Rzaqulu bəy miRZƏ camal oğlu pənah xan və İbrahim xanin qarabağda hakiMİYYƏTLƏp və o zamanin hadiSƏLƏRİ

İBRAHİM XANIN GÜRCÜSTAN VALİSİ İLƏ 
GƏNCƏ ÜZƏRİNƏ HÜCUMU VƏ MƏLİK 
MƏCNUNUN ÖLDÜRÜLMƏSİ 
 
İbrahim xan Zubovun Rusiyaya qayıtması  xəbərini eşidib vali İrakli xana 
məktub yazdı  və onu başa saldı ki, Tiflisin dağılmasına və onun əhalisinin 
qanının tökülməsinə gəncəli Cavad xan və Çiləbörd məliki səbəb olmuşlar. İrakli 
xan Gürcüstanın saysız-hesabsız  əsgərləri ilə o taydan Gəncənin üzərinə yürüş 
etdi.  İbrahim xan da Qarabağ qoşunu ilə bu taydan hərəkət edərək, hər iki 
tərəfdən Cavad xana cəza verməyə və onu dəf etməyə çalışdı. Vali İrakli xan və 
İbrahim xan Gəncəyə çataraq Gəncə qalasını  bərk mühasirəyə aldılar. Bir 
qədərdən sonra qala ərazisi ilə birlikdə  zəbt olundu. Məlik Məcnun öldürüldü, 
Cavad xan isə tabe oldu, oğlunu və bacısını İbrahim xana əmanət verdi. 
 
  
 40

AĞA MƏHƏMMƏD XANIN İKİNCİ DƏFƏ 
QARABAĞ ÜZƏRİNƏ HÜCUMU VƏ 
ONUN ORADA ÖLDÜRÜLMƏSİ 
 
Qızılayağın geri qayıtdığını  eşitdikdən sonra Ağa Məhəmməd xanın 
zəif ayaqları qüvvət tapdı,  əldən buraxdığı imkanı qaytarmaq məqsədilə 
Qarabağ vilayətini zəbt etmək fikrinə düşdü. 
1212 (1797)-ci ildə  Ağa Məhəmməd xan saysız-hesabsız qoşunla 
Azərbaycan torpağına tərəf hərəkət etdi. Qarabağda quraqlıq olduğundan 
üç il idi ki, təbii fəlakət nəticəsində taxd bitmirdi. Buna görə qəhətlik və 
çətinlik üz vermişdi.  Əhalinin çoxu bir tikə çörəkdən ötrü Şəki,  Şirvan, 
Qaradağ və başqa yerlərə dağılıb, pis vəziyyətə düşmüşdülər. 
Qarabağda o qədər adam qalmamışdı ki, Şuşa qalasını saxlaya bilsin. 
Ağa Məhəmməd xan öz qızılbaş qoşunu ilə Arazın kənarına yetişdiyi 
zaman  İbrahim xan çarəsiz qalıb arvad-uşağını, yaxın adamlarını, öz 
canını ona qurban etməyə hazır olan tərəfdarlarından bir neçəsini götürüb 
Car və Balakən tərəfə yollandı. 
Bəzi ayrı-ayrı xanlar da, o cümlədən  şahsevənli Nəsin xan, şəkili 
Səlim xan, mişkinli  Ətaülla xan və Qarabağın seçilmiş  və  məşhur 
bəylərindən bir neçəsi onunla səfər yoldaşı olub birgə dərə-təpəli yerlərlə 
yola düşdülər. 
Ağa Məhəmməd xan onların getməsi xəbərlərini eşidib öz qoşununun 
bir hissəsini onların dalınca göndərdi. 
Göndərilən  İran qoşunları  Tərtər çayında körpü yanında onlarla 
rastlaşıb vuruşdular, amma bir şeyə nail ola bilmədilər. 
Ibrahim xan öz adamlarını  və sursatını sağ  və salamat Kür çayından 
keçirib, Car və Balakənə daxil oldu. 
Ağa Məhəmməd xanın tapşırığı ilə  ləzgilərdən bir neçəsi yolda 
İbrahim xana hücum etməli, onu tutub Ağa Məhəmməd xanın yanına 
gətirməli idi. 
Hər iki tərəf vuruşa hazır oldu. İbrahim xanın arvadı, Ümmə xanın 
bacısı Bikə ağa işə qarışdı və xahiş etdi ki, adət-ənənələrinin əksinə çixıb 
vuruşmasınlar. Onlar bu çəkişmədə ikən Şuşa qalasından bir adam gəlib 
Ağa Məhəmməd xanın öldürüldüyünü xəbər verdi. 
 
  
 41

AĞA MƏHƏMMƏD XANIN 
ÖLDÜRÜLMƏSİ TƏFSİLATI 
 
İbrahim xanın Car və Balakənə qaçmaq xəbərini eşitdikdən sonra Ağa 
Məhəmməd xan böyük bir dəbdəbə  və  təmtəraqla özünü şöhrətli və 
ehtirama layiq bir adam kimi göstərərək,  Şuşa qalasına daxil olub, 
qalanın aşağı darvazasının yaxınlığında olan İbrahim xanın böyük oğlu 
Məhəmmədhəsən ağanın evində yerləşdi.  Şah,  İbrahim xanla birlikdə 
gedə bilməyən  əyanların və xanın qohumlarının, dostlarının axtarılıb 
tapılması və həbs edilməsi əmrini verdi. Həbsə alınanlar içərisində Məlik 
Şahnəzərin oğlu Məlik Cəmşid (Vərəndə məliki), Molla Pənah və bir çox 
əyanlar var idi. Ağa Məhəmməd xanın məqsədi bunların hər birisindən 
bir qədər pul və  cərimə almaq, sonradan onların hamısını öldürüb öz 
ürəyindəki köhnə  ədavəti soyutmaq idi. Bundan sonra Ağa Məhəmməd 
xan bir neçə gün kefə qurşandı. 
Ağa Məhəmməd xanın yaxın qulluqçularından olan Səfərəli bəy və 
Abbas bəy kiçik bir xəta etdiyi üçün şah onlara qəzəblənib deyir: “Sabah 
gün çıxan kimi həbs olunan Şuşa  əhalisinin başlarını  bədənlərindən 
ayırıb, onlardan minarələr düzəldəcəyəm, sizin də başınızı  kəsib həmin 
başların üstünə qoyacağam”. 
Belə nağıl edirlər: Ağa Məhəmməd xan şam namazı vaxtında adları 
qeyd olunan qulluqçuların birinə  əmr edir ki, get filan sərdarı  mənim 
yanıma çağır. Həmin qulluqçu fərmanı  eşitmədiyindən sərdarın yanına 
getmir. Məhəmməd xan namazı qurtarandan sonra qulluqçudan soruşur: 
“Sərdar nə üçün gəlməmişdir?” Qulluqçu üzr istəyib deyir ki, çün şam 
namazı idi, onun qulağı  şahın fərmanı  eşitməmişdir.  Şah o saat onun 
qulaqlarının kəsilməsinə  əmr etmiş  və demişdir: “Bir qulaq ki, şahın 
əmrini eşitməyə, kəsilməsi daha yaxşıdır”. O biri qulluqçu ilə də təqribən 
belə bir xəta baş vermişdi. Qulluqçular bir qədərdən sonra şahın 
təhdidlərini və olanların öldürülməsi vədlərini  şahdan eşitdikdən sonra 
artıq yatmadılar və yəqin etdilər ki, Ağa Məhəmməd şahın sözü sözdür, 
onun daş ürəyində heç bir rəhm yoxdur. Onların ölümündən 
keçməyəcəkdir. 
Həmin gecə Abbas bəy və  Səfərəli bəy sübhə yaxın hərəm-xanaya 
girib iti və üryan xəncər ilə onun bədənini Davudun zirehi kimi tikə-tikə 
doğradılar. 
 42

Şahın qolbağını, cavahir nişanlı  həmailini götürüb, böyük sərdarlardan biri 
olan Sadıq xan Şəqaqiyə verdilər və Ağa Məhəmməd xanın necə öldürülməsini 
ona danışdılar. Sadıq xan əvvəlcə onların sözünə inanmadı, çünki həmişə şahdan 
çox ehtiyat edirdi və bu xəbəri  şahın hiyləsi hesab etdi. Nəhayət, çox ciddi və 
möhkəm and içməklə onu inandırdılar. O çox dəhşət və qorxu ilə şahın yaşadığı 
Məhəmmədhəsən ağanın imarətinə gəldi. Səfərəli bəy qabaqcadan hərəmxanaya 
girib, yorğanın ucunu Ağa Məhəmməd xanın üstündən qaldırdı, ikinci dəfə 
xəncərini onun ürəyinə batırdı. Sadıq xan belə vəziyyətə davam gətirməyib, onun 
tacını, həmailini və qolbağını götürüb öz mənzilinə gəldi və hay-küy saldı ki, şah 
onu bir qulluğa təyin etmişdir, gərək gedə,  İbrahim xanı  və onun yoldaşlarını 
harada olsa tutub gətirə. Bu bəhanə ilə sərdar Şəqaqi qoşununu götürüb qaladan 
salamat çıxdı. Qatillərdən Abbas bəyi də özü ilə apardı. Səfərəli bəy isə  Şuşa 
qalasında qaldı. 
Sadıq xan Şuşa qalasından çıxandan sonra oranın camaatı günortaya kimi bu 
sirri başa düşə bilmədi. Günortaya yaxın  şahın ölüm xəbəri  şəhərə yayıldı, 
qızılbaş xanları bu hadisəni eşitdikdən sonra başlarını itirib, təşvişə düşdülər. Hər 
kəs öz adamlarını  və sursatını götürüb qaçmağa üz qoydu. Qoşun dəstə-dəstə 
qaladan çıxmağa başladı, hər kəs təşviş  və qorxu içərisində öz bildiyi kimi 
hərəkət edib, qaçırdı. Qarabağın əhli Məhəmməd şah olan imarətə hücum edərək, 
oraya daxil oldular. Şahın qızıl-gümüşünü, ləl-cavahirini və  şahlığa aid qab-
qacağını qarət etdilər. Tutulan qızdbaşları soyub, libaslarını çıxararaq lüt etdilər. 
İbrahim xanın qardaşı  oğlu Məhəmməd bəy imarətə daxil olub, şahın 
xəzinəsində qab-qacaq, qızıl, gümüş, qiymətli ləl-cavahirdən nə qalmışdısa, 
hamısını götürüb Məhəmmədhəsən xanın evindən öz evinə  gətirdi. O, xanlıq, 
hökmdarlıq işlərini ələ alıb, Qarabağda nizam-intizam bərpa etməyə başladı. 
Ağa Məhəmməd xan lovğa olduğundan başqalarının bədəninin üzərində 
başını  ağır görüb, boyunlarını vururdu. İndi isə  Ağa Məhəmməd xanın özünün 
tacsız başı körpə  uşaqlarını oyuncağı olmuşdu. Onun murdar meyiti isə 
meydanın ortasına atılmışdı: 
 
Gecə düşdükdə, ölü baş edildi tarac, 
     Nə bədəndə baş qaldı, nə də başda tac. 
 
  
 43

Məhəmməd bəy Ağa Məhəmməd xanın başını  Məhəmməd Rəfi bəyin 
yaxın adamı ilə Balakənə İbrahim xana göndərdi. Həmin xan da onun başını 
bir  əyləncə kimi valinin tamaşasına çıxartdı. Molla Pənahın yazdığı  şeri 
burada verməyi münasib gördük. 
 
N e z m: 
 
Ey Vidadi, gərdişi-dövrani-kəcrəftarə bax!  
Ruzigara qıl tamaşa karə bax, kirdarə bax!  
Əhli-zülmü necə bərbad eylədi bir ləhzədə,  
Hökmi-adil padişahi-qadiri-qəhharə bax... 
 
Ağa Məhəmməd xanın ölüm tarixini tarix
1*
 sözündən hesab edirlər. 
Məhəmməd xanın  şahlığı on iki il davam etmişdir. O çox acıqlı, qaniçən, qan 
tökməkdə  rəhmsiz, qorxmaz adamlara qarşı kin saxlayan idi, kimsəyə  rəhm 
etməzdi. Buna görə də vaxtının çoxunu ovda və eyş-işrət məclislərində keçirərdi. 
Evdə olan zaman isə qan tökmək və tənbeh üçün bəhanə axtarardı, xacə olmasına 
baxmayaraq, gözəllərə meyli və həvəsi çox idi. Belə deyirlər ki, Nemətulla onun 
belə rəftarını görüb haqqında bir şeir demişdi. Bəzi rəvayətə görə, bu beyt Ağa 
Məhəmməd  şah Qacar üçün yox, Abbas Mirzənin oğlu Məhəmməd  şah üçün 
deyilmişdir. 
Ş e i r (sətri tərcümə): 
 
O padşahın adını doxsan iki gördüm. 
Onun qəlbi kinlə dolu olduğu üçün, 
Pulunu qiymətsiz gördüm. 
Əlli beş yaşı var, 
Hamısını da müharibədə keçirmişdir. 
Ömründən otuz altı keçdikdə 
Ağır dərdlərə düçar gördüm... 
 
Bir dərvişin dediyinə görə, bu şeir Mədətov və Paskeviçin Şəmkir (Şamxor) 
və Gəncədə etdikləri müharibəyə aiddir: 
 
Min iki yüz qırxıncı ildə  
İranın halına ağlamaq lazımdır. 
                                                 
*
 
1
 
Tarix - əbcəd hesabilə Hicri 1211 (1797)-ci ile bərabərdir. 
 
  
 
 44

İbrahim xan ağa Məhəmməd xanın qətl xəbərini eşitdikdən sonra oğlu 
Mehdiqulu ağanı Qarabağa göndərdi. Bir azdan sonra onun ardınca böyük oğlu 
Məhəmmədhəsən ağanı da yola saldı. Özü də bir neçə həftədən sonra Qarabağa 
gəldi və burada hökuməti əlinə aldı. Qarabağ hakimi Məhəmməd bəy hakimliyi 
dövründə Molla Pənah ilə öz arasında olan ədavətə görə, fürsətdən istifadə 
edərək, Molla Pənahı oğlu ilə birlikdə qətlə yetirdi. 
Belə  nəql edirlər ki, Molla Pənahı  oğlu ilə bir yerdə apardıqları vaxt oğul 
atasından soruşur: 
- Ata! Bizi haraya aparırlar?  
Atası cavabmda demişdi: 
- Bizi o yerə aparırlar ki, çoxlarını biz ora göndərmişik. 
 
Q i t e (sətri tərcümə): 
 
İsa yol üstündə düşmüş bir ölü gördü, 
Təəccüb edərək barmağını dişlədi. 
Dedi: əyər öldürməsəydin öldürülməzdin, 
Səni öldürən də öldürüləcəkdir. 
Ta ki, başqası sənin qanını yumraqla tökməsə. 
 
İRAKLİ XANIN VƏFATI, GEORGİ XANIN  
TİFLİSDƏ VƏ GÜRCÜSTANDA VALİLİYİ 
 
Vali  İrakli xan Tiflis hadisəsindən sonra birbaşa Tiflisə daxil olmayıb, 
əvvəlcə Kaxetiyada özünə bir mənzil seçib, orada yaşayırdı. O, iki ildən sonra, 
yəni 1213 (1798)-cü ildə vəfat etdi. Bu fani dünyadan əbədi dünyaya köçdü. 
İrakli xanın vəfatından sonra onun böyük oğlu və  vəliəhdi Georgi xan 
atasının yerində valilik vəzifəsinə keçdi. O biri qardaşları atalarının yerinə 
Georgi xanın keçməsinə razı deyildilər, çünki onlar bir anadan idilər, Georgi xan 
isə ayrı anadan olmuşdu. 
Hərəsi bir yandan inadlıq və itaətsizliyə başlayıb, onunla ədavət və 
düşmənçilik edirdilər. Onlardan Aleksandr Mirzə Qazax, Borçalı və Şəmsəddin 
mahalına kimi olan yerləri zəbt etdi. İstər Aleksandr Mirzə, istərsə o biri 
qardaşlar Georgi xanı saymırdılar, ona yaxın da 
 
  
 45

gəlmirdilər. Georgi xan, nəhayət, məcbur olub kömək üçün Dağıstandan muzdla 
qoşun gətirdi. O, ləzgi qoşununun və Kaxet əhlinin köməliyə Göyçəyə  gəlib, 
Kəsəmən qışlağına keçərək Qazax torpağına daxil oldu. 
Aleksandr Mirzə müqavimətə tab gətirə bilməyib, Qarabağ vilayətinə getdi. 
Buradan da Qızılbaş vilayətinə yollandı. Vali Qazax və Borçalı mahallarının 
fitnə-fəsadla məşğul olan nadinc adamlarını  tənbeh edib, onların xoş arzulara 
çatmasına imkan vermədi. 
Oradan qoşunu Kars və onun nahiyələrini qarət etmək üçün göndərdi. Qoşun 
da həmin yerləri soyub tarac edəndən sonra onun yanına qayıtdılar. Bali oradan 
geri qayıdıb, Tiflisə gəldi. 
 
RUSLARIN QAFQAZ VİLAYƏTLƏRİNƏ KEÇMƏSİ, 
ŞƏHƏRLƏRİN ALINMASI, QIZILBAŞLARLA 
MÜHARİBƏ VƏ SAİRƏ HAQQINDA 
 
İbrahim xan yüksək rütbəyə çatıb hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən sonra 
ölkədəki düşmənləri tənbeh etməyə, onları  cəzalandırmağa başladı.  İranda Ağa 
Məhəmməd şahın yerinə Fətəli şah adı ilə məşhur olan onun qardaşı oğlu Sərdar 
Baba xan şahlığa keçdi. O öz hakimiyyətinə qarşı çıxanları və başqa düşmənləri 
cəzalandıraraq tabe etdi. 
Baba xan hakimiyyətdən dəm vuran Sadıq xan Şəqaqiyə  və  Cəfərqulu xan 
Dünbiliyə qalib gəldi və düşmənlərin çoxunu məhv etdi. 
Qarabağlı İbrahim xan bu hazırlıqların və müharibələrin Qarabağ üstündə baş 
verdiyini bilirdi. Çanağın da öz başında çatlayacağını, Fətəli  şahın onu asudə 
qoymayacağını bilirdi. O, uzaqgörənlik edərək Fətəli şahla qohum olmaq fikrinə 
düşdü və onun bütün narazılıqlarını aradan qaldırmaq məqsədilə qanbahası 
olmaq üçün oğlu  Əbülfət xanla qızı  Ağabəyimi Fətəli  şahın yanına Tehrana 
göndərdi. Özünün şəxsən şah sarayına gedə bilməməsini isə qocalığı, zəifliyi və 
xəstəliyi ilə izah etdi. 
Gürcüstan valisi Georgi xan xalqına və ailəsinə düşmən olan İrandan, 
Türkiyədən və Dağıstandan ehtiyat edirdi. Həmçinin o, qardaşlarının hələ çoxdan 
bəri davam edən  ədavətindən də qorxaraq, 1213 (1798)-cü ildə böyük oğlu 
Davud Mirzəni yalvarış dolu bir ərizə 
 
  
 46

ilə rus məmləkətinə göndərib, böyük rus imperatoru Pavel Petroviçdən belə xahiş 
etdi ki, bu qədər ayrı dində olan düşmənlərin arasında aciz qalmışam. Mənim 
fikrim-zikrim hər zaman, hər saat bir tərəfdən və bir kəsdən ehtiyat etməkdir: 
“Əlahəzrətin yüksək rütbəli yaxın  əmirlərinə  mənim vəziyyətimin gedişi 
tamamilə məlumdur. Onlar Ağa Məhəmməd şahın mənə etdiyi zülmünə və onun 
törətdiyi fitnə və fəsadına şahiddirlər. 
Bütün dünya xalqlarının ümidgahı olan o padşahın dərgahında bizim 
xahişimiz budur ki, məzhəb və millətlərimizin birliyi xatirinə aciz və 
cəsarətsizlərə kömək olub üstümüzə kölgə salaraq bizə hamilik edəsiz. Dünyaları 
bəzəyən bayrağınızın hilalının nuru ilə zalımları  dəf edəsiniz”. Xalqların 
pənahgahı olan şahlıq sarayında keçmişdən tanınmış Gürcüstanın tavadlarından 
olan eşikağası, knyaz Kərsəvan bəy Çavçavadzeni saraya ərizənin ardınca 
göndərdi. Buna görə  də imperatorun mərhəmət dəryası dalğalandı, qeyrəti və 
şahlıq məhəbbəti hərəkətə  gəldi. Gürcüstan sərhədinin mühafizəsindən ötrü 
şəhərlərin asayişini və xalqın rahatlığını  bərpa etmək və düşmənlərin zülmünü 
dəf etmək üçün lazımi fəaliyyət göstərmək məqsədilə 1214 (1799)-cü ildə 
general-mayor Lazarevin başçılığı ilə beş min nəfərdən ibarət seçilmiş rus əsgəri 
Gürcüstana göndərildi.  Əhalinin işlərini idarə etmək və habelə ölkənin böyük 
dövlət  əhəmiyyəti olan işlərini qaydaya salmaq niyyətilə general-leytenant 
Knorrinki valinin yanında nazir və inspektor təyin etdi. Yüksək rütbəli məmurlar 
general Lazarev və general Qulyakov haman il Tiflis valisinin hüzuruna gəlib 
dedilər: “Siz şəhərdən çıxmayın və vətəni tərk etməyin. Biz yalnız rus qoşunu ilə 
düşmənin qarşısına gedərik, əgər Allah etməmiş məğlub olsaq, ondan sonra siz 
də qaçıb bir tərəfə gedərsiniz”. 
Gürcüstan  əhli bu sözü eşitdikdə bir az sakit oldu. Bundan sonra general 
Lazarev, general Qulyakovla birlikdə qoşun götürüb, Ümmə xanın qarşısına 
getdi. Suğraçu kəndinin altında... axşamçağı iki qaniçən qoşun üz-üzə  gəldi. 
Ləzgi  əhli rusların azlığını görərək, onların belə bir az qüvvə ilə müharibəyə 
girişmələrinə təəccüb etdi. 
Ləzgi döyüşçülərinin bəzi sərkərdələri “Axşamın xeyrindən sabahın  şəri 
yaxşıdır” deyib, səhərə  qədər möhlət verməyi məsləhət bildilər. Onlar belə 
güman edirdilər ki, ruslar davadan əl çəkib aman istəyəcəklər və qayıdıb 
gedəcəklər. Ümmə xan və başqa sərkərdələr dedilər: 
 
  
 
 
 
 
 
 47

- Allahdan başqa kim bilir ki, sabah ruzigar nə oyun oynayacaq. Yaxşı olar 
ki, dərhal döyüşə başlayaq və vuruşmanı  qızışdıraq, davamlı atlarımızı qanlı 
döyüş meydanına sürək və top-tüfənglərin gurultuları ilə dünya meydanına 
vəlvələ salaq, işıqlı günü düşmənin gözündə qaranlığa döndərək. 
Sonra Ümmə xan əmr etdi ki, ləzgi qoşununun bir hissəsi rusları üzük qaşı 
kimi mühasirəyə alsın və bir nəfərin də döyüş meydanından xilas olmasına yol 
verməyərək, rusları bir-bir əsir edib, onun yanına gətirsinlər. 
Dağıstan qoşunları öz sərkərdələrinin  əmrini böyük səy ilə yerinə yetirərək 
rus qoşunlarına yaxınlaşdıqda general Lazarev böyük cürət və  qəhrəmanlıqla 
əjdaha ağızlı toplardan atəş açılmasına əmr verdi. Cəsur rus əsgərləri birdən ura 
çəkərək ləzgilərin üzərinə hücum etdilər. 
N ə z m (sətri tərcümə): 
 
Bütün səhra və çəmən qan dəryasına döndü.  
Yer üzünə gecə kimi qaranlıq çökdü və 
göz çıraq kimi işıqlandı.  
Zamanın çərxi tərsinə döndü,  
Yerdən göyə ah-nalə yüksəldi.  
Topun səsindən, tüfəngin tüstüsündən,  
Dünya qaraldı, vəziyyət ağırlaşdı,  
Başlarına hey fitnə yağdı.  
Heç kəs heç kəsdən xəbər tuta bilmədi. 
 
Dağıstanlı  əsgərlər gördülər ki, top gülləsi alovlarından qarışmış aləm od 
dənizinə çevrilmiş, rus əsgərlərinin başları isə onların al-qanına boyanmışdır. 
Ləzgilər artıq davam gətirə bilməyib döyüş  və vuruşmadan  əl çəkdilər və 
qaçmağa başladılar. Beləliklə, müharibə qaçaqaçla əvəz olundu. Camaatın 
malına, dövlətinə olan zərər həddini keçdi. Qoşun və zabitlər içərisində ölənlərin 
sayı  ağlasığmaz dərəcədə idi. Yerdə qalan döyüşçülər çox çalışdıqdan sonra 
başqa qoşun hissələri ilə birləşib, başlarına gələn qəziyyəni onlara nəql etdilər. 
Onlar bu hadisəni eşitdikdə ürəkləri sıxılıb öz-özlərinə dedilər: 
 
  
 48

Ş e i r (sətri tərcümə): 
 
Bir yerdə namus və şöhrət naminə  
İntiqam qılıncını qınından çıxaraq,  
Bu vuraşda at çapaq,  
Mizraq, nizə, qılınc və ox oynadaq,  
Hamımız düşmən ovlayan atlılarla,  
Müharibə meydanını düşmənə təng tutaq.  
Əgər belə vaxtda kişilikdə ad qazanmasaq  
Başımıza qoyduğumuz papaq bizə haram olsun. 
 
General qalib gəlmiş qoşununu götürüb özünü sığınacağa yetirdi. Onların dağ 
kimi duran qoşunları qoçaqlıq və rəşadətlə zərbələr vurub gözəllərin saçları kimi 
düşməni pərakəndə və pərişan etdi. 
Ümmə xan və digər sərkərdələr hər vasitə ilə qoşunu ram etməyə çalışdılar. 
Bununla da onlar istəyirdilər vaxtdan istifadə edib, ya müharibənin sonunda ad 
qazansınlar və ya da əksinə rüsvay olsunlar, amma onların bu səyi nəticəsiz 
qaldı. 
Ruslardan aldıqları birinci zərbə bağırlarını elə çatlatmışdı ki, onların adlarını 
eşidən kimi vuruşa girişmədən qaçmağa üz qoydular. Elə ki gece oldu, ləzgilər 
durmadan Gəncəyədək qaçdılar, tərs yel kimi heç yerdə dayanmadılar. Bu beyt 
onların hallarına müvafiq olaraq deyilmişdi: 
 
N ə z m (sətri tərcümə): 
Sevinə-sevinə ov dalınca gəldim,  
Özüm isə axırda ovçu əlində əsir oldum. 
 
Ləzgilərin fikri oradan Qarabağa gəlmək, qışı burada qalıb bahar fəslində öz 
evlərinə  və yurdlarına qayıtmaq idi. Dağları qar tutduğundan öz vilayətlərinə 
getmək mümkün deyildi. Gəncə əhli bu işdən xəbərdar olub qılıncları qınından 
çıxararaq, onlarla əlbəyaxa oldular. O köməksiz dəstədən çoxlarını öldürüb, o 
biri ölənlərin yanına göndərdilər. Ləzgilər artıq heç yerdə dayanmayıb, sığınacaq 
sözünü deyə-deyə çarəsiz qalıb Cara qaçdılar və qışı orada keçirtdilər. 
Ümmə xan bu hadisədən sonra qəm-qüssədən xəstələnib vəfat etdi. Onu 
Carda dəfn elədilər. General Lazarev Tiflis əhlini Ümmə 
 
  
 49

xanın məğlub olmasından və ölməsindən xəbərdar etmək üçün Tiflisə adam 
göndərdi. Heç kəs Ümmə xanın məğlub olmasına inanmırdı. General Lazarev 
ləzgilərin başçılarından bir neçəsini Tiflisə göndərdi ki, Ümmə xanın ölüm 
xəbərini camaata bildirsinlər. Ondan sonra hamı aram oldu. 
Elə ki təzə il başladı, 1217 (1801)-ci ilin baharında Liniyada yaşayan 
inspektor general-infanteri Knorrink əlahəzrət imperatorun hökmü ilə Tiflisə 
gəldi. Burada divanxanalar təşkil etdi. Mühüm işlərə,  ərizələrə baxmaq və 
müəyyən nəticəyə gəlmək məqsədilə şahzadələrdən dörd nəfər divanbəyi seçdi. 
Bunlar hamısı general Lazarevin göstərişi ilə icra olunurdu. Bir il işlər bu qayda 
ilə görüldü. Bundan sonra cənab knyaz Sisianov sərdarlığa təyin olunub Tiflisə 
gəldi və görülən işləri və qərarların hamısını təsdiq etdi. 
 
QAFQAZDA KNYAZ SİSİANOVUN SƏRDARLIĞI VƏ 
ONUN DÖVRÜNDƏ OLAN HADİSƏLƏR 
 
Cənab general-leytenant inspektor knyaz Sisianov işpextur (inspektor) adı ilə 
məşhur idi. 1218 (1803)-ci ildə Qafqaza və onun ətraf vilayətlərinə sərdar təyin 
olundu. O özü ilə bərabər quberniyaya lazım olan şeyləri də gətirdi və Tiflisdə 
beş  qəza və vilayətin  əsasını qoydu. Bunlar aşağıdakılardır: Qızlar, Mozdok, 
Georgiyevsk, Aleksandrovsk və Stavropolsk. Bu vilayətlərdə divanxanalar açdı. 
Rus qoşun və nizam-intizamını  işə saldı. Gürcüstan valizadələri isə öz köhnə 
qanun-qaydalarını saxlamaq məqsədilə Sisianovun bu tədbirlərinin  əleyhinə 
çıxdılar. Buna görə də çox pis xəyallara düşdülər. Knyaz Sisianov xeyirxahlıqla, 
mehribancasına nəsihətlər etdisə  də  və  məsləhət verdisə  də, onlar bunu nəzərə 
almayıb öz puç xəyallarından  əl çəkmədilər. Knyaz heç bir əlac olmayacağını 
görüb, onların hamısını məcburən Rusiyaya göndərdi. Valinin arvadı Deda-Vala 
Rusiyaya göndərilənlərin içərisindəydisə  də çox hay-küy salaraq getməkdən 
boyun qaçırırdı. Deda-Valanı Rusiyaya getməyə razı salmaq məqsədilə  sərdar 
general Lazarevi onun yanına göndərdi. General Lazarev ona çox dil tökdü, 
Rusiyaya getməsinə israr etdisə  də bunlar bir nəticə vermədi, qadın generalın 
şəfaətini və xahişini rədd etdi. General Lazarevin Gürcüstan əhlinin boynunda 
çox haqqı 
 
  
 50

var idi. Onlara çox yaxşılıq etmişdi. Bütün bu yaxşılıqlara Deda-Vala göz yumub 
gizlincə  xəncərini çəkərək, onu yaraladı. General həmin yaradan öldü. Bundan 
sonra knyaz Sisianovun əmri ilə İrakli xanın arvadını zorla Rusiyaya apardılar. 
Bununla Gürcüstan vilayəti valinin övladlarından təmizləndi. 
Bundan sonra knyaz Gürcüstandan tamamilə xatircəm oldu. 
 
KNYAZ SİSİANOVUN CAR VƏ 
BALAKƏN TƏRƏFƏ GETMƏSİ VƏ ORA 
LƏZGİLƏRİNİN CƏZALANDIRILMASI 
 
Ləzgilər öz köhnə adətləri üzrə Gürcüstan vilayətini və nahiyələrini soymağı, 
qarət etməyi,  əsir almağı  və onlara zərər verməyi davam etdirir, öz pis 
əməllərindən, əqidələrindən əl çəkmirdilər. 
Belə bir vəziyyətdə knyaz bir neçə  dəfə onlara yazılı surətdə hökm və 
nəsihətlər etdi. Knyaz mehribanlıq və nəsihət yolu ilə nə qədər çalışdı onları başa 
salsın ki, indiki dövr qüdrətli rus şahının dövrüdür, bu dövr valinin dövrünə 
bənzəməz. Keçmişdə etdiyiniz pis əməllərdən əl çəkiniz. Onlar bu xəbərdarlığa 
əhəmiyyət vermədilər. Nəhayət, knyaz onlara qulaqburması verməyi və 
cəzalandırmağı qət etdi. O, az bir qoşunla Dağıstan tərəfə yola düşdü. Ləzgilər 
knyazın gəlməsini eşidib öz şöhrətlərini saxlamaq məqsədilə bir qədər qoşun 
toplayaraq, Qanıq çayının kənarında dayandılar. Ləzgilər hər vəchlə olursa olsun 
rus qoşunlarını Car torpağına buraxmamağı qət etdilər, amma onlar bu hərəkətin 
nəticəsini qabaqcadan görmürdülər və rusların qüvvəsindən xəbərdar deyildilər. 
 
N ə z m (sətri tərcümə): 
 
Koredici ildırımı çör-çöplə dəf etmək olmaz, 
Göydən gələn bəlaya insan mane ola bilməz. 
 
Rus  əsgərləri Qanıq çayına çataraq onu qızılquş kimi bir anda keçdilər. 
Rusların toplarının səsi çayın şırıltısına qarışmışdı. İğtişaş, həyəcan və qiyamla 
dolu olan ləzgi qoşunundan ruslar bir əsər-əlamət qoymadılar. Balakən valisini 
və qoşununu qaçmağa məcbur etdilər. Onların çoxu həlak oldu. 
 
  
 51

Ləzgilərin möhkəm və yenilməz yeri olan Balakən tatar gözəllərinin saçları 
kimi pərakəndə oldu. Ləzgilərdən bir qismi öldürüldü, digər qismi də  əsarət 
zəncirinə düşdü. 
Bu vuruşmada ləzgilər ruslar tərəfindən lazımi qədər cəzalandırıldı. Bundan 
sonra vəhşi dəstələr yaman işlər görməyə  və  əks çıxmağa bir daha cəsarət 
etmədilər. 
Bununla Gürcüstanı talan etmək və oradan əsir aparmaq hallarının qarşısı 
alındı. 
Knyaz, general Qulyakovun başçılığı altında Carda bir qədər qoşun 
saxlanmasını əmr etdi. Knyaz ləzgilərdən bir pis hərəkət baş verdikdə, zidd işlər 
göründükdə general Qulyakovla onların cəzalandırılması və hər hansı vasitə ilə 
olursa olsun ləzgilərin bu hərəkətlərinin qarşısının alınması, ləzgilərin Gürcüstan 
torpağına soxulmağa qoyulmaması  əmrini verdi. Bir ildən sonra knyaz 
Balakəndən Gürcüstana qayıtdı.