Rzaqulu bəy miRZƏ camal oğlu pənah xan və İbrahim xanin qarabağda hakiMİYYƏTLƏp və o zamanin hadiSƏLƏRİ

QARABAĞDA VƏ BAŞQA YERLƏRDƏ 
İBRAHİMXƏLİL XANIN HÖKMDARLIĞI VƏ 
ONUNLA YAXIN YERLƏRDƏ OLAN XANLARIN 
ARASINDAKI HADİSƏLƏR 
 
1148 (1762)-ci ildə  Pənah xanın vəfatından sonra böyük oğlu 
İbrahimxəlil xan atasının yerində hakim oldu. O heç kəsə tabe olmurdu, 
əksinə  İraq, Azərbaycan hüdudları arasında olan Şəki,  Şirvan, Gəncə, 
Ərdəbil, Xoy, Marağa, İrəvan, Qaplanguha kimi vilayətlərin məlik, hakim 
və xanlıqlarından üstün idi. 
Çox vaxt göstərilən hakimlərin işdən götürülməsi və ya təyin edilməsi 
onun əmri ilə icra olunurdu. 
O, avar və Dağıstan hakimi Ümmə xanın bacısı Bikə ağaya evlənərək 
onunla qohum oldu. Dağıstan ölkəsindən ona kömək gəlirdi və 
 
 
 
 29

  
çox vaxt ləzgilərin qonşularını yanında qonaq sifətilə Qarabağ 
kəndlərinin hesabına saxlayırdı.  İbrahimxəlil xan Qaradağ vilayətini də 
həmin ləzgi qoşununun köməyi ilə  zəbt etdi. Araz kənarında bir çox 
binaları  və abadanlıqları olan və eyni zamanda Qaradağ vilayəti 
hakiminin əyləşdiyi yeri - Guruşt qalasını dibindən dağıdıb yerlə-yeksan 
etdi, oranın əhalisini başqa vilayətlərə köçürərək, pərən-pərən saldı. 
 
R ü b a i (sətri tərcümə): 
Guruşt haradır? Gözəllikdə səkkizinci cənnətdədir, 
Onunla mənim qəlbim həmişə sevinirdi. 
Bunda nə hikmət var ki, Adəm behiştdən,  
mən də Guruştdan qovuldum. 
 
İbrahimxəlil xan Guruşt hakimi Mustafa xanı tutub özü ilə gətirdi və 
Şuşa qalasında həbs etdi. Qaradağın bəzi mahallarını  hədiyyə  və  bəxşiş 
olaraq sərkərdələrinə bağışladı ki, onun gəlirindən və xeyrindən istifadə 
etsinlər. 
 
İBRAHİM XANIN NAXÇIVANA HÜCUMU 
 
O zamanlar Naxçıvan hakimi Kəlbəli xanla İbrahim xanın arasında 
ədavət törəmişdi. Buna görə  də  İbrahim xan Dağıstan ləzgilərindən 
kömək istədi və Dağıstan hakimi Ümmə xan öz qoşunu ilə İbrahim xanın 
köməyinə  gəldi.  İbrahim xan Qarabağın atlıları  və könüllüləri ilə (çəri) 
birlikdə  hərəkət etdi. Kəlbəli xana cəza vermək qərarına gəldi və onun 
olduğu Qarababaya yetişərək dayandı. Qoşuna kəndləri və əkin yerlərini 
dağıtmaq əmrini verdi. O, Qara-babanı mühasirəyə aldı. 
Kəlbəli xan da qabaqcadan İrəvan hakimindən kömək istəmişdi. O da 
ona bir qədər kürdlərdən və başqa ellərdən kömək göndərmişdi. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz yerdə  hər iki tərəfin qoşunu bir-birinə rast 
gəldi. Kəlbəli xan bir qədər geri çəkildikdən sonra Tiflis yolu ilə qaçmağa 
üz qoydu. Bunu görən Ümmə xan iti gedən atını onların dalınca çapdı. 
İbrahim xan isə Ümmə xanın Kəlbəli xanı təqib etməsinə mane oldu və 
onun təqibi nəticəsiz qaldı. 
  
 30

Bu zaman igidlikdə dünyada ad qazanan Zeylan və Qarapapaq 
kürdləri qaçağan atlarının cilovunu buraxıb və iti qılınclarını 
kəmərlərindən çıxarıb ləzgilərin üzərinə hücum etdilər. Ləzgilər artıq tab 
gətirə bilməyib, qaçmağa üz qoydular. İbrahim xan könüllü qoşunu (çəri) 
Qarababanın mühafizəsi üçün qoymuşdu. O, çarəsiz qalıb məlik və 
yüzbaşıların yanına adam göndərdi, onlara geri qayıtmaq  əmrini verdi. 
Burada Kəlbəli xanla dostluğun  əsasını qoydu. Beləliklə, dostluq və 
məhəbbət əlaqəsi bu gündən etibarən davam etdi. İbrahim xan qoşunu və 
çəriləri götürüb Qarabağa gəldi. 
 
İBRAHİM XANIN XOYA GETMƏSİ 
 
İbrahim xan Naxçıvanı  zəbt etdikdən sonra öz bacarığına daha da 
güvəndi. Ağa Məhəmməd xanın  İranda hökmranlıq etməyə başlamasına 
baxmayaraq, işi hələ də tərəqqi etməmişdi. Onun bu zaman Fars və Şiraz 
tərəflərdə olduğundan istifadə edərək  İbrahim xan Xoy vilayətini özünə 
tabe etmək fikrinə düşdü. O, 1203 (1788)-cü ildə  ləzgi, Car, avar və 
Qarabağın könüllülərini və Qaradağın qoşununu toplayıb Xoy tərəfə 
hərəkət etdi. 
Özünün çoxlu və güclü qoşunu ilə keçə-keçə Mərəndə varid oldu. Xoy 
hakimi Cəfərqulu xan da öz adamları ilə  İbrahim xanın qarşısını almaq 
üçün tələsik hərəkət etdi. Bəzi elmlərdə  şöhrəti olan və Molla Pənah 
təxəllüsü ilə bir alim İbrahim xanın yanında qulluq edirdi. Bu şəxs hesab, 
rəml və astronomiya elmlərini yaxşı bilirdi. O, İbrahim xanın qoşununun 
taleyini düşünərək demişdi: “Sabah biz Xoy şəhərinin ortasında 
olmalıyıq”. 
Müxtəsər, hər iki tərəfin qoşunu Mərənd sahəsində bir-birinə 
yetişdilər. Hər iki qoşun hissəsi bir-birinə yaxınlaşanda hər iki tərəfdən 
çarxçılar müharibə meydanına çıxdı. Xoy süvarilərinin bir çarxçısı  əldə 
siyirməqılınc ilə at çapıb o tərəfin bir çarxçısının boynunu vurdu. 
Qoşun bunu görcək daha artıq davam gətirə bilməyib qaçmağa üz 
qoydu. Güc və taqətdən düşüb ixtiyarlarını itirdi. Könüllü piyada dəstəsi 
isə öz yerində dayanıb durdu, silaha əl atmadan hamısı  əsir düşdü. 
Süvarilərin də çoxu tutulub tərk-silah edildi, qalanları isə bir daha 
müharibə meydanına qayıtmayıb evlərinə  və  səhraya üz qoydular. 
İbrahim xanın bütün hərbi ləvazimatı qarət edildi. Bir gün 
 
 31

əvvəl (sabah Xoy şəhərini tutub, özümüzü Xoy şəhərinin içində görərik) deyən 
Molla Pənahı da tutub, bir neçə əyan və əşrəflə Xoy şəhərinə apardılar. 
Tutulanlar içərisində olan İbrahim xanın  əmisi oğlu Fərzi bəy ona hirslənib 
dedi: 
- Bəs söyləyirdin ki, Xoyu tutub özümüzü şəhərin içərisində görəcəyiz, 
halbuki özümüz əsir düşüb buraya gətirildik. 
Əsirlər bir müddət burada qaldılar, bir az keçdikdən sonra İbrahim xan yenə 
tədarük görüb, Cəfərqulu xanın yanına gedib, sülhə girərək öz adamlarını xilas 
etdi. Molla Pənah bu səfərdə demişdi: 
 
F ə r d: 
Vaqifəm mən bu səfərdən ki, salamat qayıdam. 
Tövbə gör bir də qiyamət günü çıxsam Qələdən. 
 
İbrahim xan bir çox xanların və hökmdarların üzərində nüfuz və üstünlüyə 
malik olduğundan, bəzi vaxt əşrəf və  əyanları, xan və xanzadələrilə birlikdə 
əmanət sifətilə  Şuşa qalasında saxlayırdı. Gürcüstan valisi İrakli xan da başqa 
böyük xanlara nisbətən təmtərağa sahib olsa da əvvəllər  İbrahim xan ilə onun 
arasında möhkəm dostluq var idi və ölkəni idarə etmək işində qarşıya çıxan hər 
bir məsələni bir-biri ilə məsləhətləşib həll edərdilər. 
Eyni zamanda qohumluq münasibətinə görə avar hakimi Ümmə xan və 
Dağıstan  əmirləri də  İbrahim xana sadiq və dost idilər,  əgər aralarında bir 
narazılıq üz versəydi, dərhal  İbrahim xanın işarəsi ilə Dağıstan  əmirləri bütün 
qoşunlarıyla Gürcüstan üzərinə hücum edərək oranı çapıb dağıdırdılar, necə ki, 
1205 (1790)-ci ildə Gürcüstan valisi ilə İbrahim xanın arasında olan narazılıq üz 
vermişdi. 
Bu səbəbə görə Ümmə xan çoxlu qoşunla Gürcüstan tərəfinə gedib bacardığı 
qədər Gürcüstan torpağını qarət edərək Sığnaq və Gümüşxananı  zəbt etdi, 
camaatın çoxunu öldürdü. Bir qədərini əsir və bir qədərini də dustaq edib, təcili 
surətdə Axalsixə, Süleyman paşanın yanına getdi. Qışı orada keçirib, bahar 
fəslində geri qayıdaraq, yenə  də Gürcüstan torpağına daxil oldu. Ümmə xan 
yolun üstündə knyaz Abaşidzenin arvad-uşağı ilə yaşadığı möhkəm qalanı 
mühasirə edib zor ilə zəbt etdi. Oranın əhalisini qılıncdan keçirdərək, bəzilərini 
də  əsir etdi. Knyaz Abaşidzenin qızlarından Cavahir xanımı  İbrahim xan üçün 
göndərdi, bir qızına da Ummə xan özü evləndi. 
  
 32

AĞA MƏHƏMMƏD XAN QACARIN 
ŞUŞA QALASI ÜZƏRİNƏ HÜCUMU VƏ 
MƏQSƏDİNƏ NAİL OLMADAN GERİ 
QAYITMASI 
 
Ağa Məhəmməd xan Kərim xanın vəfatından sonra Şirazdan qaçıb öz elinə 
gəldi və özünü şah elan edib İraq vilayətinin bəzi yerlərini zəbt etdi, 1201 
(1785)-ci ildə Tehranda şahlıq taxtına oturdu və oranı ölkənin paytaxtı elan etdi, 
adını da Darülxülafə adlandırdı. O, Azərbaycana qoşun çəkib Araz çayının cənub 
tərəfini tutdu və Arazın bu tayına keçdi. Talış, Lənkəran və İrəvan vilayətlərini 
istila etməyə çalışdısa da lakin zəfər qapısını açmaq mümkün olmadı. Bu zaman 
Ağa Məhəmməd xan İbrahim xana hədiyyə olaraq xələt və qılınc göndərdi, onu 
özünə tabe etməyə çağırdı və ortada bəzi zahiri vədlər də verildi. Həmin ildə Ağa 
Məhəmməd xan yenə  də Azərbaycandan  İrana qayıdıb Fars və Kirmanda olan 
düşmənlərinə, ona zidd çıxanlara cəza verdi və o tərəflərdə baş vermiş iğtişaşları 
yatırtmaq işinə başladı. 
O vaxtlar bir sıra məsələlər üzrə İbrahim xanla onun arasında kin və ədavət 
yaranmışdı. Ağa Məhəmməd xan o tərəflərdə olan iğtişaşları sakit və aranı 
etdikdən sonra o vilayətlərin əhalisini özünə tabe etdi və yenə də 1209 (1795)-cu 
ildə Gürcüstan, Talış, Qarabağ və İrəvan vilayətlərini istila etmək fikrinə düşdü. 
Buna görə də çoxlu qoşun və hazırlıqla Azərbaycanı düşmən atlarının ayaqaltısı 
etdi. Öz qardaşı  Əliqulu xanı baş  sərkərdə təyin edərək başqa xanlarla birlikdə 
İrəvanı almaq üçün göndərdi. Özü isə  İraq, Fars, Xorasan və Azərbaycan 
qoşunlarını götürüb Nabatxan və Yurdşah adı ilə  məşhur olan Şuşa qalası 
ətrafında Çanaqçı  və  Şuşakənd həndəvərinə  gəlib, orada dayandı  və öz 
ordusunun  ətrafında səngərlər saldırdı  və (indi də onların yeri görünməkdədir) 
Şuşa qalasının mühasirəsinə başladı. 
Gürcüstan valisi İrakli xan, İrəvan hakimi Məhəmməd xan, Talış hakimi Mir 
Mustafa xan hamısı bir yerdə and içdilər ki, Ağa Məhəmməd xanın itaət 
haqqında etdiyi təklifı  qəbul etməyib, fürsət düşdükdə bir-birinə yardım 
göstərsinlər. Bundan sonra İbrahim xan əhalinin bir hissəsini Gürcüstan tərəfə 
göndərdi, bir hissəsi də şirvanlı Mustafa xanın yanına getdilər. Qarabağ elatının 
qalanları 
 
  
 33

kənd əhalisinin bir hissəsi ilə dağlarda çətin və keçilməz yerdə məskən saldılar. 
Onların bir qismi də qalanın içərisində yerləşdi. Elat və  kəndlərdən çoxlu atlı, 
piyada toplanıb döyüşə hazır dayandılar. Xülasə daşürəkli Ağa Məhəmməd xan 
otuz üç gün döyüşçüləri ilə Şuşa ətrafında dayandı. 
Ağa Məhəmməd xan İbrahim xanı  və Qarabağ  əhlini özünə tabe etmək 
məqsədilə  məktublaşma, səfirlərin və elçilərin mübadiləsi kimi vasitələrdən 
istifadə etdisə də, amma bunların heç biri nəticə vermədi. O cümlədən bir dəfə 
Ağa Məhəmməd xan demişdi: “Xəzinə dərəsi - qalanın yanındakı çox dərin bir 
dərədir. Mən bir saatda hücumçular dəstəsi ilə oranı doldurub Şuşa qalasını 
tutaram”. 
Bir gün Ağa Məhəmməd xan Şuşa hakimi İbrahim xanı qorxaq və namussuz 
adlandıraraq Ürfı Şirazinin aşağıdakı fərdini yazıb onun üçün Qalaya göndərdi: 
 
Fələkin məncəqindən fitnə daşı yağır, 
Sən axmaqcasına Şişə içərisinə sığınmısan. 
 
Məktub İbrahim xana yetişən kimi onun həmsöhbəti olan Molla Pənah Vaqif 
Ağa Məhəmməd xanın yazdığı məktubun arxasında aşağıdakı sözləri yazıb geri 
qaytardı: 
Əgər məni qoruyan, mənim bildiyimdir, 
(O), şişəni də daşın qoltuğunda mühafizə edər. 
 
Ağa Məhəmməd xan Vaqifın cavab məktubunun məzmunundan xəbərdar 
olan kimi acığından gözlərindən od çaxdı, ağlı-huşu başından uçdu, qəzəb odu 
sinəsində alovlandı. O saat əmr etdi ki, nağıllarda deyilən nişan vuran toplardan 
Şuşa qalasının üzərinə od səpsinlər, qumbaraları Şuşa əhlinin üzərinə leysan kimi 
töksünlər, dörd tərəfdən qalanın üstünə hücum etsinlər, şiddətli qırğına, qəzəbli 
vuruşmaya, hərbə və döyüşə başlasınlar... 
Ağa Məhəmməd xanın qoşununun çoxu Mazandaran tüfəngçilərindən ibarət 
idi, onlara Qaraçuxa deyərdilər, onların tüfəngləri maşalı, uzunçaxmaq idi. Bu 
döyüşdə maşanın başında fıtilyandıran var idi. Fitilin yanması ilə  də tüfəng 
atılırdı. O gün səhər saat altıdan axşam gün batana kimi vuruşmalar davam etdi. 
Hər iki tərəf vuruş- 
  
 34

maqdan, öldürməkdən, güllə atmaqdan, əzməkdən çəkinmirdi. Ölülərdən 
təpələr  əmələ  gəlmişdi, qan su yerinə axırdı, Qarabağ  əhli dəniz kimi 
dalğalanan qoşunun qabağında mərd-mərdanə dayandı. 
Rəşadət və igidlik meydanında can-başla vuruşurdular. O gün Şuşa 
qalasında top-tüfəng güllələrindən, qumbara qəlpələrindən çoxlu adam: 
arvad, kişi tələf oldu. 
Ağa Məhəmməd xanın qoşunundan ölənlərin sayı-hesabı  məlum 
deyildi. O gördü ki, nə qədər Həmrud odunu gücləndirirsə, İbrahim-xəlil 
xan Səməndər və ya İbrahimxəlil (peyğəmbər) kimi oddan qorxmur, top-
tüfəngin yandırıcı  qığılcımı  və parlaq şöləsini özünə  Xəlil bağı kimi 
rahatlıq məkanı hesab edir. Ağa Məhəmməd xan müharibədə  nə  qədər 
səy göstərib cidd-cəhd etdisə, qalibiyyət mələyi üzünə gülümsəmədi, 
onun qoşunu qarabağlıların mərdanə  və igidcəsinə  həmlələri qarşısında 
öz acizlik və  zəifliyini göstərdi, çoxları  qırıldı, qalanları da məğlub və 
şikəst olub qorxaqcasına aradan çıxdılar. 
Bir tərəfdən də Qarabağ  əhli Ağa Məhəmməd xanın qoşununun 
üzərinə tökülüb tələfata uğratmaq, qarət etməkdən əl saxlamırdı, onlarla 
vuruşub sursatlarını əllərindən alırdı. Ağa Məhəmməd xan gördü ki, əgər 
bir neçə gün bu cür keçsə, onun adamları  qırılıb, qoşunu dağılacaq və 
bundan da ona böyük zərər dəyəcək. Odur ki, qoşun başçıları və zabitləri 
ilə məsləhətləşib, geri çəkilmək əmrini verib dedi: 
- İşin axırını qabaqcadan görmək və zərərin yarısından qayıtmaq yaxşı 
cəhətdi,  əks təqdirdə bizim qoşunumuzdan bir nəfər də sağ qalıb öz 
canını xilas edə bilməyəcək. 
Belə bir vəziyyətdə İbrahim xandan üz çevirmiş  və  Ağa Məhəmməd 
xanla birləşmiş  gəncəli Cavad xan və çiləbördlü Məlik Məcnun Ağa 
Məhəmməd xana bildirdilər ki, Şuşa qalasını almaq sizə mümkün olmadı. 
Əgər buradan məqsədə çatmadan geri dönüb əliboş qayıtsanız,  İran əhli 
sizdən üz çevirib özbaşınalıq edər və siz bundan sonra şahlıq edə 
bilməzsiniz. Yaxşısı budur ki, buradan gedib Tiflisi qarət edib, əhalisini 
də  əsir edəsiniz. Beləliklə, qoşununuzu qarət ilə  həvəsləndirəsiniz ki, 
lazım olan vaxtda vuruşa bilsinlər. 
Ağa Məhəmməd xan bu məsləhəti bəyənib  əsas diqqətini Tiflis və 
Gürcüstan üzərinə hücum etməyə yönəltdi. 
 
  
 35

VALİ İRAKLİ XANLA DAVASI, 
GÜRCÜ QOŞUNUNUN MƏĞLUBİYYƏTİ, 
TİFLİS ŞƏHƏRİNİN QARƏT EDİLMƏSİ 
 
Ağa Məhəmməd xan 1210 (1795)-cu ildə Şuşa şəhərini istila etməkdən aciz 
qalıb, Tiflis şəhərinə hücum etməyi qərara aldı. 
İbrahim xan Məhəmməd xanın bu niyyətini təcili çapar vasitəsilə vali İrakli 
xana çatdırıb onu başa saldı,  İrakli xan Ağa Məhəmməd xanın Qarabağdan  əl 
çəkib, Tiflis tərəfə gəldiyini eşitdikdə Başıaçıq valisi olan nəvəsi Solomon xanı 
və Gürcüstan torpaqlarını öz aralarında bölüşdürmüş başqa övlad və  nəvələrini 
köməyə çağırdı. İrakli xan qoca və şikəst olmasına, yaşının yetmişi keçməsinə, 
ömrünün axırları olmağına baxmayaraq, yenə də düşməni dəf etmək üçün səbir 
və aramsızlıqla hazırlıq görülməsinə  və qoşun toplanmasına sərəncam verdi. 
Amma onun övladlarının arasında ədavət və düşmənçilik olduğundan heç birisi 
köməyinə gəlmədi, ancaq Solomon xan Başıaçıqdan dörd min nəfər İrakli xanın 
köməyinə göndərdi. 
Vali o birilərinə  nə  qədər təkid etdi, çapar və adam göndərdisə  də heç bir 
fayda vermədi və heç bir yerdən ona köməyə gələn olmadı, çünki hamısı kef və 
eyş-işrətlə məşğul idi. Nəhayət, naçar və çıxılmaz vəziyyətdə qalıb, öz qoşunu ilə 
düşmənin çoxlu qoşununun müqabilində durdu. Ağa Məhəmməd xanın 
Gürcüstana hücumunun qabağını almaq üçün öz adamlarından və Qazax elinin 
müsəlmanlarından bir qədər atlı toplayıb onun qarşısına göndərdi. Buna görə 
Qazax mahalındakı  İncəçayda dayanıb oğlanlarından köməyinə  gələn olub-
olmadığını gözlədi. Elə ki Ağa Məhəmməd xan Gəncəyə daxil oldu, vali 
İncəçaydan qayıtdı. Arvadı Deda Valonu ehtiyat üçün Tuşetə göndərdi. Özü isə 
həmin az qoşunu ilə Tiflisdə dayandı. 
Ağa Məhəmməd xan keçə-keçə Soğanlığa gəlib çatdı. Gecəni orada qaldı, 
sübh tezdən Tiflis üzərinə yürüş etdi. Vali İrakli xan öz adamları ilə orada olan 
top və silah anbarını indi Karantin adlanan yerə kimi gətirdi. Bunlar bir-birinə 
yaxınlaşandan sonra çarxçılar müharibə meydanına daxil oldular, aralarında 
şiddətli vuruşma başlandı. Topçular cəld, olduqca məharətlə  qızılbaş 
qoşunlarının qabağını  kəsib, onların irəli getməsinə mane oldular. Ağa 
Məhəmməd xan öz rəşadətli sərkərdələrindən biri olan böyük sərdar Mustafa xan 
Dəvəlini öz yanına çağırıb ona əmr etdi və dedi: “Tiflisi sizdən istə- 
 
  
 36

yirəm”. Təsadüfən o gün hava tüstü və tozdan elə tutuldu ki, adamlar bir-birini 
görə bilmirdilər. 
Mustafa xan öz qoşunu ilə qabağa yeridi. Qızılbaşlar yolu tanımadıqlarından 
nəhəng dağın üstündən aşdılar. Hava buluddan və tozdan təmizlənən kimi valinin 
əsgərləri gördülər ki, qızılbaşlar şəhərin yuxarı hissəsindən keçib onların arxasını 
kəsmişdir. Axırda çarəsiz qalıb geri qayıtdı  və artıq  İrakli xan öz imarətinə 
gəlməyə imkan tapmadı. Bir atlı  və bir qatırçı ilə  Hələvar körpüsündən keçib 
dağlara qaçdı. Qızılbaş qoşunları Tiflis şəhərinə daxil olaraq şəhəri dağıtmağa və 
qarət etməyə başladılar. Tiflis şəhərini matəmxanaya döndərdilər. 
Ağa Məhəmməd əhalinin bir hissəsini iti qılıncdan keçirtdi, bir hissəsini də 
əsir aldı. Hər pəriüzlü bir divsifətlinin  əlində  əsir, hər gözəl bir zalıma dəstgir 
oldu. Bir çox laləüzlü əziz adamın müsibətində ürəyi dağlı və çox gülyanaqlı bir 
qonçabudaqlının qəmində inlədi. Bir çox ceyrangözlülər öz sevgilisinin 
matəmində qan-yaş tökdü, çox mələksimalının qəlbi bir yasəmən yarpağının 
həsrətilə yandı. 
Ş e i r (sətri tərcümə): 
 
Çadralı qızlar işıqlı ulduza döndülər, 
Nə çadra onları qorudu, nə də çarqat onları gizlətdi. 
Günahsız uşaqlar göz yaşı axıtdılar. 
Oddan kül çırpdılar, şəkərdən şərabı ayırdılar. 
Bir çox incəgözlülər divlər və şeytanlarla qucaqlaşdılar. 
 
Zəmanənin məharətli oyunçusu o aləmdə elə qəribə bir oyun oynadı ki, hər 
şahmat oyununun piyadası kimi fılin  əlində  əsir olub yüz möhnətdən  əziyyət 
çəkdi. Hər divsifətli piyada isə kin yolu ilə  vəzirin sahibi olan şaha hücuma 
cəsarət göstərdi. 
Q i t ə (sətri tərcümə):  
 
Bu tərs hərəkət fələyin hiyləsi sayəsində,  
Piyadalar şahların üzünə ağ oldular.  
Altı tərəf (dünya) elə alt-üst oldu ki,  
Böyüklər aciz və mat qaldılar. 
 
  
 37

Bütün adamlar fıl və vəzirin sahibi oldular.  
Qiymətli və nəfis şeylər xəbis adamlar 
Tərəfindən qarət olundu.  
Ürəkaçan imarətləri şeytan tayfaları 
darmadağın etdilər. 
 
Beləliklə, cəllad Ağa Məhəmməd xan mənfur və qara niyyəti ilə yeddi 
gün orada qaldı. Dönə-dönə dağıdılmış  şəhəri dağıtdı, tar-mar etdi. Uca 
imarətlər sahibsiz qaldı, mal-dövlətdən əsər qalmadı. Bundan sonra geri 
qayıtmaq təbili vuruldu və  Ağa Məhəmməd xan qış  fəslini Muğanda 
keçirib baharda vətəni İrana getdi. 
Vali  İrakli xan Tiflis hadisəsindən sonra yerdə qalan qoşunlarını, 
Tuşetdə  və başqa yerlərdə yaşayan övladlarını  və dostlarını toplayıb 
onlarla bir yerdə ailəvi bir məclis təşkil etdi. 
Bu məclisdə o çıxış edərək dedi: “Mənim ömrümün kasası  həyat 
şərabı ilə dolmuş, yaşım da yetmişə çatmışdır, bundan sonra Ağa 
Məhəmməd  şahın məclisinin ayağında oturub nağıl danışan və ona 
kəlməbaşı “bəli-bəli” demək mənə yaraşmaz. 
Şadlıqla mən necə bir nəfəs alım,  
Bilirəm məndə bir dəfəlik nəfəsdən başqa  
heç zad qalmamışdır. 
 
Vəziyyət belə  tələb edir ki, övladlarımdan birisini sizinlə  Ağa 
Məhəmməd xanın yanına göndərim, işin xeyri və düzəlməsi üçün ona 
əmanət verim ki, daha farağat və sakit olsun”. 
Bu arada valiyə xəbər çatdı ki, Ağa Məhəmməd xan Tiflisi tərk edib 
getmişdir. Bu xəbər vali İrakli xanı sevindirdi. Ürəyini  şübhə ilə 
təşvişdən qurtardı. 
 
  
 38

GENERAL-ANŞEF QRAF VALERİAN ZUBOVUN 
QAFQAZA GƏLMƏSİ VƏ BU ÖLKƏLƏRİ 
ZOR İLƏ ZƏBT ETMƏSİ 
 
TİFLİS HADİSƏSİNDƏN SONRA 
AĞA MƏHƏMMƏD XANIN İRANA QAYITMASI 
 
Gürcüstan valisi İrakli xan bütün vəziyyəti və gedişatı itaət  əlaməti 
olan bir ərizə ilə  əlahəzrət imperator Yekaterinaya bildirib, əhvalat və 
hadisələri  ətraflı surətdə  məlum etdi. Yekaterina mərhəmət və lütfkarlıq 
üzündən Gürcüstan valisi İrakli xana kömək işini öz yaxın adamı  və 
dostu, Qızılayaq adı ilə məşhur olan general-anşef qraf Valerian Zubova 
həvalə edib, ona hər biri dəryada nəhəng kimi və dağlarda pələng kimi 
igid olan əsgərlərdən ibarət qırx min atlı götürüb, Ağa Məhəmməd xanın 
zəiflər üzərinə vəhşi basqınını dəf etmək əmrini verdi. 
1211 (1796)-ci ildə məşhur sərdar Dağıstan tərəfindən Dərbəndə daxil 
oldu və qapılar qapısı olan düzənliyi zəfər qoşunu üçün müharibə 
meydanına çevirdi. 
Zaqafqaziya vilayətlərini Qarabağ  sərhədinə kimi tutub, iti sürətlə 
gedən düşmənə qalib gəldi. 
O, həmin ilin qış  fəslini Kür ilə Araz çaylarının birləşdiyi yerdə, 
Salyanda keçirib, Araz çayı ilə Kür çayı arasında olan xanın oturaq yerini 
zəbt edərək, oranı özü üçün dayanacaq yeri təyin etdi və Ağa Məhəmməd 
xana müfəssəl bir məktub yazıb bildirdi ki, siz gedəndə Tiflisdən çoxlu 
əsir və qənimət aparmısız, bunlan geri almaq mənə tapşırılmışdır. Ya geri 
qaytarmalısınız, ya da müharibəyə hazırlaşmalısınız. 
Ağa Məhəmməd xanın müqavimət göstərməyə qüvvəsi yox idi, o, 
qarşı-qarşıya durub vuruşmaqdan qorxaraq vaxtı uzatmaq üçün özünü 
kənara çəkmişdi. 
İbrahim xan öz oğlu  Əbülfət xanı  əlahəzrət imperator Yekaterinaya 
yazdığı məktubla birlikdə qiymətli bəxşiş, hədiyyə və cins atlarla böyük 
sərdarın (Zubovun) yanına göndərdi.  Əzəmətli və qüvvətli Rusiya 
dövlətinə özünün sədaqətini və itaətkarlığını bildirdi. 
 
  
 39

Yüksək ailədən olan sərdar  Əbülfət xana layiqi hörmət, ehtiram və 
mehribançılıq göstərdi və  İbrahim xanın  ərizəsini Dərbənd və  Qızlar yolu ilə 
əlahəzrət imperator sarayına göndərdi. Sərdar öz adamlarından birinin vasitəsilə 
əlahəzrət imperatriçənin  İbrahim xana hörmət və  məhəbbətini bildirərək, ona 
çoxlu hədiyyə, eyni zamanda həmsöhbəti və məsləhətçisi Molla Pənaha da qaş-
daşla bəzənmiş bir əsa göndərdi. 
Elə ki başqa xanlar İbrahim xanın  əlahəzrət imperatriçəyə  ərizə ilə 
müraciətini və qüvvətli Rus dövlətinə edəcəyi itaət təklifıni eşitdilər, hərə bir 
ərizə ilə yüksək ailədən olan sərdara müraciət edib özlərinin Rus dövlətinə tabe 
və itaət edəcəklərini bildirdilər. Həmin xanlar bunlardır: talışlı Mir Mustafa xan, 
şirvanlı Mustafa xan, gəncəli Cavad xan, İrəvan, Naxçıvan və Qaradağ xanları. 
Belə bir vəziyyətdə ikən Rusiyanın günəş taclı  həzrəti imperatriçə Yekaterina 
Allahın qəzasilə vəfat etdi. Buna görə böyük sərdar qraf Zubov öhdəsində olan 
vəzifədən boyun qaçıraraq Rusiyaya getdi.