotik (ekosistem) və biosfer səviyyələrində təsir biogeosenozun (ekosistemin) strukturunun dəyişməsi, növarası və qida əlaqələrinin və növlər arasında balansın pozulması, ilkin məhsuldarlığın dəyişməsi, biogeosenozun tamamilə məhv olması kimi təzahür olunur. Rusiya Federasiyasının ərazisində XX əsrin sonunda texnogen və digər təsirlər nəticəsində zonal, qurşaq, introzonal və digər təbii ekosistemlərin bitki örtüyü geniş sahələrdə praktiki olaraq tamamilə məhv edilmiş və ya aqrosenozlarla əvəz olunmuşdur. Yerdə qalan bitki qruplaşmaları dərindən transformasiyaya məruz qalaraq, tundra, meşə, bozqır, çəmən, bataqlıq və digər bitki tiplərinin antropogen seriyaları ilə əvəz olunmuşdur. Bioloji resursların gücdən düşməsi (kasatlaşması) və bu səbəbdən bioloji müxtəlifliyin azalması XX əsrin sonunda bütün dünyada «partlayış» xarakteri almışdır. Bazar iqtisadiyyatı sisteminə keçməklə əlaqədar təbiətin deqradasiyası daha da güclənmişdir. Bunu nəzərə alaraq resursdan istifadə normasına (RİN) əməl olunması vacibdir. N.F.Reymersə (1990) görə bu göstərici istehsal olunan Yer və dəniz heyvanlarının populyasiyaları, onurğasızlar, göbələk, giləmeyvə və digər bioresursların elmi hesablanmış limiti hesab olunur. RİN – resursların öz-özünü bərpa etməsini və onlardan tədricən istifadə olunmasını təmin edir, başqa sözlə RİN-ə spesifik
pozulmasının qarşısını alır, fəaliyyətinə şərait yaradır. Şübhəsiz, RİN bu və ya digər bioloji resursun sosial- iqtisadi baxımdan rejimi sayılır. Genetik biomüxtəlifliyi saxlamağın vacibliyi əsasən aşağıdakı səbəblərdən irəli gəlir: •
vardır. Bu müddəa (tezis) BMT Baş Assambleyinin qəbul etdiyi «Təbiətin ümumdünya xəritəsi»ndə yazılmışdır. •
miqdar göstəricisi yoxdur. •
Müxtəliflik – həyat forması təkamülünün əsası hesab olunur. Növ və genetik müxtəlifliyin aşağı düşməsi Yer üzərində həyat formasını, bununla da onun gələcək təkmilləşməsini qırır (pozur). •
bitki və heyvanlarının seleksiyası üçün mənbə, həmçinin genetik rezervuar (ehtiyat) olub sortların yeniləşməsi və davamlığını saxlamaq üçün vacibdir; 2) yabanı təbiət dərmanların mənbəyidir – dərmanların 25-40%-i 302
özündə təbii bioloji komponent saxlayır. BM-in növ səviyyəsində qorunması bahalı və çətin yoldur, bu yalnız ayrı-ayrı növlər üçün mümkün olub Yerdəki həyatın bütün zənginliklərinin qorunmasını təmin etmir. Odur ki, BM-in qorunması strategiyasının əsas istiqaməti ekosistem səviyyəsində elə aparılmalıdır ki, ekosistemlərin planlı şəkildə idarə olunması BM-in üç iyeararxik səviyyədə qorunmasını təmin etsin. BM-in ekosistem səviyyəsində qorunmasının ən effektiv və nisbətən qənaətli (faydalı) üsulu qorunan ərazilər (qoruqlar, yasaqlıqlar, mlli parklar və s.) hesab olunur.
Bioloji müxtəlifliyinə görə Azərbaycan dünyada özünəməxsus görkəmli yerlərdən birini tutub, burada zəngin bitki və heyvan növləri cəmlənmişdir. Müasir Azərbaycan faunası 18000 canlıdan ibarət olub məməlilərin 97 növünü əhatə edir, bunlar 7 dəstəyə, 22 ailəyə və 39 cinsə daxildir. Təkcə onurğalılar faunamızda 700 növlə təmsil olunmuşdur (Yusifov, 2002) «Qırmızı Kitab»a yarasaların 3, yırtıcıların 7 və dırnaqlıların 4 növü daxil edilmişdir. Azərbaycanın Qırmızı kitabına daxil edilən məməlilərdən ceyran, bəbir, sarıma (safsar), zolaqlı kaftar və vaşağı göstərmək olar. Respublikanın quş faunası 357 növ və yarımnövü əhatə edən 17 dəstəni təmsil edir. Qırmızı kitaba 9 dəstəyə aid olan 36 növ daxil edilmişdir: yırtıcıların 11, toyuqkimilərin 5, yastıdimdiklərin 4, göyərçinkimilərin 1, durnakimilərin 4, sərçəkimilərin 3, leyləkkimilərin 3, kürəkayaqlıların 2 növü. Adları Qırmızı kitaba salınmış quşlardan sultan toyuğu, turac, çöl qartalı, talış qırqovulu, şahin. qəşəng dovdaq, ağquyruq qartal, qu quşu, qıvrımlələk qutan, qırmızıdöş qaz, ərsindimdik, mərmər cürə və s. göstərmək olar. Azərbaycanın su hövzələrində balıqların 10 dəstəyə, 16 ailəyə aid olan 100-ə yaxın növ və yarımnövü yaşayır. Onların üçdə biri ancaq dəniz həyat tərzi keçirir, qalan hissəsi isə şirin su hövzələrində yaşayır. Azərbaycanın Qırmızı kitabına 5 növ daxil edilmişdir: qızılxallı, ilanbalığı, poru, qılıncbalıq və dəniz sıfı, amfi- biya və reptillərin 67 növ və yarımnövü respublikamızda yaşayır. Qırmızı kitaba 13 növ və yarımnöv daxil edilmişdir. Onlardan kiçik asiya gürzəsi, eskulap ilanı, adi triton, qafqaz xaçlıçası, girdəbaş yovşanlıq kərtənkələsi, aralıq dənizi tısbağasını göstərmək olar. Azərbaycanın həşəratlar aləmi son dərəcə zəngin olub 25 minə yaxın növü əhatə edir. Qırmızı kitaba 40 növ pulcuqlu qanadlılar, sərtqanadlılar və pərdəqanadlılar dəstəsinin nümayəndələri daxil edilmişdir. Adı Azərbaycanın «Qırmızı kitabı»na salınmış kəpənəklərdən şərqi aleksandra yelkincəyi, şəfəqsaçan, talış brameyası, avronina sarıcası, apollon, tamara alacası, nurduman apollonu, alp sarıcası, kəlləşəkilli haf, alp satiri, iri tənək hafı, talış məxməri kəpənəyi, kürd sarıcası, ioniya bərqvuranı və hilatanı; əsl arı və böcəklərdən isə porçinski zolaqlı arı, dağıstan zolaqlı arı, Mlokoseviç zolaqlı arı, fars zolaqlı arı, alp rozaliyası, Skovits uzunbığı, qırmızı talış qaçağanı, qafqaz ilbizyeyən fısqırdanı, qəşəng böcək, fərat çapağanı, Solomon qızılböcəyi və palıd diserkasını göstərmək olar. Tədqiqatçıların məlumatına görə respublikamızın florasında 4200 bitki növü məlumdur, onun 370-i
Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|