Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostey I plemyon kavkaza dergiSİ Üzerine bir araştirma

KISALTMALAR 
Alm.: Almanca. 
bk.: Bakınız. 
C: Cilt 
çev.: Çeviren. 
DS: Derleme Sözlüğü: Türkiye’de Halk Ağzından. 
DLT: Divânu Lugâti’t-Türk. 
ed.: Editör. 
Fr.: Fransızca. 
İng.: İngilizce. 
KUO: Kavkazskiy Uçebnıy Okrug (Кавказский Учебный Округ). 
Ojegov: Tolkovıy Slovar Russkogo Yazıka (Толковый Словарь Русского Языка). 
Okrug: Kavkazskiy Uçebnıy Okrug (Кавказский учебный округ). 
RAN: Rossiskaya Akademia Nauk (Российская академия наук). 
RF: Rusya Federasyonu. 
RTS: Russko-Turetskiy Slovar (Русско-Турецкий Словарь). 
Rus.: Rusça. 
S: Sayı. 
ss.: Sayfa sayısı. 
SMOMPK:  Sbornik  Materialov  Dlya  Opisaniya  Mestnostey  İ  Plemyon  Kavkaza 
(Сборник Материалов Для Описания Местностей и Племен Кавказа). 
TDVİA: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 
vb.: Ve başkası, ve başkaları, ve benzeri, ve benzerleri, ve bunun gibi. 
Yefremova:  Tolkovıy  Slovar  Efremovoy  (Толковый  словарь  Ефремовой).

1 
 
GİRİŞ
 
1. Problem 
16.  yüzyılda  açılmaya  başlanan  dil  oğlanları  okullarıyla  Avrupa’da  Şarkiyatçılığın 
temelleri  atılmış  ve  kısa  bir  süre  içinde  devlet  adamlarının  talimatları  doğrultusunda  Doğu 
medeniyetine ait eserler toplanmaya, araştırılmaya ve neşredilmeye başlanmıştır. Bu sürecin 
yaşandığı  devletlerden  birisi  de  Çarlık  Rusyası’dır.  18.  yüzyılın  başında  I.  Petro,  1716  ve 
1724 yıllarında yazılı emirlerle Arapça, Farsça ve Türkçe bilen tercümanların yetiştirilmesini 
istemiştir. Bu doğrultuda, I. Petro’nun 1724’te Bilimler Akademisi’ni kurması Doğu dillerinin 
ve Türkçenin sistemli biçimde öğrenilmesinin, tetkik edilmesinin önünü açmıştır  (Eren, 1998, 
83-84).  Siyasi  gaye  ve  gayretlerin  ön  ayak  olduğu  çalışmalar  çok  geçmeden  19.  yüzyılın 
ikinci  yarısında meyvesini  vererek Çarlık Rusyası’nın  hâkimiyeti altındaki  toplumları bütün 
yönleriyle  kuşatan  eserler  vücuda  getirilmesini  sağlamıştır.  Çarlık  Rusyası’ndaki  bu 
çalışmalar Sovyet Rusya’da da aynı hızla sürmüştür. Rus kökenli olsun veya olmasın Rus ilim 
çevrelerinin Sibirya, Türkistan ve Kafkasya coğrafyasındaki Türk boylarıyla ilgili çok yönlü 
derleme,  araştırma  ve  neşir  çalışmaları  Türklük  bilgisinin  temel  kaynakları  olmuştur.  Bu 
durum günümüzde de aynı önemini muhafaza etmektedir. 
Ülkemizde,  Türkiye  dışındaki  Türklük  bilgisi  çalışmaları  Sovyetler’in  çöküşüyle 
bağımsızlığına kavuşan Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Kazakistan ile 
Rusya Federasyonu’ndaki Başkurdistan, Tataristan, Çuvaşistan, Kırım ve Tuva gibi stratejik, 
ekonomik  vb.  açılardan  önemli  ve  Türk  nüfusunun  kalabalık  olduğu  sahalara  yönelmiştir. 
Ancak  Kafkasya’daki  Türk  boylarıyla  ilgili  çalışmalar  içinse  aynı  durumdan  söz  edilemez. 
Kafkasya’daki  Karaçay-Malkar,  Nogay  ve  Kumuk  Türkleri  üzerine  çalışmalar  bir  türlü 
istenen  noktaya  gelememiştir.  Türkiye’den  bakıldığında,  bu  Türk  boylarıyla  ilgili  yapılan 
çalışmalar  günümüzde  dahi  Sovyetler  Birliği  zamanında  yapılmış  ve  bugünlerde  Gürcistan, 
Azerbaycan  ve  Rusya’da  yapılmakta  olan  çalışmalardan  öteye  gidememektedir.  Türkiye 
Türkologlarının  bu  sahadaki  incelemelerine  hız  vererek  yaptığı  çalışmalarla  Kafkasya  ve 
Kafkas Ötesi araştırmalarına katkı sunmaları gerekmektedir. 
SMOMPK;  arkeoloji,  antropoloji,  etnografya,  tarih,  halk  bilimi  ve  dil  bilimi  gibi 
sosyal bilimlerin münferit disiplinler hâlinde ortaya çıkmaya başladığı bir süreçte 19. yüzyıl 
Avrupası’nın ulaştığı ilmî birikimi Kafkasya ve Kafkas Ötesi halkları ve coğrafyası üzerinde 
tatbik  etmiştir.  48  yıllık  süreçte  46  sayısıyla  yukarıda  zikredilen  ilim  dallarına  ait 

2 
 
muhteviyatıyla SMOMPK, Kafkasya ve Kafkas Ötesi araştırmaları ile bu coğrafyaya komşu 
olan halklarla ilgili karşılaştırmalı çalışmalarda olmazsa olmaz bir kaynaktır. 
Bu  çalışmanın  temel  problemi  Çarlık  Rusyası’nın  ilmî  bir  yayını  olan  SMOMPK 
dergisinin Türklük bilgisi çalışmalarındaki  yeri ve önemi ile Kafkasya ve Kafkas Ötesi Türk 
halkları  üzerindeki  çalışmalar  için  öneminin  ve  üstleneceği  işlevin  Türkiye  Türkologları 
tarafından tespit edilmemiş olmasıdır. 
2. Amaç 
Bu  çalışmada  incelenen  dergide,  Türk  boylarıyla  ilgili  çeşitli  yazılar  ve  derlemeler 
yayımlanmış  olmasına  rağmen  bugüne  kadar  bunlar  üzerine  Türkiye’de  bir  araştırma 
yapılmamıştır.  Çarlık  Rusyası  döneminde  çoğunlukla  alan  araştırmalarına  dayalı  olarak 
yapılan araştırmaların sonuçlarını içeren bu yazılar, özellikle Kafkasya ve Kafkas Ötesi’ndeki 
Türk boylarının geçmiş dönemlerindeki tarihi, coğrafyası,  edebiyatı, etnolojisi ve halkbilimi 
alanlarını  takip  etmede  faydalı  bilgiler  ve  malzemeler  sunmaktadır.  Bu  bakımdan  tez 
çalışmamızın  asıl  gayesi  SMOMPK  dergisinin  içerik  analizini  yaparak  Türklük  bilgisi 
araştırmalarındaki  konumunu  belirlemektir.  Bununla  birlikte  dergide  yayımlanmış  yazıların 
sistematik dizinlerini hazırlamak da araştırmanın amaçları arasındadır. 
Yukarıda belirtilen hususların yanında SMOMPK dergisinin 48 yıllık yayın serüvenini 
derginin  yayımlanma  süreci  içinde  gözlemlenen  değişmelerle  beraber  açığa  çıkarmak  ve 
SMOMPK’nin  yayımlanmasında  emeği  geçen  şahıslar  ve  kurumlarla  ilgili  bilgiler  sunmak 
çalışmanın amaçlarındandır. 
SMOMPK’de  Kafkasya  ve  Kafkas  Ötesi’ndeki  hangi  halklar,  diller,  yerleşimler  ve 
yörelerle  ilgili  bilgi  ve  materyaller  yer  aldığını,  bu  bilgi  ve  materyallerin  hangi  ilim  dalını 
ilgilendirdiğini ortaya koymak da çalışmanın amaçlarındandır. 
3. Yöntem 
Çalışmada  büyük  oranda  doküman  analizi  yöntemi  kullanılmıştır.  Bu  kapsamda 
çalışmada  SMOMPK  dergisinin  sayıları  taranarak  içeriğindeki  yazılar  tespit  edilmiştir. 
Yazıların  çeşitli  açılardan  sistematik  dizinleri  hazırlanmıştır.  Sonrasında  Türklük  bilgisi 
kapsamındaki  yazıların  içerik  analizleri  yapılmıştır.  İçerik  analizinde  incelenen  yazıların 
içeriği  tanıtılarak  önemli  hususlar  belirtilmiş,  yazının  mahiyetini  göstermesi  için  içerikteki 
bilgilerden  örnekler  sunulmuştur.  Yazıda  aktarılan  destan,  efsane,  masal,  şiir  vb.  halk 

3 
 
edebiyatı  ürünlerinin  bir  kısmı  analizde  değerlendirilerek  materyalin  varyantı  ve  temel 
motifleri konusunda okuyucuya fikir vermek gayesi güdülmüştür. 
SMOMPK’de  aynı  yazı  pek  çok  konuyla  ilgili  olmakta  veya  farklı  halk  edebiyatı 
ürünlerini  içerebilmektedir.  Bu  sebeple  bir  yazıdaki  farklı  muhteva,  içerik  analizinde  ilgili 
yerlerde değerlendirilmiştir. 
İçerik  analizinde  SMOMPK’deki  bilgi  ve  materyalin  kullanıldığı  farklı  çalışmalara 
atıfta  bulunulmuştur.  Aynı  konuyla  ilgili  yayınlarla  karşılaştırmalar  yapılmış,  benzerlik  ve 
farklılık ortaya konulmuştur.  
SMOMPK’nin  muhtevası  Kronolojik  Dizin,  Konu  Dizini,  Yazar  Dizini  ve  Rusça 
Kronolojik  Dizin  ile  ortaya  konulmuştur.  Kronolojik  Dizin’de  SMOMPK’nin  muhtevası 
yayım  yılına  ve  sayı  içeriğine  göre  sıralanmıştır.  Sıralanan  bu  yazılar  1’den  başlanarak 
numaralandırılmış  ve  öbür  iki  dizinle  içerik  analizinde  bu  numaralar  kullanılmıştır.  Konu 
Dizini’nde belirlenen 3 başlık altında SMOMPK’nin muhtevası sıralanmıştır. Bu başlıklardan 
halk  bilimi  ve  etnografya  içerisinde  de  alt  başlıklar  mevcuttur.  Belirlenen  bu  iki  ana  başlık 
SMOMPK’nin daha çok halk bilimi ve etnografyaya dair bilgi ve materyale odaklanmasından 
ileri  gelmektedir.  Yazar  Dizini’nde;  yazarlar,  soyadlarına  göre  alfabetik  olarak  sırlanarak 
yanlarında aynı yazarın farklı yazılarının Kronolojik Dizin’deki numaraları verilmiştir. 
Çalışmada,  Rusça  bir  yayın  olan  SMOMPK’deki  yazıların  asıl  adlarına  yer 
verilmesinin  faydalı  olacağı  kanaatiyle  Rusça  Kronolojik  Dizin’e  yer  verilmiştir.  Böylece 
çalışmadan istifade edecek araştırıcılar yazıların asıl adlarını da bulabileceklerdir. 
Rus  alfabesinde  yer  alan  inceltici  işaret  /ь/  ‘мягкий  знак’  (İng.  soft  sign), 
Türkiye’deki  yaygın  kullanıma  uyularak  bu  çalışmada  kesme  işareti  ile  gösterilmemiştir. 
Örnek  ile  ifade  etmek  gerekirse  Nikolay  İvanoviç  İlminskiy’in  soyadı,  inceltici  işaretli  hâli 
olan “İl’minskiy” (Ильминский) şeklinde değil de “İlminskiy” olarak yazılmıştır. 
4. Önem 
İlmî araştırmalar yapıldığında sonuçları itibariyle önemlidirler. Çünkü sonuçlandırılan 
bir  araştırma  ele  aldığı  araştırma  problemine  bağlı  olarak  bilime  yeni  bilgiler  ve  çözüm 
önerileri sunar. Bu çalışma Rusça kaynakların kısıtlı şekillerde kullanıldığı Türkiye’de yüz yıl 
önce  Çarlık  Rusyası  döneminde  yayımlanmış,  Kafkasya  ve  Kafkas  Ötesi  coğrafyası  ve 
halkları hakkında bütünlüklü bilgi ve materyaller sunan bir dergiyi tanıtması, onun muhtevası 
üzerine ortaya koyduğu sistematik dizinler ve içerik analiziyle Türklük bilgisi kapsamındaki 
yazıları tespit etmesi yönüyle önemlidir.  

4 
 
48  yıllık bir süreçte  yayımlanan 46 sayısı ve 23000’i aşan sayfa sayısıyla SMOMPK 
pek çok ilim dalı için zengin bilgi ve materyal kaynağıdır. Ancak SMOMPK’nin bu yönü aynı 
zamanda  onun  üzerinde  çalışacak  araştırıcıların  ciddi  emek  harcamasını  ve  geniş  zaman 
ayırmasını  da  gerektirir.  Böyle  geniş  hacimli  bir  derginin  tanıtılması,  içeriğinde  hangi  ilim 
dallarını ilgilendiren bilgi ve materyal olduğunun ortaya konulması, muhtevasının sistematik 
dizinler ve içerik analizleriyle açığa çıkarılması alanda çalışan ilim insanlarının çalışmalarını 
kolaylaştıracaktır.  
5. Sınırlılıklar 
Bu  çalışma  1881-1929  tarihleri  arasında  yayımlanan  toplam  46  sayılık  SMOMPK 
dergisinin 43 sayısının içeriğiyle sınırlıdır. SMOMPK’nin 1912 tarihli 42., 1926 tarihli 45. ve 
1929 tarihli 46. sayısı taranamadığı için çalışmanın dışında kalmıştır. 
Çalışmada  SMOMPK’nin  içerik  analizi  yapılırken  sınırlamaya  gidilerek  yalnızca 
Türklük bilgisi çalışmalarına katkısı olacak muhteva analiz edilmiştir. 
SMOMPK’deki  bir  yazı  pek  çok  ilim  dalını  ilgilendiren  bilgi  ve  materyaller 
sunmaktadır. Bu durum, Konu Dizini’ni oluştururken bazı sorunları da beraberinde getirmiştir. 
Bir  yazının  hangi  başlık  altında  değerlendirileceğine  karar  verilirken  içeriğinin  ağırlık 
kazandığı hususlar göz önüne alınmaya çalışılmıştır. Yine de kesin sınırlamalara gitmek her 
zaman mümkün olmamıştır. 
Çalışmada  halk  edebiyatı  ürünlerinin  adlandırılmasında  güçlüklerle  karşılaşılmıştır. 
Bir  derleme  dergisi  olan  SMOMPK’de  halk  edebiyatı  ürünlerinden  destan,  efsane,  fıkra  ve 
masal    gibi  türler  için  yazarın  kullandığı  ad  ile  Türkiye’de  bugün  için  kabul  gören  adlar 
arasında çoğu zaman uyumsuzluk olmaktadır. Bu hususta aynı halk edebiyatı ürünüyle ilgili 
ülkeler arasındaki adlandırma farklarının yanında aynı ülkede bile birliğin sağlanamadığı göz 
önünde tutulmalıdır. Söz gelimi Türkiye’de “halk hikâyesi” denilen “Kerem ile Aslı”, “Âşık 
Garip”  gibi  anlatılar  için  Türk  boylarında  “destan”  adı  kullanılmaktadır  (Türkmen  & 
Cemiloğlu,  2009,  9).  Bu  sebeple  çalışmada,  yazarın  kendi  kullandığı  adlandırmaya  bağlı 
kalınmıştır. Bununla beraber yeri geldikçe metinle ilgili ülkemizdeki yaygın adlandırma dile 
getirilmiştir. 
Çalışmada  karşılaşılan  sınırlılıklardan  bir  başkası  ise  SMOMPK  sayılarındaki  sayfa 
numaralarıyla  ilgilidir.  SMOMPK’de  her  bölümün  sayfa  numarası  1’den  başlamaktadır. 
Bunun yanında bir bölümün içinde de bazı yazıların sayfa numarası yine 1’den başlamaktadır. 

5 
 
Bu  durum,  bazı  sayıları  600  yüz  sayfayı  aşan  SMOMPK  dergisinin  taranmasını 
güçleştirmiştir. 
6. Tanımlar 
SMOMPK dergisi gerek içeriği yönüyle gerekse yayımlandığı yer itibariyle Kafkasya 
ve  Kafkas  Ötesi’ne  hasr  edilmiş  bir  yayındır.  İlk  44  sayısı  Tiflis’te  ve  son  iki  sayısı 
Mahaçkale’de yayımlanan derginin içeriğini Kafkasya ve Kafkas Ötesi halkları ve yöreleriyle 
ilgili  araştırma,  inceleme  yazıları  ve  derlenen  materyaller  oluşturur.  Çalışmada  yer  alan 
Kronolojik  Dizin’de  de  açıkça  görülebileceği  SMOMPK’nin  içeriği  tamamıyla  Kafkasya  ve 
Kafkas Ötesi’yle ilgilidir. Bu sebeple çalışmada, Kafkasya ve Kafkas Ötesi kavramlarının ne 
ifade ettiği; bölgede yaşayan etnik gruplar ve onların dilleri gibi konulara açıklık getirilmiştir. 
Buna  ilave  olarak  SMOMPK’de  geçen  idare,  halk  bilimi  ve  eğitimle  ilgili  kavramlar 
açıklanmış ve varsa onlar için tercih edilen karşılık ifade edilmiştir. 
6. 1. Kafkasya ve Kafkas Ötesi 
6. 1. 1. Kafkasya ve Kafkas Ötesi Kavramları 
Kesin olmamakla birlikte Yunanca Kaukasos’tan geldiği düşünülen Kafkasya’nın tam 
olarak  neyi  ifade  ettiği  tartışmalıdır.  Bu  yüzden  coğrafi,  siyasi  ve  kültürel  anlamlarda 
kelimeye yüklenen anlamların kapsamı değişmektedir. 
Coğrafi-fiziki manada dar anlamıyla Kafkasya, Karadeniz ile Hazar denizleri arasında 
kalan  Doğu-Batı  paralelinde  uzanan  ve  yüksekliği  bazı  kısımlarda  5000  metreyi  aşan  ve 
yaklaşık  1200  km  uzunluğundaki  sıradağların  genel  adıdır.  Daha  geniş  anlamda  ve  daha 
yaygın kullanımıyla Kafkasya, 40. ve 46. boylamlar ile 39. ve 47. enlemler arasındaki oldukça 
geniş bir alanı anlatır. Bu alanın sınırlarını kuzeyde Don Nehri ağzı, Kuma-Maniç Çukurluğu 
ve  güneyde  Gürcistan,  Ermenistan  ve  Azerbaycan’ın  Türkiye  ile  İran  sınırları  oluşturur. 
(Coene,  2010,  2)  Ancak,  günümüzde  yaygın  bir  biçimde  kullanılan  bu  geniş  adlandırmaya 
karşı  çıkılmaktadır.  Çünkü  Gürcistan,  Ermenistan  ve  Azerbaycanı  içine  alan  bölgeye 
İngilizcede Transcaucasus, Rusçada Zakavkaz denilmektedir. Yine Osmanlı kaynaklarında da 
bölge  için  Mavera-i  Kafkasya  tabiri  kullanılmaktadır.  Öyleyse  Kafkas  Dağları  ve  onun 
kuzeyinde kalan bölge için Kafkasya; Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’ı içine alan bölge 
için de Kafkas Ötesi denilmesi gerekmektedir (Tavkul, 2009b, 18). 
Siyasi  olarak  Kafkasya,  Kafkas  Dağları  ortada  olmak  üzere  kuzey  ve  güney  olarak 
ikiye ayrılır. Kuzey Kafkasya’yı Rusya Federasyonu’nun Krasnodar ve Stavropol Krayları ile 

6 
 
özerk Adige, Karaçay - Çerkez , Kabardey - Balkar , Kuzey Osetya , İnguşetya ,Çeçenistan ve 
Dağıstan  cumhuriyetleri  ve  onların  yanında  Rostov  Oblastı’yla  Kalmuk  Özerk 
Cumhuriyeti’nin  bir  kısmı  oluşturur.  Güney  Kafkasya’da  ise  Gürcistan,  Ermenistan  ve 
Azerbaycan vardır. 2008’de çıkan savaşla Gürcistan’dan ayrılarak bağımsızlıklarını ilan eden 
Güney Osetya ve Abhazya da bu gruptadır. 
Kültürel  anlamda  özellikle  de  entolinguistik  pencereden  bakacak  olursak  Kafkas 
kelimesini dil bilimciler Kafkas Dil Ailesi’ni anlatmak için kullanır (Coene, 2010, 3). Bu dil 
ailesi  bölgede konuşulan Hint-Avrupa ve Türk dillerini çıkardığımızda  geriye kalan Abhaz-
Adige ve Nah-Dağıstan dillerinden oluşur. 
6. 1. 2. Kafkasya ve Kafkas Ötesi’ndeki Etnik Grupların Oluşumu 
Kuzeydeki  Deşt-i  Kıpçak  adı  verilen  geniş  düzlükler  ile  güneydeki  Anadolu  ve  Ön 
Asya  ülkeleri  arasında  yer  alan  geçit  vermez  Kafkas  Dağları,  kendine  has  coğrafi 
özellikleriyle  pek  çok  etnik  yapıyı  içinde  barındıran  bir  alandır.  Sarp  dağlık  alanları,  ırmak 
boyları,  vadileri  ve  ormanlarıyla  en  eski  sakinleri  olan  Abhaz-Adige  ve  Nah-Dağıstan  dil 
ailelerine mensup halklara ev sahipliği  yaparken bir yandan da çoğunluğu Hazar’ı güney ve 
kuzeyden aşıp gelen bozkır kavimlerine de yurt olmuştur. Kültürleri ve dilleri faklı yeni gelen 
halklar  bölgenin  eski  sakinleri  arasında  eriyip  gitmemiş  ve  kendisini  korumuştur.  Zaman 
geçtikçe de aynı coğrafyayı ve şartları paylaştığı komşu kültür ve medeniyetlerle kaynaşarak 
ortak bir “Kafkas Kültürleri Alanı” oluşmasını sağlamışlardır (Tavkul, 2009b, 17). 
Kafkasya’nın  etnik  yapısının  oluşumunda  yazılı  kaynaklarla  tespit  edilebilen  iki 
önemli  göç  olayı  vardır.  Bunlardan  Hint-Avrupa  Dil  Ailesi’ne  mensup  halkların  İran 
üzerinden  gerçekleştirdiği  göçlerdir.  İkincisi  ise  ilkine  göre  hem  daha  uzun  süren  hem  de 
tesiri  daha  fazla  olan  Türk  göçleridir.  Kuzey  Kafkasya’da  etkili  olan  bu  göçlerde  Türk 
boylarından  özellikle  Hazarları,  Avarları  ve  Kafkas  Bulgarlarını  zikretmek  gerekir.  Göçebe 
Peçenek,  Kuman  ve  Kıpçak  Türklerinin  yanında  büyük  çoğunluğu  Türkçe  konuşan  Altın 
Ordu Devleti’nin de tesirinden söz edilebilir (Abdulatipov, 2007, 131). 
6. 1. 3. Kafkasya ve Kafkas Ötesi Halkları 
Yüksek  sıradağların  üzerinde  bir  bölge  olan  Kafkasya’da  dar  bir  coğrafyada  farklı 
halklar bir arada iç içe geçmiş şekilde yaşamaktadır. Bu durum Kafkas halklarının tasnifinin 
yapılmasını  da  zorlaştırmaktadır.  19.  yüzyılın  tanınmış  Kafkasya  uzmanlarından  birisi  olan 
Adolf  Berje,  1858  tarihli  Kratkiy  obzor  plemen  na  Kavkaze  (Kafkasyalı  Kavimlerin  Kısa 
Tasviri) adlı kitabında Kafkasya halklarının tasnifini kendi ifadesiyle şöyle yapar:  

7 
 
“Tatar kavimleri dışında Kafkas kavimleri ayrı, birbirine bezemeyen dillerde konuşan 
yedi ana kola ayrılırlar: Kartvel. Abhaz, Çerkez, Oset, Ubıh, Lezgi, Çeçen.” (Berje, 2010, 25). 
Alexandre  Grigoriantz  ise  Kafkas  halklarının  Hint-Avrupa  ırkı  ile  Moğol  ve  Tatar 
kökenli topluluklar olmak üzere iki değişik ırktan oluştuğunu belirterek şu şekilde bir tasnif 
yapar: 
1. Osetler 
2. Gürcüler 
3. Batı bögesindeki Kafkas halkları: 
 
a. Abhazlar 
 
b. Çerkezler ve Kabartaylar (Kabardin) 
4. Doğu bölgesindeki Kafkas Halkları: 
 
a. Çeçenler ve İnguşlar 
 
b. Tabasaranlar, Dargiler ve Laklar gibi Dağıstan hakları. 
Turan ırkından gelenler: 
1. Nogay, Karaçay, Balkar Tatarları; Kumuklar ve Avarlar 
2. Azeriler (Grigoriantz, 2000, 14). 
Yukarıdaki  tasniflerde  dikkat  edilmesi  gereken  noktalardan  birisi  Adolf  Berje  ve 
Alexandre  Grigoriantz  tasniflerinde  Kafkasya  ve  Kafkas  Ötesi  ayrımı  yapılmadığıdır. 
Gürcüler ve Azerbaycan Türkleri Kafkas sıradağlarının güneyinde kalırlar ve daha önce ifade 
edildiği üzere Kafkas Ötesi’nin iki halkıdır. 
Ufuk Tavkul,  Kafkas Ötesi halklarından Azerbaycan Türklerini ve Gürcüleri dışarıda 
bırakarak  Kafkasya  halklarını  altı  gruba  ayırır:  Abhazlar-Abazalar,  Adigeler,  Karaçay-
Malkarlar, Osetler, Çeçen-İnguşlar, Dağıstan halkları (Tavkul, 2009a, 6). 
6. 1. 4. Kafkasya’da Konuşulan Diller 
Kafkasya  tarih  boyunca  pek  çok  dilin  konuşulduğu  bir  coğrafya  olarak  tanınmıştır. 
Bunda hiç şüphesiz Kafkasya’nın aşılması zor dağları, derin vadileri ve geçitleriyle pek çok 
halka  düşmanlardan,  işgalcilerden  korunma  imkânı  vermesi  önemli  rol  oynamıştır.  Etno-
linguistik  etkileşimin  en  fazla  yaşandığı  bölgelerden  birisi  olan  Kafkasya  için  Eski  Yunan, 
Roma ve Bizans kaynaklarında 300’den fazla dilin  konuşulduğu ve bölgeye Arap seyyahlar 
tarafından  “diller  dağı”  anlamına  gelen  “cebel  es-sine”  denildiği  kaydedilmektedir. 
Romalıların  bölgeyi  idare  etmek  için  130  tercüman  kullandıkları  da  yine  kaynaklarda 
belirtilmektedir (Baddeley, 1908, 25). 

8 
 
Ufuk  Tavkul  Kafkasya’da  konuşulan  diller  için  aşağıda  görüldüğü  üzere  bir  tasnifte 
bulunmuştur: 
I-KAFKAS DİLLERİ 
1-Abhaz-Adige Dilleri (Batı Kafkaslarda) 
Abhaz,  Abaza,  Şapsığ,  Bjeduğ,  Jane,  Besleney,  Abzeh,  Hatkoy,  Temirgoy 
(Kemirguey), 
Natuhay, Kabardey halkları tarafından konuşulur. 
2-Çeçen-Lezgi Dilleri (Doğu Kafkaslarda) 
Çeçen-İnguş,  Lezgi,  Avar,  Lak,  Dargı,  Tabasaran,  Rutul,  Tsahur,  Agul  halkları 
tarafından konuşulur. 
II- TÜRK DİLLERİ 
1-Karaçay-Malkar (Orta Kafkaslarda) 
2-Kumuk (Dağıstan’da) 
III- İRAN DİLLERİ 
1-Oset (Orta Kafkaslarda) 
2-Tat (Dağıstan’da) (Tavkul, 2006, 38) 
6. 1. 5. Kafkas Ötesi’nde Konuşulan Diller 
1. Gürcüce 
2. Zan dili (Lazca ve Megrelce) 
3. Svanca 
4. Ermenice 
5. Azerbaycan Türkçesi 
6. 2. SMOMPK’de Geçen Bazı Kavramların Karşılıkları 
Burada  SMOMPK’de  geçen  bazı  kavramlara  çalışmada  karşılık  olarak  kabul  edilen 
tabirler  sıralanmaktadır.  Materyallerin  toplandığı  coğrafyanın  Çarlık  Rusyası’nın  idari  bir 
parçası olması, halk edebiyatı ürünlerinin farklı toplum ve zamanlarda farklı adlandırmalarla 
kullanılması gibi hususlar bu kısmı zaruri kılmaktadır. 
6. 2. 1. İdari Yapıyla İlgili Adlar 
Aul (аул): Kafkasya ve Orta Asya’da köy (RTS, 29, 1. Sütun). 
Guberniya (губерния): vilayet (RTS, 164, 2. Sütun). 

9 
 
Oblast’ (область): bölge (RTS, 504, 1. Sütun). 1. Devletin bir bölümü. 2. Büyük idari 
bölge birimi (Ojegov). 
Okrug (округ): bölge, daire (RTS, 534, 2. Sütun). Rus devletinde idari, siyasi, askerî, 
sınaî bir bölge birimi. 
Pristavstvo (приставство): Rus Çarlığı’nda 18. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın başında 
Kafkasya Müslümanlarının yönetilmesi için oluşturulmuş uyezdlere bağlı idari yapı. 
Seleniye (селение): köy (RTS, 824, 1. Sütun). 
Selo (село): köy (RTS, 824, 1. Sütun). 
Smotritel’ (смотритель): gözetmen, bakıcı, bekçi, kapıcı, sorumlu. 
Stanitsa (станица): stanitsa (büyük Kazak köyü). (RTS, 874, 1. Sütun). 
Uçastok  (участок):  1917’ye  kadar  Çarlık  Rusyası’nda  şehir  polisinin  bir  bölümü 
(Ojegov). 
Uyezd (уезд): kaza (RTS, 942, 1. Sütun), ilçe. 
6. 2. 2. Halk Bilimi ve Halk Edebiyatıyla İlgili Adlar 
Bılina  (былина):  destan  (kahramanlar  hakkında  Rus  halk  şarkıları)  (RTS,  64,  2. 
Sütun). 
Legenda (легенда): efsane (RTS, 364, 1. Sütun). 
Nrav  (нрав):  1.  mizaç,  huy.  2.  töre,  âdet  ve  ahlak  (RTS,  495,  2.  Sütun).  Karakter 
(Ojegov).  Çalışmada  bu  kelime  bağlamına  göre  beğeni,  karakter  veya  âdet  olarak 
değerlendirilmiştir. 
Obıçay (обычай): âdet (RTS, 521, 1. Sütun). 
Obryad (обряд): tören, merasim, ayin (RTS, 515, 1. Sütun). 
Predaniye  (предание):  rivayet;  efsane;  hikâye  (RTS,  683,  1.  Sütun).  Çalışmada  bu 
kelime  için  anlatının  taşıdığı  hususiyete  göre  “hikâye”  (İng.  story)  veya  ve  “efsane” 
karşılıkları kullanıldı.  
Primeta (примета): belirti, alamet, işaret (RTS, 703, 1. Sütun). Çalışmada bu kelimeye 
karşılık “halk bilgeliği” (İng. folk wisdom) kullanıldı. 
Skazaniye (сказание): menkıbe (RTS, 831, 2. Sütun). Çalışmada bu kelimeye karşılık 
“destan” (İng. saga) kullanıldı. 
Skazka (сказка): masal (RTS, 832, 1. Sütun). 
Suyeveriye (суеверие): boş inan, batıl itikat (RTS, 888, 1. Sütun), hurafe. 

10