Sərxan Abdullayev
Yüklə 4,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I FƏSİL
ÇOXMƏNALILIĞIN YALANI VƏ YA DİLİN MİN –BİR DİLİ
Çoxmənalı sözlərdə potensial olaraq fərqli işlənmə məqamlarının toplanması, vahid səs qabiğı içərisində müxtəlif leksik-semantik variantların cəmləşməsi faktı, digər tərəfdən bir çox hallarda adlandırmanın özünün qeyri-adekvatlığı, gerçəklik dəyərlərinin və linqvistik qiymətlərin yayılanlığı, qeyri-səlisliyi yalan və aldanışların reallaşması üçün əlavə imkanlar yaradır. Insan yalnız ifrat, qeyri-əxlaqi hərəkət kimi qiymətləndirilən ən müxtəlif həyati yalanların deyil, həm də dil yalanlarının əhatəsində böyüyür. Obyektiv olaraq dil toxumasının, dil materiyasının daxilində bir sıra yanlışlıq, qeyri-dəqiqlik və yalan mənbələri mövcuddur. Bunların sırasında qeyd edilən çoxmənalılıqdan, çoxfunksiyalılıqdan əlavə müvafiq olaraq formal və məzmun variativliyinin son hədlərini təşkil edən sinonimlik və omonimlik, frazeologiya, metafora, formal sual, antitheza, kinayə, mübaliğə, inkar və evfemizmlər xüsusi yer tutur. Linqvistik praqmatika dil işarələrinin manipulyativ imkanlarını, onların müxtəlif situasiyalarda fərdi və kollektiv şüura fəal təsirlərini dərindən və hər tərəfli öyrənmək üçün geniş imkanlar açır. Müasir postmodernist düşüncə tərzi əslində həqiqi və qeyri-həqiqi mühakimələr arasındakı fərqləri aradan qaldırır, faydalı və sərfəli olan nə varsa hamisını həqiqət elan edir. Karteziyan məntiqindən, qlobal “hə-yox” binarlığından imtina edilməsi, həqiqətin obyektivliyi və yeganəliyi ideyasının qəbul edilməməsi, dərketmənin antroposentrik, insanmərkəzçi mahiyyətinin önə çəkilməsi, qavrayışın fərdi-subyektiv xarakterinin əsas götürülməsi, reallığın çoxluğu və linqvistik cəhətdən konstruksiya edilə bilməsi ideyası – bütün bunlar keyfiyyətcə tamamilə yeni intellektual davranış və oyun qaydaları irəli sürür. Mətləbdən uzaqlaşmamaq üçün hələlik bircə məqama diqqəti cəlb etməklə kifayətlənək: bu gün dövlətlərarası münasibətlərdə geniş miqyasda işlənən “ikili standartlar siyasəti” əslində açıq-aşkar yalanın başqa bir adıdır. Etiraf olunmuş, konvensional yalan və illuziyalar adi məişətdə, insanlararası, fərdlərarası münasibətlərdə də yetərincədir.
49 Digər tərəfdən, danışan (yazan) fərdi maraq və meyllərdən, konkret situasiyanın verdiyi imkanlardan asılı olaraq ayrı-ayrı dil elementlərinin təyinatını, funksional məzmununu dəyişmək, onları təhrif etmək, lazım gələrsə saxtalaşdırmaq gücünə sahibdir. Qarşı tərəfi aldatmaq, çaşdırmaq, həqiqətdə olmayan, olmamış və ya olmayacaq bir şeyə inandırmaq məqsədi izləndikdə dil istehlakçısı ilk növbədə ən saf və təbii dil materialından, ən inandırıcı və təsirli sözlərdən, etimad və etibar doğura bilən ünsiyyət strategiyalarından istifadə etməyə çalışır. Bir qayda olaraq şübhə, etimadsızlıq doğura bilən neqativ, ehtiyatsız sözlərdən, nüfuzu, imici korlayan dil-ifadə vasitələrindən sərf-nəzər edilir. Yalanın əlahiddə və birmənalı tanınma nişanları əslində yoxdur və nəzəri cəhətdən müsbətli- mənfili, yaxşılı-yamanlı bütün dil işarələrini onun xidmətinə vermək mümkündür. Unutmaq olmaz ki, yalan güclü özünütəsdiq, özünüdərk və özünümüdafiə aktı kimi gerçəkləşir. Bu gün həqiqətə “dəyişən” kimi yanaşılması zəruridir. Yalanın psixologiyası belədir ki, insan haqsızlığını, qüsur və qəbahətlərini, qeyri-səmimi dil davranışını etiraf etməkdən çox onu gizlətməyə, ört-basdır etməyə daha çox meylli olur. Biz şirin, sərfəli və rahat yalanları arzuedilməz həqiqətlərdən daha həvəslə qəbul edir və çox vaxt yanıldığımızın fərqində də olmuruq. Bununla da zaman keçdikcə yalan dərketmənin zəruri elementinə çevrilir. Fərdi qavrayış və idrakı idarə edir ki, burada qeyri-adekvat, qeyri-müstəqim dil vasitələrinin rolu da kifayət qədər yüksək olur. Uzun müddət bilərəkdən və ya məcburiyyət üzündən ikili-konformist həyat yaşayan adamda yalan son nəticədə onun subyektiv qavrayışının, fərdi həqiqətlərinin mümkün variantı, alternativi kimi neytrallaşıb adiləşir, şüursuzluğun dərinliklərinə qovulur, xəstəliyə və dağıdıcı qəzəbə çevrilir. Yalanın mahiyyətini daha aydın dərk etmək üçün dahi alman irrasionalist filosofu Fridrix Nitsşenin aşağıdakı fikri çox maraqlı və ibrətamizdir: “Das habe ich getan”, sagt mein Gedächtnis. “Das kann ich nicht getan haben”, – sagt mein Stolz und bleibt unerbittlich. Endlich gibt das Gedächtnis nach” (“Yaddaşım mənə deyir: “Sən bunu etmisən.” – “Mən bunu heç vaxt edə bilməzdim”, deyə qürurum etiraz edir. Nəhayət, yaddaşım təslim olur” (F. Nietzsche (1), 62))
50 Böyük alman filosofunun fikrinə təkcə bunu əlavə etmək olar ki, yalan və riyakarlıq müəyyən bir tarixi dövrdə, nisbətən uzun bir müddətə kütləvi xarakter aldıqda tədricən kollektiv şüursuzluğa keçir, cəmiyyətin, millətin bütün gələcəyini təhdid edir. Biz bu fəsildə konkret dil strukturları ilə təqdim olunan aldanış və yalanlardan bəhs edəcəyik. Sonrakı fəsillərdə omonim və sinonim sözlər, perifraz mübaligə metafora və s. kimi dil-üslub mexanizmlərinin yaratdığı linqvistik qiymət çoxluqlarının ifadə imkanlarının araşdırılması nəzərdə tutulur. Yalan və aldanışların ən çox gizləndiyi yer dilin leksik-semantik sistemidir desək səhv etmiş olmarıq. Məlumdur ki, sözün semantikası dörd əsas əlamətin varlığı ilə xarakterizə olunur. Məna genişdir (die Bedeutung ist weitgespannt), yayğındır (vage), mənada sosiallıq var (sozial), məna mücərrəddir (die Bedeutung ist abstrakt) (H. Weinreich, 20). Qeyd olunan əlamətlər mətn semantikası çərçivəsində, əlaqəli nitqdə nisbətən aydınlaşıb dəqiqləşir, bəzən fərqli, bəzən təmamilə əks əlamətlərə çevrilir. Başqa sözlə, mətndə söz mənaları məhdud (engumgrenzt), dəqiq (präzise), fərdi (individuell), konkret (konkret) məzmun kəsb edir, nisbətən aydın və müəyyənləşmiş konturlar alır. Lakin sözün zəngin semantik şüalanmaları, yayğınlıq və yayılanlığı qeyri-səlisliyi mətn səviyyəsində də tamamilə aradan qalxmır, bu cəhət mətni tam dəqiq, birmənalı adekvat, şəffaf bir struktur, xalis substansiya olmaqdan məhrum edir. Mətnin təşkil olunduğu sözün mənaları genişlik, yayğınlıq, sosiallıq, mücərrədlik, kimi əlamətlərdən büsbütün təmizlənə bilmir, aşağıdan yuxarıya, potensiyadan reallaşmaya öz qeyri-müəyyən, qeyri-adekvat xarakterini sistemin üst qatına da nəql edir, onu bir enerji mənbəyi kimi daim qidalandırır. Görünür, dil-nitq və əksinə, münasibətlərinə görə göstərilən əlamətlər kvartetinə daha bir əlaqələr cütü – ümumilik və şərtilik əlamətlərini də əlavə etmək zəruridir. Mətn semantikası yalnız məhdudlaşdırmaya, dəqiqliyə, fərdilik və konkretliyə deyil, həm də şərtilik və nisbi müstəqilliyə, mətnin yaratdığı yeni reallığa uyğunlaşmağa can atır. “Qız gözəldir” cümləsində “gözəl” sözü özünün bütün semantik-assosiativ şüalanmalarını, həcm tutumunu öz içərisinə alır, qavrayışın tam dəqiqlik və aydınlığını deyil, nisbi-variativ genişliyini əks etdirir. Bu fraqmentdə hətta ifrat əks qütbə yaxınlaşan ən
51 müxtəlif gerçəklik dəyərləri ifadə olunur. Bu başqa məsələ ki, həmin valehedici intensiv təəssüratda söz söyləyənin dərin fərdi şüursuzluğunda yaşayan nəsə irrasional, anlaşılmaz başlanğıc da var. Dilin “tutub saxladığı” qavrayış anlarının özü də kifayət qədər zəngin və ünsiyyət üçün yetərlidir: lap gözəl, gözəldən də gözəl, qənirsiz gözəl, gözəllər gözəli, dünya gözəli lap gözəl, əla və s. Mən inanmıram ki, bu variantlar əsil gözəlliyi və gözəli təsvir edən bir şairi qane etsin. Böyük şairlərin qəlbində daim bir ifadəolunmazlıq niskili, heç vaxt tam reallaşa, maddiləşmə bilməyən bir dil həsrəti yaşayır. Beləliklə, ideyaya, sözə münasibətdə natamamlıq, doymazlıq sindromuna bir koqnitiv semantik universallıq kimi yanaşmaq lazım gəlir. Əslində “Seçkilər ədalətli keçirilməyib!”, “Seçkilərdə ədalətsizliyə yol verilib” kimi mühakimələr də hər hansı bir konkret məzmundan məhrumdur və bu yetəricə sürüşkən, dumanlı bir fikir substansiyasını ortaya qoyur. “Ədalətsiz” sözü isə yayğınlığı, qeyri- müəyyənliyi daha da artırır. “Seçkilər ədalətsiz keçirilmişdir” nə deməkdir? Seçkilərin tamam saxtalaşdırılması da qeyri-demokratikdir, qismən bir neçə faiz saxtalaşdırılması da, ən xırda qanun pozuntuları da (Oğul Corc Buş yalnız son sayimlarda bir neçə yüz nəfərin üstünlüyü ilə keçmiş vitse- prezident Alber Qora “tam demokratik seçkilərdə” qalib gəlmişdi). Mübarizənin psixologiyası, həyatın məntiqi belədir ki, seçkilərdə qalib gələn, prezident, deputat və ya partiya rəhbəri seçilən adam sonra seçkiləri tamamilə ədalətli, demokratik seçkilər kimi qavrayır və öz qalibiyyətindən büsbütün məmnun qalır. Zaman keçdikcə hadisə fakta çevrilir, fakt hadisəyə güc gəlir, hər şey yaddan çıxır. Gerçəklik dəyərlərini, həqiqət və yalanı əxlaqi dəyərlər kimi qavramaqda yadırqamış bir çox müasir insanlar yalana alışır və onu həqiqətin bir elementi, bir variantı kimi qavrayırlar. Bu situasiya siyasi təcrübədə bir çox hallarda “heç yerdə ideal seçkilər keçirilmir”, və ya da “Seçkilərdə bəzi nöqsanlar da müşahidə edilmişdir” kimi ən ümumi və yayğın formullarla xətm olunur. “Filankəs yaxşı adamdır” cümləsində dil riyakarlığı, özünün ifrat həddinə çatır. Biz ümumən “yaxşı” və “pis” adamlar arasında fərq qoysaq da, konkret situasiyada qərar qəbul edərkən tərəfsizliyimizi saxlaya bilmirik. Bizim xeyrimizə iş görənlər “yaxşı”, zərərimizə bais olanlar isə “pis” adam kimi qəbul olunur. Bunu mövcudluq qanunları diktə edir. Nitq gerçəkliyində
52 “yaxşı”, “çox yaxşı”, “olduqca yaxşı”, “yaxşıdan yaxşı”, “pis”, “lap pis”, “olduqca pis”, “təmamilə pis”, “lap pis” və s. kimi “xasiyyət” linqvistik dəyişəninin qiymətləri dil istifadəçisinin fərdi-subyektiv qiymətləndirmə və münasibətləri ilə zənginləşib geniş çalarlıq kəsb etsə də, natamamlıq, qeyri- obyektivlik yenə də qalır. Nitq reallaşmasında əlahiddə götürülmüş bir söz deyil, bütöv semantik sahələr , onların yaxın sinonim və əks-əlaqələri canlanır. Mətndə işlənərkən söz sadəcə olaraq məhdudluq, dəqiqlik, fərdilik və konkretlik kimi əlamətlərin daşıyıcısı kimi çıxış etmir, həm də dilin dərin semantik assosiativ qarlarını oyadır, dil yaddaşında əks-səda tapır. Eksistensiyanın – şəxsi subyektiv başlanğıc və meyllərin rolu xüsusilə fəallaşır. Beləliklə, istər paradiqmatik, istərsə də sintaqmatik planda linqvistik qiymətlər çoxluğunu dilin fundamental əlamətlərindən biri kimi qəbul etmək lazım gəlir. Təkin, nüsxə vahidinin, əlahiddənin seçimində “ölçü”, fərq qavrayışı həlledici əhəmiyyət kəsb edir. İ. Kantın ölçüyə verdiyi tərif bu cəhətdən olduqca maraqlıdır. “Ölçü -keyfiyyətdə kəmiyyət və kəmiyyətdə keyfiyyət deməkdir” (“Mepa - это качество в количестве и количество в качестве”). Etik, estetik və dini normalarla standartlaşan ölçü duyğusu çox vaxt insanların həyat mənafeləri, maraq və şəxsi arzular ilə uyğun gəlmədiyindən dil həyatında çoxsaylı müdaxilə və “oyundançıxma” təşəbbüsləri baş verir ki, bu da labüd olaraq fərdi- subyektiv amilin rolunu gücləndirir. Dil eksistensiyanın zəruri elementinə çevrilir. Bir ümumi funksiyanın yerinə yetirilməsi üçün çoxlu müxtəlifölçülü və müxtəlifsəviyyəli vasitələrin mövcud olması dilin təməl qaydalarından birini təşkil edir. Bu istiqamətdəki müşahidələrimizi davam etdirək. L. Zadənin qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsində “doğruluq” və “ağıl” linqvistik dəyişənlərinin qiymətləri aşağıdakı kimi təyin olunur: doğru, lap doğru, çox doğru, təmamilə doğru, doğru olmayan, az və ya çox doğru, lap az düzgün, doğru, lap yalan, yalan deyil, yalan olmayan, ağ yalan, ən çox yalan, görünməmiş yalan, təmamilə yalan; ağıllı, lap ağılsız, bir az ağıllı, müdrik, bir az müdrik, tam müdrik, lap müdrik, müdrik olmayan və s. (N. Hüseynli, 258, 259-263) Bu sadalanan alternativlər müstəqil linqvistik
53 dəyişən deyil, müvafiq olaraq “doğru” və “ağıllı” (ağıl) qiymətlərini xarakterizə edən müxtəlif dəyərlər kimi nəzrdən keçirilir. Göstərilən nisbət sırasından da göründüyü kimi, ifrat hədlər, ənənəvi dilçilikdə antonimlər, əks qoşalıqlar (Gegenstück) kimi qeyd olunan leksik vahidlər doğru və yalan, ağıllı və ağılsız / doğruluq və ağıllılığın qiymətlər çoxluğunda son hədlər deyil, həmin dəyişənlərin linqvistik qiymətlər çoxluğunda ilkin termlər, həddlər kimi götürülür. L. Zadə həqiqətin (doğruluğun) birqiymətli deyil, qeyri-səlis, yayılan olduğunu göstərir. Əgər klassik məntigdə “hə” və “yox”, “doğru”/həqiqi” və “yalan”, “1” və “0” biliyin qəti sərhədləri kimi nəzərdən keçirilirsə, yayılan çoxluqlar nəzəriyyəsində, qeyri-səlis məntiqdə həmin qlobal hədlər yalnız keçid nöqtəsinin sərhədləri kimi qəbul olunur. Belə halda dəyişənlər doğruluğun, həqiqətin linqvistik hədlərindən, həqiqiliyin dərəcələrindən başqa bir şey olmur, onun qiymətləri isə məhz doğruluğun, həqiqiliyin linqvistik qiymətləridir. Linqvistik qiymətlər çoxluğundakı həmin variantlar arasında – ağ–qara, doğru-yalan, “hə”, “yox”, bəli-xeyr, ədalətli-ədalətsiz və s.geniş aralıq və sərhəd zonası, yayılanlıq, diffuzluq sahəsi yerləşir, həmin dəyər, qiymətləndirmə çoxluqları qabarma və çəkilmə proseslərində olduğu kimi daim bir-birinə yaxınlaşma və bir-birindən uzaqlaşma təsirləri içərisində mövcud olur. Buna görə də məna bir çox hallarda subyektiv və konteksdən asılı olur. (N. Hüseynli, 261) Zadənin nəzəriyyəsi əsasında demək olar ki, təkcə linqvistik qiymətlər arasında deyil, ümumiyyətlə, bir küll halında, bütövlükdə təbiət və cəmiyyətdə, təfəkkürdə, elmi bilik və məlumatların müxtəlif sahələri arasında hərəkət, zaman, məkan, materiya, substansiya mövcud olan hər yerdə sərhədlərdə bir qeyri-səlislik, qeyri-dəqiqlik və yayılanlıq var. Insanların mühakimələrdə, müddəalarda (Behauptung) istifadə etdikləri təriflər, təsnifat və sistemləşdirmələr həm də ona görə dəqiq və səlis olmur ki, ilkin, təməl material – dil vasitələri, xüsusilə sözlər, leksik fraqmentlər gerçəkliyi, dünyanı tam adekvat şəkildə əks etdirə bilmir, çoxlu boşluqlar, təxminiliklər, paradokslar, nisbiliklər qavrayışımızı işğal edir. Məhz belə hallarda “Seçkilər xalqın iradəsini tam əks etdirir” və ya “Bizim direktor vicdanlı adamdır” kimi birtərəfli, yanlış, qeyri-dəqiq, qeyri-obyektiv mühakimələr əmələ gəlir. Dil işarələri ilə onların adlandırdığı istər maddi, istərsə də ideal obyektlər, predmet və hadisələr, eləcə də onlara münasibət
54 heç zaman tam dürüst, əslinəuyğun, dəqiq və səhmanlı ola bilmir. Çox təxmini və ixtiyari, şərti dil işarəsi fotoqraf və ya kino lenti effektinə yaxınlaşa bilsəydi, qavrayışımızda, bütövlükdə idrak prosesində, anlam və mühakimələrdə bəlkə də bir nisbi aydınlıq, səliqə-səhman yaranar, dünya dilin mavi qaranlıqlarındab çıxardı. Lakin tam əsasla bunun əksini də düşünmək olar: şəffaf və “riyaziləşmiş” dünya mənzərələri bizi daha artıq dolaşıqlıq və yeknəsəklik zülmətinə düçar edərdi. Bəlkə də tam aydınlıq, işıq içində beynimiz ətalət və əbədi yorğunlğa, işığın zülmətinə qərq olardı. Insan ifrat konkretlik və yeknəsəkliyin girdabına düşər, elmi-nəzəri idrak və mühakimələrdən, yaradıcılığa, düşüncəyə təkan verən məchulluq və qeyri-müəyyənlik dumanlarının xəyala qanad verən cazibəsindən məhrum olardı. Nəticə belədir ki, təxmini, natamam, naqis biliyi birmənalı şəkildə hə-yox, doğru-yalan şəklində ifadə etmək qeyri-produktiv, səmərəsiz olur. Qeyri-səlis məntiq və qeyri-səlis linqvistika, təxmini, nisbi mühakiməlrin əsasını təşkil edir. Bu onunla bağlıdır ki, insan nitqi, ümumiyyətlə, mahiyyət etibarilə yayğın, qeyri-dəqiq və çoxçalarlı olur, güzgü sınmalarında olduğu kimi təhriflərə məruz qalır. Təkcə leksik-semantik sistemin qeyri-mütənasibliyi, natamamlığı və qeyri-adekvatlığı deyil, həm də linqvistik qiymət və qiymətləndirmənin subyektivliyi dil-ifadə vasitələrinin bir-biri ilə əlaqələnməsindən doğan boşluq və təxminiliklər, digər tərəfdən ünsiyyət prosesində motivlər, məqsədlər müxtəlifliyi, alternativlər çoxluğu dil toxumasını danışanın əlində (və dilində) elastik və asan istifadə olunan bir kütləyə, asanlıqla hər yerə axıb gedən bir məhlula - mütəhərrik bir mexanizmə çevirir. Görünür, bu dəyişməz paradigma və praqmatika qaldıqca yalan və aldanmaları insan həyatından təmamilə kənar etmək mümkün olmadığı kimi, arzuolunmaz həqiqətləri də dilə gətirmək azadəliyi heç vaxt mümkün olmayacaq. Deməli, dildə birmənalı şəkildə, qeyd-şərtsiz, tam diferensiallaşmış həqiqət və yalan markerləri axtarmaq yanlış və yanlış olduğu qədər də perspektivsizdir. Əgər heç olmazsa dilin leksik sistemini əlamətsiz “doğru” (“həqiqət”) və əlamətli “yalan” (və ya həqiqi-qeyri-həqiqi) semantik oxları ətrafında dəqiq qruplaşdırmaq mümkün olsaydı, insanları həqiqətin şərindən və yalanın girovundan, insan şüurunu isə dilin aramsız, bitib- tükənməyən təhriflərindən, yanlış və aldadıcı, yayındırıcı müdaxilələrindən
55 xilas etmək mümkün olardı. Lakin elə buradaca əlavə edək ki, biz bununla obyektiv olaraq həm də insanın, ayrılıqda götürülmüş hər bir fərdin şəxsi həyatını, rahatlıq və firavanlığını da əlindən almış olardıq. Başqa sözlə, ümumiliyi, xaotiklik və qeyri-müəyyənliyi, sosiallıq və mücərrədliyi dilin həm ən zəif, həm də ən güclü tərəfi kimi qiymətləndirmək lazım gəlir. Deyilənlərdən çıxan nəticə budur ki, həqiqət və yalan kateqoriyalarına tam mütləq, bir-birinə yaxınlaşa bilməyən, antoqonist mahiyyətlər kimi yanaşmaq qeyri-elmi olduğu kimi həm də qeyri-humanist və səmərəsizdir. Gerçəklik dəyərlərinə, həqiqi və yalnış, doğru və qeyri-həqiqətlərə dialektik yanaşma texnologiyası, digər tərəfdən, obyektiv, gerçək dəyərlərə, reallıqlara münasibət kontekstində şəxsi başlanğıcı, insan eksistensiyasını nəzərə almaq düşüncəsi həm də ciddi və perspektivli bir sosial-linqvistik yanaşma kimi özünü doğruldur. Dünyada dildən kənar və dil prizmasından dərk olunmayan heç nə yoxdur. Təsadüfi deyildir ki, M. Haydegger dili “varlıq evi” adlandırır. Dil həqiqətləri özlüyündə rahat və təmin olunmuş bir həyat vəd etmir. Elə situasiyalar vardır ki, həyatın müvəqqətiliyini, keçiciliyini duyan, daim ölüm qorxusu altında yaşayan insn üzərində əhval- ruhiyyənin, anın təsiri həlledici olur. Biz çox vaxt bütövlükdə zamanın deyil, anın təəssüratını və linqvistikasını yaradırıq. İnsan şəxsiyyətinin aprior formaları – qorxu, təşviş, qayğı, həyəcan, habelə xəstəlikər, onun seçiminə, o cümlədın də dil davranışına güclü təsir göstərir, insanın subyektiv varlığı həyatın hər bir anının əhəmiyyətinin dərk olunması onun rəftarını, davranışı və hərəkətlərini əvvəlcədən müəyyən edir. Bu vəziyyətdə insanı daha “insani dəyərlər”, həqiqət və yalan maraqlandırmır. O, sonuncu əmlakının – öz canının hayında olur, ilk növbədə öz mövcudluğunu qorumağa çalışır. Təsəvvür edək ki, əgər dildə hər bir məna vahidinin ayrıca formativ variantı, ona müvafiq əlahiddə işarə versiyası olsaydı, səs tünlüyündən, söz artıqlığından dil öz başlıca funksiyalarından birini – ünsiyyət funksiyasını yrinə yetirə bilməz, aramsız, qarşısıalınmaz “söz daşqınları” dilin digər mühüm funksiyalarından biri olan koqnitiv-idrakı funksiyasını da qeyri- mümkün edərdi. Insanın aramsız əmək və əqli fəaliyyəti ilə dil orqanizmi inkişaf edib böyüdükcə, onun leksik-semantik sistemi təkmilləşdikcə yuxarıda sadaladığımız təbii qüsurlar da çoxalır, bu linqvistik “uşaq”
56 xəstəliklərinə çoxlu yeniyetməlik, gənclik və ahıllıq xəstəlikləri, digər sonradan qazanılma qüsur və naqisliklər, çatışmazlıqlar əlavə olunur. Məsələ burasındadır ki, dildə min il əvvəl əmələ gəlmiş sözlərlə dünən yaranan sözlər birlikdə yaşayır və fəaliyyət göstərir. Çoxmənalılıq və çoxfunksiyalılıq, omonimlik və sinonimlik, məcazlıq və ideomayiklik dilin leksik-semantik sisteminin getdikcə daha dərin qatlarına işləyir. Buraya bütöv sinsemantiyanı, deyktik elementlərin mətnin formal və semantik təşkilində rolunun, funksional intensivliyinin getdikcə artmasını, törəmə proseslərindəki uzaqlaşmaları da əlavə etmək olar. Çoxmənalılıq, omonimlik, sinonimlik və idiomatiklik kimi dilin təbii qüsurları, sonradan qazanılma nöqsanlar, dil yaradıcılığının təxminlik və qeyri-mükəmməlliyi – söz mənalarının qeyri-müəyyənliyi, ümumiliyi, yayğınlığı, qeyri-dəqiqlik və mücərrədliyini daha da artırır. Bütün bunlar dili misilsiz, təkrarsız semantik sistem, insanın ruhi aləminin yeganə və əvəzolunmaz işarələr, simvollar kompleksi olmaqla yanaşı, həm də qeyri-mükəmməl, qeyri- mütəşəkkil və qeyri-dəqiq bir ifadə və idrak mexanizmi halına gətirir. Dildə müəyyən rasional hədlərdə sinonimliyə qədər genişlənmə və omonimliyə qədər daralma prosesi aramsız olaraq davam edir, forma-məzmun paradoksları bir-birini təqib edir. Və son nəticədə həm də dilin təbii tənəffüzü təmin olunur. Dil səviyyələrinin yuxarıya doğru inikişaf edib genişlənməsi ilə buraya yeni çalarlar, yeni rənglər və yeni paradokslar əlavə olunur. Xüsusilə sintaktik səviyyədə dil vahidlərinin bir-biri ilə əlaqələnmə və əvəzolunma imkanları onu daim böyüyən və hər şeyi öz içərisinə alan nəhəng bir orqanizmə, bir supersubstansiyaya çevirir. Mətn semantikası və mətn sintaksisi yuxarıda qeyd olunan dil dəyərlərinin bir tərəfdən aydınlaşmasına, təmizlənməsinə, digər tərəfdən isə yeni sistem daxilində daha da mürəkkəbləşməsinə gətirib çıxarır. Dildəki yanlışlıq və qeyri dəqiqliklər labüd olaraq təfəkkürün də yanlışlığına, aldanış və yanılmalara səbəb olur. Insan dünyanı ana dilində və ya hər hansı başqa bir dildə necə üzvləndirirsə, necə görürsə düşüncə və mühakimələrini də ona uyğun şəkildə qurur. Dili öz sistem mahiyyətinə görə sosial, hər dəfə hərəkətə gətirilməsi, işlənməsi etibarilə fərdi hadisə hesab etmək olar. Dil fərdin maraq və meyllərini ifadə edərkən sanki müvəqqəti olaraq sosiallığını itirir. Sanki kollektivin, sosiumun
57 nəzarətindən çıxaraq fərdin ixtiyarına keçir, konkret situasiya daxilində sırf subyektiv, praqmatik maraq və məqsədlərə köklənir, fərdin ümumi qlobal azadlığının bir elementinə çevrilir. Insanın konkert şəxslər, şəxslər qrupu, kollektivlər, sosial qruplar, bütöv cəmiyyət üzərində üstünlüyü təmin olunduğu vaxt, dilin bu “azadlığı” xüsusilə təhlükəli xarakter alır. Hər kəsin öz həqiqəti və öz frazeologiyası formalaşır. Dil mövcudluq uğrunda fəal mübarizəyə qoşulur. Yalan və aldanış stilistikasının obyektiv məzmunu belədir. Beləliklə, dil, söz insan psixikasına, oradan da onun davranışına əsaslı surətdə təsir göstərən fəal bir qüvvə (В. Девкин, 5; А. Кирилина, 35) kimi şərh olunmalıdır. Vahid bir fonetik kompleksdə, səs kütləsi içərisində çoxlu məna çalarlıqlarının, bəzən hətta 10-15-ə qədər və daha çox leksik-semantik variantların toplaşması nitq gerçəkliyidə həmin potensialı “qapamaq” əsas, dominant mənanı neytrallaşdırmaq və ikinci dərəcəli, ucqar mənalardan birini qənşərə çəkmək, aktuallaşdırmaq imkanı yaradır. Belə reallaşmada, artıq qeyd edildiyi kimi, əlavə məna komponenti hakim, aparıcı ünsiyyət statusu kəsb etsə də, potensial olaraq operativ yaddaşdakı mürəkkəb və çoxqatlı məna strukturları ilə assosiativ rabitəni təmamilə itirmir, qəfil əks- əlaqə ilə onların oyanması, fəal qavranılması imkanı büsbütün aradan qalxmır. Söz assosiasiyaları bəzən arxetipik formalara, ilkin psixi strukturlara qədər yaddaşın ən dərin qatlarını hərəkətə gətirir. Deyilənləri konkret misallarla izah etməyə çalışaq. XX əsrin sonlarında Azərbaycanda keçid dövrünün, müstəqillik savaşlarının ən ağır və dolaşıq zamanlarında məşhur, doğrudur, ana dilində çox da yaxşı danışa bilməyən (belələri bəzən gözlənilmədən dili inkişaf etdirir, sözlərə əlavə, qəribə, qəfil məna çalarları əlavə edir!) bir dövlət xadimi xalqın ağır güzəranı, kütləvi işsizliklə bağlı suala cavab olaraq deyirdi: “ Azərbaycanda acından ölən, işsizlik yoxdur, bu gün hamı işləyir, zəhmət çəkir, səhərdən axşama qədər çalışıb-çabalayır, alver edir, səhərdən axşama qədər əkib-biçir, bazardan evə, evdən bazara tələsir, balalarını dolandırır. Kəndlərdə bir ildə iki, bəzən üç dəfə məhsul götürən adamlar var. Mən onların bu fədakarlığı qarşısında baş əyirəm. Xalqımız bacarıqlı xalqdır, daşdan pul çıxaran xalqdır.” (“daşdan pul çıxarmaq” ifadəsi real situasiya haqqında aydın təsəvvür yaradır)
58 Burada “işləmək” sözünün çoxmənalılığına, linqvistik qiymətləndirməyə fikir verin. “Acından ölən yoxdur” (ağır şəraitdə işləmək əvəzinə) ifadəsi yalanının üstünü açır, dil istifadəçisini ifşa edir. “Daşdan pul çıxarmaq” ifadəsi isə bu uğursuz nitq hərəkətini içəridən dağıdır. “İşləmək” felinin təkcə tükü-tükdən seçən dilçi-leksikoqraflara deyil, hətta naşı siyasətçilərə də bəlli olan aşağıdakı mənalarını xatırlayaq. 1)
müəyyən, daimi iş yeri olmaqla müntəzəm fəaliyyət göstərmək və bunun müqabilində dövlətdən sabit maaş almaq (mövcud praqmatik situasiyada əsas məna); 2)
ümumiyyətlə çalışmaq, zəhmət çəkmək, müəyyən bir iş normasını, tapşırığı yerinə yetirmək; 3)
4)
nəsə xüsusi, fövqəladə bir tapşığı yerinə yetirmək: Əməliyyat yaxşı keçdi, uşaqlar yaxşı işlədilər; 5)
saz, qaydasında olmaq: hava pis olduğuna görə bu gün onun səsi yaxşı işləmir, keçən dəfə daha yaxşı oxumuşdu; 6)
məcburi, istəmədən nəyisə icra etmək, kiminsə buyruğunu yerinə yetirmək; 7)
müəyyən, çox vaxt ağır işi görmək, öz iş qüvvəsini satmaq və s.
Yəqin ki, o dövr azərbaycanlılarının dil şüuruna möhkəm daxil olmuş “qul bazarı” söz birləşməsi çoxlarının yadındadır. Həmin çətin dövrü insanlardan heç də asan keçirməyən Ana dili “işləmək” sözünün yeni mənalarını, “ailəni acından ölməyə qoymamaq” semantikasının yeni-yeni çalarlarını kəşf etdi. Eyni bir sözün, bizim nümunədə “işləmək” sözünün müxtəlif mənalarının, fərqli işlənmə məqamlarının qəsdən qarışdırılması, əsas, başlıca semantik funksiyanın qismən neytrallaşması sayəsində sözün uzaq, marginal mənalarından birinin ünsiyyətdə başcıl, ön mövqeyə çəkilməsi, original praqmatik strateqiya diqqəti cəlb edir. Bu gedişin nəticəsində semantik-assosiativ xaos, qarmaqarışıqlıq, qeyri-müəyyənlik və qeyri-dəqiqlik bütöv mətnin aldadıcı konstruktiv prinsipinə çevrilir ki, bu da yalan və aldanışın gerçək, aktual ifadə aktına, uğurlu dil hərəkətinə çevrilməsi üçün münbit şərait hazırlayır. Həmin praqmatik situasiya imkan
59 verir ki, məsələn, alver etməyi, səhərdən axşama qədər bazardan evə, evdən bazara qaçmağı, çalışıb-çabalamağı “işsizliyin olmaması” kimi qələmə verəsən. Bu dil məntiqi ilə, məsələn, dilənməyi də, daha yüksək səviyyəli “zəhmətkeşlər arasında” rüşvət almağı da, korrupsiyanı da “işləmək” kimi təfsir və təqdim etmək olar. Əlbəttə, başı özünə qarışmış azsavadlı məmur bunu heç də biz deyən kimi fikirləşmir, sözün mənalarını alt-alta düzüb haqq-hesab aparmır, o bunu intuitiv şəkildə, ana dili fəhmi ilə qavrayır, dil təcrübəsindən, ünsiyyət praktikasından, kommunikativ-praqmatik ənənədən hazır şəkildə əxz edir. Bu qəribə nitq aktı üçün psixoloji cəhətdən maraqlı olan isə budur ki, həmin situasiyada çoxmənalılıq deyilən dil faktı, dil riyakarlığı ilə xarakterin riyakarlığı, ikiüzlülüyü birləşir. Qohumluq münasibətləri sahəsinə daxil olan sözlərin çoxmənalılığından yalan və aldanış vasitəsi, linqvistik qiymət çoxluqları kimi istifadə olunması xüsusilə geniş yayılmışdır. Məşhur alman yazıçısı Teodor Ştormun “İmmen gölü” povestində belə bir yer var: “Sie ist meine Mama. Ich will meine Mutter haben. “ (O mənim mamamdır. Mən anamı istəyirəm!) Müasir alman dili reallığında “Mama” sözü “Mutter” sözünün sinonimi kimi işlənir. Lakin uşaq dili və uşaq təfəkkürünün ən sevimli və sehrli sözü, eksistensial başlanğıcı olan “Mama” elementi “uşağa baxan”, “dayə” mənasında da işlənir. O uşağın doğma,süd anası olmaya da bilər ki, bu da manipulyasıya, yalançı dil hərəkəti üçün fürsət yaradır. Uşaq dilində tez-tez işlənən “Papa” sözü də yalnız ata (der Vater) mənasında deyil, bir sıra digər mənalar və işlənmələr üçün də əsasların yaranmasına rəvac verir. Başqa sözlə, buna sözün semantik tutumu, səs-məna materiyası əsas verir. Eşitdiyimə görə müasir azadlıqlar reallığında cavan qızlarla oturub-duran yaşlı və imkanlı kişilərə də “Papa” deyirlər. Maraqlı burasındadır ki, həmin praqmatik semantika rus və Azərbaycan dilli ünsiyyət mühitinə də nüfuz etmişdir. Oxuduğum müasir alman romanlarından birində cavan qız sirrinin gizli qalması üçün onunla istirahətə yollanan yaşlı kişini “ata” (“Vater”) kimi təqdim edir və situasiyadan qalib çıxır. Dil yalan və yalançılarla nəinki sirdaşlıq, həm də fəal əməkdaşlıq edir. Yaxud Azərbaycan dilində zəngin siyası-ictimai və məhəlli, hətta hüquqi çalarlar kəsb etmiş günahsız “baba” sözünü götürək. Mən bu sözün
60 yalanının, çoxmənalılıq və çoxfunksiyalılığının bir qədər sonrakı dövrdə insan həyatını xilas etdiyinin şahidi olmuşam. O vaxtlar Heydər Əliyevə təkcə uşaqlar deyil, bir çox minnətdar yaşlılar da sevə-sevə “baba” deyirdilər. “Deyirlər filankəs babanın yaxın adamıdır”, “Baba dünənki müşavirədə məmurların yaman dərsini verdi” və s. İctimai nəqliyyatda dostu ilə şirin söhbət edən cavan oğlan qəfildən uca səslə “Bütün günahlar babadadır” dedi. Oğlan bunu deyər-deməz iki nəfər mülki geyimli şəxs geri çevrildi və onu sorğu-suala tutnağa başladı. İş get-gedə qəlizləşirdi. “Baba” sözü mövcud situasiyada özünün bütün mənfi enerjisi, qorxunc praqmatikası ilə işə düşmüşdü. Görünür hüquq-mühafizə orqanı işçiləri oğlanı artıq avtobusdan düşürməyə hazırlaşırdılar. Bu vaxt yaxşı ki, dil yaddaşı köməyə gəldi, o, mövcudluq, özünümüdafiə instinktinin bütün gücü ilə müqavimət göstərə-göstərə qəfildən uca səslə dedi: “ Sizə nə, mən öz babamı deyirəm! Babamdan danışmağa ixtiyarım yoxdur?!” Bu situasiyada “baba” sözünün çoxmənalılığı bir linqvistik alibi təsiri göstərdi, oğlanı ehtiyatsız yaxud səmimi deyilmiş sözün xətasından qurtardı. Görünür, bir çoxlarından fərqli olaraq bir qədər də xeyirxah adamlar olan “mülkilərin”, təhlükəsizlik orqanı işçilərinin qolu boşaldı və onlar “Yaxşı rədd ol get!” deyib oğlanı rahat buraxdılar. Əlbəttə, bu gərgin situasiyanın sovuşmasında xəfif yumorun, intonasiya semantikası və mimikanın da köməyi az olmadı. Ümumiyyətlə, pozitiv, xeyirxah yalan və aldanış hərəkətlərinin qiymət çoxluqlarının uğur qazanmasında intonasiya, söz sırası və inkarın rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Zərbələrin gücündən çox onların dəqiqliyinə və aldanış effektinə diqqət yetirən karateçilərin belə bir devizi var: “Döyüşçü olmaq, heç vaxt döyüşməmək!” Bu “uyudulmuş güc” fəlsəfəsində həqiqət məntiqi, tamamilə, bütün aydınlığı və realizmi ilə anlaşılsa da, bir paradoksallıq, semantik-praqmatik ziddiyyət, aldanış da göz qabağındadır. Əgər döyüşçüsənsə, həm də yaxşı döyüşçüsənsə, onda həmişə döyüşçü olmağın, əgər heç vaxt döyüşməyəcəksənsə, güclü olmağın nə mənası var? Axı sözün gücü yetməyən, verbal davranış imkanlarının və səlahiyyətlərinin tükəndiyi, bitdiyi yerdə hər şeyi sonda zorakı, “vəhşi” güc həll edir. Bu qorxunc, aldadıcı formulda sülh, barış və dinclik düşüncəsindən çox karate ustası ilə döyüşməyin vahiməsi, arzuolunmazlığı ifadə olunur. Həmin
61 əslində güc nümayişinin, danışanın iradi aktının bünövrəsində “döyüşmək” sözünün semantik şüalanmaları, fərqli məna və anlam yozumları, praqmatik kompressiya – sıxılma dayanır. Döyüşmək – müharibə meydanlarında qəhrəmanlıqlar göstərmək, hərbi əməliyyatlarda fəal iştirak etmək. Döyüşmək – idman yarışlarında öz gücünü sınamaq, özünü təsdiq edib yaxşı yer uğrunda mübarizə aparmaq, qalib gəlməyə səy göstərmək. Döyüşmək – axıra qədər mübarizə aparmaq, öz iradəsini başqalarına qəbul etdirmək. (O öz təklifinin başqaları tərəfindən də qəbul olunması, partiyanın parçalanmaması üçün axıra qədər mübarizə apardı, dönmədi, sona qədər döyüşdü.) Döyüşmək – kiminləsə savaşmaq, dava-dalaş salmaq, rəqibə öz gücünü göstərmək və s. Məhz bu geniş və daha da genişlənən dil yaddaşı, əhatəli semantik və funksional variativlik adi, normal güc sahiblərini arxayınlaşmağa, xam xəyallara qapılmağa qoymur, onları karateçiyə kor-koranə inam bəsləyib arxayınlaşmaq ehtiyatsızlığından qoruyur. Təsadüfi deyildir ki, bütün dillərdə “döyüşmək” (kämpfen), “yazmaq”, “gözləmək” (warten), “qorumaq” (schützen), “gözəl” (schön), “zəngin” (reich), “görmək” və s. kimi geniş semantikalı sözlərin zəngin sinonimləri, dilin digər semantik sahələri ilə çoxtərəfli əlaqələri, assosiativ bağları var. “Yazmaq” feli “üzündən köçürmək” (“köçürmək”), “tərtib etmək”, “yaratmaq”, “makinadan və ya kompüterdən çıxarmaq” və s. kimi mənaları birlikdə daşıyır. Dissertasiyasını başqasına və ya başqalarına yazdırtmaqda şübhələnən bir nəfər magistrant and-aman edirdi ki, “İşi özüm yazmışam”. Sonra məlum oldu ki, həqiqətən mətni kompüterdə özü yazıb. Göründüyü kimi, sözün çoxmənalılığı aldanmaya, manipulyasiyaya yol açır, “sübut”, bəraət imkanlarını, mülahizənin gerçəklik şansını artırır. Məlum olduğu kimi, çoxmənalı, çoxçalarlı sözlər olan “yeni” və “müasir” sözləri mətndə həm də bir-birinin yerinə işlənmək imkanı qazanır. Bu cəhətdən “Müasir Müsavat Partiyası” adı “Müsavat Partiyası”nın ideallarını gözdən salmaq üçün son dövr siyasi praktikasının unikal tapıntısı hesab oluna bilər. Adətən kommunikativ baxımdan intensiv anlayışları adlandıran sözlərin daxilində zəngin və rəngarəng semantik qatlar, məna çalarlıqları yerləşir. Maraqlıdır ki, çoxəsrlik ünsiyyət ənənələri sayəsində dinamik,
62 çoxmənalı sözlərin əksəriyyəti universal xarakter daşıyır, tam və ya qismən semantik ekvivalentlik, kommunikativ izomorfluq kəsb edir. Belə dildaxili və dilllərarası praqmatizmlər əlaqəli mətndə fikrin müəyyən məqamda böyütmək, qabartmaq, ayrı-ayrı məna fiqurlarını aktuallaşdırmaq, fəal dövriyyəyə daxil etmək imkanlarını şərtləndirir. Müasir alman dilində də “Mann” (kişi), “Mensch” (insan), “Freund” (dost), “Kumpel” (yoldaş), “beistehen” (dayaq olmaq), “versichern” (əmin etmək, inandırmaq), “schlagen” (vurmaq), “Toleranz” (dözümlülük) və s. kimi sözlərin manipulyasiyası geniş yayılmışdır. Istər siyasi-ictimai diskursda, istərsə də canlı danışıq dilində ən müxtəlif fərdlərarası münasibətlərdə semantik çarpazlaşma, aldanış-oyun strategiyaları müasir həyatda, hər hansı bir dil- ünsiyyət sisteminin mühüm qanunauyğuluqlarından birini təşkil edir. Qohumluq terminlərinin praqmatikası üzərində müşahidələrimizi davam etdirsək görərik ki, elementlərin sosial statusu onların kommunikativ valentliyi ilə düz mütənasib gəlir. Yaxın qohumluq münasibətləri bildirən sözlərin funksional genişliyi xüsusilə diqqəti cəlb edir. Söhbət “ata”, “ana”, “dayı”, “əmi”, “qardaş”, “bacı”, qismən də “xala” sözlərinin praqmatik-üslubi dəyərləndirilməsindən gedir. Bu siyahıya “nənə” və “baba” sözlərinin daxil olmaması, daha doğrusu daxil ola bilməməsi də praqmatik mülahizələrlə, dünya bilikləri konteksti və həyat təcrübəsi ilə bağlıdır. O qədər də kara gəlməyən (istisnalar da var!), əlində geniş imkanları olmayan “nənə”, xüsusilə “ata nənəsi”, “bibi” sözlərinin semantik baxımdan dərinləşməməsi, zənginləşməməsi insanların ümid və gözləntilərini əks etdirir. Və belə qohumluq əlaqələrinə kifayət qədər diqqət yetirməməkdə dil məntiqi də doğru hərəkət edir. “Dayı” sözündə isə vəziyyət təmamilə başqadır. Qəribədir ki, azərbaycanlılar, geniş mənada bütün müsəlmanlar ana qohumluğuna xüsusilə həssas yanaşır, ana tərəfin qohumlarına daha çox inanır və ümid bəsləyir. Bu, daha çox insani diqqət, qayğı və ülfətə aiddir. Təcrübə göstərir ki, “dayı” və “xala” bacı uşaqlarına, xüsusilə kiçik yaşlı uşaqlara münasibətdə daha artıq dözümlü olur, onların hər cür əziyyətinə tablaşmağa hazır olurlar. Buna görə də xalq dilində “dayı” sözü həm də “ən yaxın adam”, “himayədar” mənası kəsb edir. (Bilirsən onun dayısı kimdir? İcra başçısının özü!) Bir azərbaycanlı-türk düşüncəsində “dayı” sözü ilkin qohumluq semantikasından sonra “arxa”,
63 “dayaq”, heç vaxt və heç bir şəraitdə adamı darda qoymayan bir qüdrət, hətta mistik bir güc kimi implikasiya olunur. “Əmi” sözündə isə vəziyyət bir qədər başqa cürdür. “Dayı”dan fərqli olaraq “əmi” səmimi, qayğıkeş statusundan çox bir zəngin, ağır adam, var dövlət və səxavət sahibi, lap son məqamda haraya gələn və heç kəsin həll edə bilmədiyi məsələləri həll edə bilən bir arxa, yenilməz güc mənaları ilə assosiasiya olunur. Azərbaycan zehniyyətində, xüsusilə qədim dövrlərdə evfemistik maneələrlə bağlı “dayı” andı hətta ata andını da üstələmişdi. Bu gün iqtisadi imkanları yüksək olmayan dayılar and yeri olmaq şansını asanlıqla itirir. Daha bir çox əvvəlki yasaqlardan, evfemizmlərdən qurtulmuş azad Azərbaycan qadını açıqdan-açığa, mərd-mərdanə “Atanın / papanın canı haqqı!” deyə birbaşa öz ərinin canına and içir. Ictimai yerdə hətta onun adını çəkməkdən, haqqında əhvalatlar danışmaqdan belə çəkinmirlər. Artıq bizə tanış olan “papa” sözü təkcə varlı himayədar yox həm də “varlı ailə başçısı” mənasında işlənir. Bu gün ailədə nüfuzu, müstəqilliyi xeyli artmış və xüsusilə rus dil ənənəsinin təsiri altında ananın canına and içmək hallarının xeyli intensivləşdiyini müşahidə etmək olar. Bu həm də yeni dövrdə feminizasiya meyllərinin, matiarxat düşüncəsinin güclənməsindən xəbər verməkdədir: Anamın canı haqqı! Məsələ burasındadır ki, belə sınanmış andlarla, super-sözlərlə etimad qazanmaq, manipulyasiya etmək daha asan və raht olur. Əlbəttə, burada aldanış və oyunlar da xüsusi aktuallıq və dəyər kəsb edir. Bir də görürsən ki, ana dedikləri doğru olanda, həqiqətə uyğun gələndə dayının canına (Dayının canı haqqı!), doğru olmayanda və ya əhəmiyyətsiz məsələlərdə əminin canına and içir (“Əminin canı haqqı pulumuz yoxdur!”). Madar qardaşları olan bacılar hətta uşaqlarının tez-tez dayılarının canına and içməsini qısqanclıqla qarşılayır, bir olan, bircə olan “qardaş canını” müdarə edir, ondan oyun-oyuncaq kimi istifadə olunmasına yol vermirlər. Bu deyilənlər kontekstində müqabil tərəfi aldatmaq, çaşdırmaq və ya onu müəyyən fikirlərdən, hərəkətlərdən yayındırmaq üçün “Filankəs mənim dayımdır!” qəbilindən olan nitq hərəkətləri təmamilə təbii görünür, aşkar illokutiv güc və təhdid semantikası kəsb edir. Hətta əsl həqiqətdə, bioloji mənada dayısı – anasının qardaşı olmayanlar da belə aldadıcı dil aktlarından yararlana bilir və dayının gerçəkdən olub-olmaması heç bir əhəmiyyət kəcb etmir. Çünki söhbət konkret denotativ
64 semantikadan, tanınmadan deyil, sözün təmamilə başqa praqmatik səmərəsindən gedir. Qohumluq nominasiyaları sistemində boşluqların olması müvafiq situasiyalarda aldanış-oyun aktlarının, yalan və manipulyasiya hərəkətlərinin reallaşması üçün əlavə imaknlar yaradır. Bir çox Hind- Avropa dillərində qohumluq əlaqələrinin dəqiq verballaşmaması belə kommunikativ vakuumun yaranmasının mənbəinə çevrilir. (Onkel – “əmi” yoxsa “dayı”?, дядя - əmi yoxsa dayı, тетя – bibi yoxsa xala?) Məna müxtəlifliyi və manipulyativ qarşılaşdırmalara əsaslanan nitq hərəkətləri gərgin emosional vəziyyətləri dəf etmək, arzuolunmaz situasiyaları sovuşdurmaq üçün təsirli və sınanmış üsullardan hesab olunur. Deyilənə görə pambıq toplanışının qızğın dövründə rayona gələn və işlərin gedişindən narazı qalan birinci birinci katibin şərəfinə ehtiyatla yüngül bir şam süfrəsi hazırlanır və süfrəyə təbii ki, birinci katibin şərəfinə “içkilərin şahi” araq da qoyulur. Qaşqadaqlı birinci birinci katibin bunu görəndə lap qanı qaralır, zəhmli nəzərlələ zavallı rayon rəhbərlərini, məsul işçiləri süzür. Bu vaxt vəziyyətin çox qəliz olduğunu görən qadın – rayonun I katibi gözlənilmədən Mərkəzi Komitənin birinci katibinə deyir: “Yoldaş Axundov, vuraq? Cəsarətli və qeyri-adi təklifdən özünü itirən, yumşalan birinci katib istər-istəməz əlini qədəhə uzadır və qadının təklifinə cavab olaraq “vuraq” deyir. Bir uğurlu dil hərəkəti ilə ifrat-tatolitar sistemin davranış kodeksini bir an içində iflic edən qadın şüşəni götürüb, bəli Axundovla qədəh-qədəhə vurur, lakin içməyib yerə qoyur. Bunu görən V. Axundov ondan soruşur: “Bəs dediniz vuraq?” “Mən dedim vuraq, demədim ki, içək...” Çoxmənalı sözün situasiyanı təmamilə dəyişməsi, yeni reallıq konstruksiya etməsi göz qabağındadır. Sözün tutumunun, məfhumi-ideoqrafik həcm və miqyaslarının genişlənməsi bir çox əlavə emosional-ekspressiv məna və qiymətləndirmə çalarlarının yaranmasına rəvac verir ki, bu da dil işarələrindən yalan və aldanış, sui-istifadə hallarının yaranması üçün əlverişli linqvistik-psixoloji mühitin hazırlanması ilə nəticələnir. Iqtisadi-ictimai formasiyalar, sosial- siyası situasiya dil istehlakçısına onun ixtiyarında olan leksik materialla şərti-nisbi mənada sərbəst davranmağa, konkret vəziyyətdən, ünsiyyət şəraitindən asılı olaraq bəzən hətta öz praqmatik məqsədləri naminə onları
65 təftiş etməyə, yeni, oriqinal, çox hallarda sırf fərdi-psixoloji anlam və çalarla zənginləşdirməyə imkan yaradır. Həqiqətin nisbiliyi, qavrayışın insanmərkəzi xarakteri, reallığın çoxluğu və linqvistik baxımdam konstruksiya edilə bilməsi düşüncəsi öz işini görür. Təsadüfi deyildir ki, Amerika alimi Morris praqmatik mənanı insanın dil işarələrinə münasibəti kimi səciyyələndirir. Lakin unutmaq olmaz ki, ünsiyyət prosesi ideologiyaların və fərdlərin mübarizəsi, dil sistemi ilə qrup və sırf subyektiv-fərdi nitq fəaliyyətləri arasında müəyyən qaydalar, nisbət və miqyaslar çərçivəsində cərəyan edir, söz assosiasiyaları daim genişliyə və yüksəkliyə, semiotika, dil işarələri sərbəstliyə can atsa da, dil sisteminin, canlı dil həyatının dinamik cazibəsi ilə aramsız olaraq aşağıya – normaya tərəf dartılır, onunla fəal şəkildə tənzim və təshih olunur. Praqmatik təxribatlar leksik-semantik sistemin bütün qatlarını əhatə edə bilmir, daha doğrusu, onun yalnız mövcud bir hissəsini fəal şəkildə, bir dünyagörüşü olaraq öz təsiri altına alır, daha çox sözlərə yeni mənaların əlavə olunması, anlayışlara yeni münasibət və neologizmlərin meydana gəlməsi şəklində özünü göstərir. Sabitləşmiş, cilalanmış normalar, ümumi ünsiyyət standartları, dilin “həyat xətti“ yaşamaqda davam edir, uzun bir dövr üçün dəyişməz qalır ki, bu vəziyyət də “varlıq evi” olan dili xaos və özbaşınalıqdan qoruyur, ifrat valyuntarizm təhlükəsindən xilas edir, fərdi- okkazional işlənmələr və praqmatik innovasiyaları, ünsiyyət sərtliklərini bütünlüklə olmasa da, qismən öz təsiri və nəzarəti altında saxlayır. Bununla da dilin ümumi ünsiyyət vasitəsi olmaq funksiyası qorunub saxlanır, dil içəridən dağılmaqdan, məhv olmaqdan xilas olur. Lakin aramsız kommunikativ axın və dəyişmələr, semantik-praqmatik normaların yeniləşməsi öz işini görür, dilin ətalətini, irəliyə hərəkətini axıra qədər dayandırmaq olmur. Sözlər, anlayışlar uzun müddət yaddaşları fəth edir, dilin leksik qatlarına hopur. Sözlərin məvhumi assosiativ çalarlıqlarının genişliyinə, qiymətləndirmə, daxiletmə ölçülərinin subyektivliyinə, emosional-ekspressiv mənaların, gerçək qavrayışın rəngarənglik və çoxşaxəliliyinə əsaslanan nisbət ölçüləri bizi hər dəfə fərqli dil-ifadə nisbilikləri sferasına çıxarır. Beləliklə, dil nisbiliklərinin tarixən dəyişən semantik-üslubi strukturlarının çoxsəviyyəliliyindən danışmaq münasibdir.
66 Praqmatik relyativizm, nisbilik düşüncəsi, konstantlıq və variativlik həddləri içərisində dil yeni, fərqli bir qarşılaşdırma münasibətlərinə, semantik-koqnitiv paradiqmaya daxil olur, daha geniş tətbiq sahələri işğal edir. Dil materiyasının xüsusilə həssas və əhəmiyyətli bir hissəsi olan leksika ideologiyaların, konkret məqsəd və proqramların fəal müdaxilələri altında böyük çoxluğun, kütlənin heç cür təsir göstərə bilmədiyi təhrif və dəyişmələrə sinə gərir, cəmiyyətin, bütöv dövlətlərin, xalqların idarə olunması, yönəldilməsi həm də müvafiq “dil çevrilişi”, “linqvistik hazırlıq işi” sayəsində mümkün olur. Müəyyən, adətən çox da uzun sürməyən bir tarixi dövr üçün dilin diktaturası bərqərar olur. Hər bir ideologiya öz dil məramnaməsini, ifadə əxlaqını hazırlayır. Bu prosesin XIX əsrdən başlayaraq xüsusilə sürətlə getdiyini söyləmək olar. Konkret tarixi şəraitdə, tarixin sərhəd situasiyalarında denotativ və praqmatik semantikanın ağırlıq mərkəzləri dəyişir, xüsusi dil işarələrinin tətbiq dairələri daim institusional, ictimai və fərdi – subyektiv eksperimentlər içində genişlənib böyüyür, çoxlu yeni güc sözləri (Schlagwörter) yaranır. Dil sisteminin üst qatlarında bütöv bir zorakı leksikon, konkret, şəffaf denotatı olmayan, bəzən təmamilə yanlış, gerçəkliyi təhrif edən leksik elementlər beyinlərə daxil olur, şüuru idarə etməyə başlayır. Dil - gerçəklik, fərdi-subyektiv müdaxilə və təhriflərlə öz sinergetik gücləri arasında sıxılır, həmin gərginlik nöqtələri içərisində, aramsız xarici və daxili təzyiq altında inkişaf edib böyüyür. Bir sistem olaraq özünü yenidən səfərbər eməyə, təmizləməyə, tənzimləməyə cəhd göstərsə də, çoxlu yanlışlıqlara, təhrif və aşınmalara məruz qalır, lakin leksik-qrammatik – tamlığını, bütövlüyünü və vəhdətini poza biləcək semantik deformasiyalara uğramaqdan özünü mühafizə edir. Hər bir xalqın dili ideologiyaların, əqidələrin, siyasi sistemlərin dəyişməsi, yeniləşməsi ilə tarixi proseslərin həm fəal iştirakçısına, həm də varisinə çevrilir, bir canlı, daim inkişaf edən orqanizm olaraq tarixin sınaqlarından həmişə qalib və daha da güclənmiş halda çıxır. Hər dəfə daha mükəmməl, mübariz və çevik bir düşüncə - ifadə mexanizmi formalaşır. Dil cəmiyyətin, saysız-hesabsız fərdlərin, şəxsiyyətlərin təcrübəsinə əsaslandığından və onu əks etdirdiyindən, həm də öz imkanlarını, energetikasını reallaşdırdığından gerçək dünyada olduğundan çox vaxt fərqlənən, ona adekvat olmayan öz subyektiv-fərdi həqiqətlər və yalanlar dünyasını yaradır. Nəsillər, yeni
67 ictimai kollektivlər konvensiyaları yeniləşdirməyə, guya təkmilləşdirməyə çalışsa da, bu hər dəfə, dil şüurunun müəyyən deformasiyasına, konvensiyaların yeni qiyafədə, yenidən dirçəlməsinə gətirib çıxarır. Fərqli praqmatik maraq və mənafelər yeni konvensiya, sonda yenə də hamının qəbul etmədiyi, edə bilməyəcəyi yeni, daha uğursuz konvensiya axtarışlarına start verilir. Sözün mövqeyi zəiflədikcə sanki formallaşır, denotatla əlaqəsini itirir. Dil şüuruna çökmüş yalan və aldanışların, təhrif və yalnışlıqların, əbədi, dəyişməz həqiqətlər nihilizminin başlıca qanunauyğunluqlarından biri də məhz budur. Sovet imperiyası dövründə Azərbaycanda yaşayan bütün xalqların, etnik qrupların ümumi adı kimi düşünülmüş və çoxlu mübahisələr doğuran “azərbaycanlı” sözünə diqqət yetirək. Xalq tərəfindən təbii məntiq və ünsiyyət ehtiyacından, sağlam leksik doğuşdan – törənişdən deyil, siyasətçilər tərəfindən quraşdırılan “azərbaycanlı” sözü həm adi söz kimi, həm də ictimai-siyası bir anlayış kimi (Azərbaycan vətəndaşı və Azərbaycanda yaşayan bütün millətlərin (türk, ləzgi, talış, kürd, tat, lahıc) ümümi adi kimi) dövriyyəyə daxil oldu. Təkcə o dövr üçün toxunulmaz super-anlayış bildirən “rus” sözü və ruslar bu məvfumun məzmunundan kənarda qalırdı. Təbii ki, leksoikoqrafik ədəbiyyatda çoxmənalı söz kimi təsbit olunmayan, sabit “qeydiyyat siyahısına” düşməyən bu söz daha artıq leksik deyil, praqmatik çoxmənalılıq istiqamətində gəlişdi, nitq səviyyəsində, kommunikativ-funksional müstəvidə zəngin və rəngarəng işlənmə məqamları kəsb etdi. Bütün xalqları, millətləri, vətəndaşları, hətta ictimai quruluş və sistemləri, dövlətləri birləşdirə, bərabərləşdirə bilən cazibədar “azərbaycanlı” kəlməsi ilk gündən “yuxarıdan”, ekstralinqvistik güclərdən ona qəbul etdirilən zorakı semantikanı, ideologiya və təbliğatın aşıladığı yalan və aldanışı leksikaya, oradan da tədricən dil sisteminə daxil etdi. Sən demə “azərbaycanlı” sözü sovet Rusiyası tərəfindən ilk növbədə bu ölkədə yaşayan dominant xalqın - Azərbaycan türklərinin adını, kimliyini dumanlara qərq etmək, Azərbaycanı ümumi türk kontekstindən ayırmaq, türklük mənşəyini şübhə altına almaq, sonralar mümkün olarsa təmamilə unutdurmaq, bununla da labüd olaraq dağılmalı olan sovet imperiyası sonrası separatçılıq, dağıdıcılıq meyllərinə rəvac vermək məqsədi güdürmüş. Belə halda Azərbaycan deyilən məmləkətdə yaşayan
68 bir sıra digər etnosların, xüsusilə ruslar üçün tarixən “strateji” əhəmiyyət kəsb edən xalqların mövcudluğunu xüsusi nəzərə çarpdırmaq, bu ölkədə onsuz da tarixən birliyə, qardaşlığa deyil, etnik müxtəlifliyə, pərakəndəliyə diqqəti yönəltmək xeyli dərəcədə asanlaşır. Ehmalca gələcək Azərbaycan müstəqilliyinin, milli dövlətçiliyin binövrəsinə qoyulmuş bu dəhşətli söz- bomba sonradan uzaqdan idarəetmə yolu ilə, zəncirvari reaksiya ilə partladılacaqdı. Real separatçılıq təhlükəsi dövründə və sonralar Azərbaycanı hələ xeyli hədə altında saxlayacaqdı. Ilkin emosional qavrayış, sözün təəssüratı isə öz bəhrələrini verirdi. Bütün sovet xalqları kimi azərbaycanlılar da eyni səy və əzmkarlıqla sosializm uğrunda bəylərə, xanlara, qolçomaqlara qarşı mübarizə aparır, dövlət planlarını, sosialist öhdəliklərini artıqlaması ilə yerinə yetirirdilər. Azərbaycan xalqı “sovet xalqının” tərkib hissəsi olmuşdu. Hamı xalq düşmənlərinə qarşı mübarizəni eyni kollektiv qorxu və ruh yüksəkliyi ilə aparırdı. Hamı “Böyük Vətən Müharibəsində” öz canını eyni fədakarlıq və xoşbəxtliklə qurban verirdi, həm də fəal bir psixoloji stimul, az qala sosial instinkt kimi qavranılan “azərbaycanlı” sözü bütün Azərbaycan vətəndaşları üçün bir güvənc və qürur mənbəyi idi. “Azərbaycanlı” Həzi Aslanov hərbi müdriklik və qəhrəmanlıq göstərib iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı və general rütbəsi alırdı, bütün “azərbaycanlılar” eyni qürur və fərəh hissləri keçirirdi. “Baqramyanlar” milliyətindən asılı olmayaraq belələrini öldürəndə “azərbaycanlı” kimi öldürürdü. Söz aldanışı həm xeyir verir, həm də ziyan vururdu. Bizim Rəşid Behbudov sehrli səsi ilə bütün dünyanı fəth edirdi, Azərbaycan əhalisi, yenə milliyətindən asılı olmayaraq bir nəfər kimi bayram edirdi. Müslüm Maqomayev dünya estrada musiqisinin ən yüksək zirvələrinə qalxırdı, bütün azərbaycanlılar ayağa qalxıb əl çalırdı. “Neftçi” hər dəfə uduzurdu, bütün “azərbaycanlılar” təkrar-təkrar yasa batırdılar. Bircə söz toplumun bütün şüuraltı və şüursuzluq sferalarını sarmışdı, zəbt etmişdi. “Azərbaycanlı” sözü leksik sistemin içində, söz cəngəlliyində bir ilantutan cəldliyi və hiyləgərliyi ilə milləti ofsunlamış, milyonların psixologiyasına daxil olaraq milli hissləri iflic etmişdi, dil şüurunda qırmızı bir boya ilə həkk olunmuşdu. Bu kütləvi psixoz, yalan və aldanışın bir təqdirəlayiq cəhəti də vardı: Tam dinclik və sakitlik hökm sürürdü, hamı xoşbəxt və məsud idi. Buradaca qeyd edək ki, sadə,
69 zəhmətkeş insanlar, kütlə çoxluğu etnik əlahiddəlikdən, milli müstəsnalıq düşüncəsi və fərdiyyətçilikdən artıq sosiallığa, birgəliyə, çoxluğun güvənliyi düşüncəsinə tapınır. Və burada dilin, linqvistik şüurun da xidmət payı var... Lakin sovet ideologiyasının təsiri zəiflədikcə, böyük və azğın məqsədlər aydınlaşdıqca “azərbaycanlı” sözünün praqmatik sehri açılmağa, nisbi həqiqətlərin məkrli sifəti görünməyə başladı. Hələ sovet hökumətinin amansız təqib və repressiyaları dövründə bir çox açıq fikirli ziyalılar, bu amorf “azərbaycanlı” sözünün çoxmənalılığından, çoxfunksiyalılığından istifadə etməklə hazır həqiqətlər konvensiyasından çıxmağa, işarənin kələk, manipulyasiya imkanlarından özünəməxsus şəkildə yararlanmağa çalışırdılar. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qanuni varisi olaraq Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası sərhədlərində müstəqil Azərbaycan dövləti yaratmaq uğrunda gedən çətin mübarizə və mücadilə illərində, xüsusilə 1991-1993-cü illərdə - müstəqillik paradları dövründə məkan, milliyət və dil kontekstində Azərbaycanla bağlı şüar-sözlərdən necə ustalıqla və bəzən xaincəsinə yararlanma hallarına ən yeni tarix şahiddir. Erməni-rus təcavüzünün güclənməsi ilə milli, dövləti birlik ideyasının hıyati zərurətə çevrildiyi vaxtlarda “azərbaycanlı” praqmemi bütün aqressiv mahiyyəti ilə gündəmə gəldi. Müstəqilliyimizin, dövlətçiliyimizin möhkəmlənməsi və ya zəifləməsi ilə bu söz gah bu, gah da digər qütbə yönəlir, semantik məcrasını dəyişirdi, hər bir milli azlığın, Azərbaycanda yaşayan bütün azsaylı xalqların adları etiraf oldunduğu, istək olarsa, hətta pasportda açıq mətnlə qeyd oldunduğu halda, təkcə dominant xalqın – Azərbaycan türklərinin adı siyasi müzakirə, alver objektinə çevrilir, həqiqətən bu mühüm birləşdirici ad digər xalqların, etnik qrupların deyil, artıq yalnız Azərbaycan türklərinin milli mənsubluğunun işarəsi kimi işlənirdi. Bu, regional şovinizmin, görünməz, iç separatçılığının tüğyan etdiyi bir dövr idi. Görünür, açıq separatizm nəzərdə tutulan işlərin gedişinə mane olurdu, onu hətta qeyri-mümkün, təhlükəli və arzuolunmaz bir situasiya ilə üz-üzə qoyurdu. XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəllərində “azərbaycanlı” sözü bəziləri tərəfindən hətta az qala “ekzotik xalq”, milli azlıq kimi təqdim olunurdu. “Nə türk? Türk nə gəzir, xalis türk var?!” Cidd-cəhdlə belə fikirlər yayan gizli təbliğatçılar, ştatlı ara adamları peyda
70 olmuşdu. Böyük əksəriyyətin üstünlüyü məhz başqalarının mütləq çoxluqla qaynayıb-qarışması faktı qəsdən arxa plana çəkilirdi. Bu fikirlər kimlərinsə mifik separatçılıq, dövlətçilik, yeni azərbaycançılıq mənafelərinə uyğunlaşdırılırdı. Azərbaycanda yaşayan erməni əsilli, bir çox şübhəli, qarışıq qanlı siyasilər, dövlət xadimləri, “xalq deputatları” üçün “türk” sözündən və türk mənafeindən yan keçməyə imkan verən çoxmənalı, dumanlı “azərbaycanlı” sözü göydəndüşmə bir fürsət, bir tale töhfəsi idi. Dövlət strukturlarında, idarəetmə işlərində geniş təmsil olunan, deyilənə, yazılana görə qonşu dövlətlərin xüsusi xidmət orqanlarında, hətta terror təşkilatları ilə fəal əməkdaşlıq edən adamlar “Mən azərbaycanlıyam”, “Mən azərbaycanlı olmağımdan qürur duyuram!” kimi aldadıcı, yalançı şüarlardan gen-bol istifadə edilir. Çünki, “azərbaycanlı” olmaq Azərbaycanda yaşayan hər bir millətdən olmaq demək idi, hətta erməni, yarımerməni və ya sadəcə vətənsiz olmaq demək idi. Təsadüfi deyildir ki, Almaniyada cinayət işləmiş bir erməni qadını bir qadın və bir erməni hiyləgərliyi ilə özünü “azərbaycanlı” kimi qələmə vermişdi. O, həqiqətən Azərbaycandan olan erməni qaçqını idi Azərbaycanlı idi. (Bu da erməni stilistikasının daha bir nümunəsi!) Belə bir məsəl var: Hər bir pis işin xeyirli cəhəti də var. Xoşbəxtlikdən hətta ən mürtəce anlayışların, aldadıcı sözlərin, yalnış adlandırmaların onların zaman-zaman təkrarlanması ilə taleyin, həqiqət və qaçılmaz tarixi ədalətin töhfəsi və təntənəsi olaraq anlayışın məzmunundakı boşluğun, qeyri-müəyyənliyin, qeyri-dəqiqliyin və aldanışın gizlətdiyi bir praqmatik pozitivizm də yaşayır. Ədalət naminə etiraf etmək lazımdır ki, Azərbaycan əleyhinə separatçılığın tüğyan etdiyi vaxtlar təcrübəli H. Əliyev başda olmaqla o vaxtkı iqtidar “azərbaycanlı”, “Azərbaycan dili”, “Azərbaycan xalqı” sözlərinin ünsiyyət potensialından məharətlə istifadə etdi. Axı dərində, şüuraltıda “Azərbaycan”, “azərbaycanlı” sözləri “türk” anlamını (məvhumunu) istisna etmir! Rusiya və İran sərhəddində separatçılıq meylləri kəskinləşəndə biz hamımız, bütün azərbaycan- müsəlman vətəndaşları yenidən “azərbaycanlı” olduq. Eyni toplumun nümayəndələri kimi birləşdik. Lakin bu, yalnız anlayışın yayğınlığı, genişliyi və yanlışlığı ilə bağlı deyildi, həqiqətən tarixən eyni talei yaşayan, doğrudan doğruya bir-biri ilə qayanayıb-qarışmış, qardaşlaşmış, ortaq
71 mədəniyyətə, qan qohumluğu ənənələrinə, başlıcası vahid ictimai-siyasi və dini-mənəvi dayaqlara söykənən dost xalqların, həlledici tarixi anda hamı üçün zəruri olan birlik və həmrəyliyinin təntənəsi, ümumi vətənçilik məfkurəsinin doğurduğu təbii müdafiə reaksiyası, özünümüdafiə instinkti idi. Məlum oldu ki, “azərbaycanlı”sözü Azərbaycanda yaşayan xalqların, etnosların məcmusu və “Azərbaycan türkləri” anlamlarından daha böyük və geniş bir anlayış ifadə edirmiş. Bir qədər də “Azərbaycan xalqı” və “Azərbaycan dili” qəbilindən olan dil aldanışları haqqında. Bu iki söz birləşməsi “azərbaycanlı” sözünə nisbətəna daha az ümumilik, birgəlik gücünə malikdir. Görünür ona görə ki, cansız -lı formantı ilə düzələn əlahiddə bir sözdən fərqli olaraq son iki adlandırma tam mənalı sözlərin əlaqələnməsindən əmələ gəlir. “Azərbaycan xalqı” ifadəsi özlüyündə çoxmənalı və yayğın semantikalı olsa da, (Müq. et: Xalq tələb edir ki, günahkarlar cəzalandırılsın!) hər halda “Azərbaycan” sözünün mənasını konkretləşdirir və dəqiqləşdirir. Bu sözün konkret məzmunu elə həmin məkanda yaşayan etnoslarıın, xalqların sayı qədərdir. “Azərbaycan” dili anlayışı isə manipulyasiya həvəskarlarının ümidlərini daha az doğruldur, siyasi alver, təbliğat və yalan həvəskarlarını əlibaş qoyur. Çünki praqmatik baxımdan, tam aydın və birmənalı sosial- siyasi və lingvistik situasiyada, məsələn, talış və ya ləzgi, ya tat və eməni dilini “Azərbaycan dili” kimi təqdim etmək nəinki produktiv deyil, hətta büsbütün qeyri-mümkündür, kontraproduktivdir . Lakin diqqətlə fikir verdikdə bu siyasi-linqvistik formulda daha mühüm, gizli və məkrli bir mətləbin olduğu aydınlaşır. “Azərbaycan dili” söz birləşməsində sözləri yaxınlaşdırmaqla, əksinə, ayrı-seçkilik salmaq, “türk” anlayışını düşüncələrdən silmək, Azərbaycan dilinin sadəcə türk dili olmadığını, ayrıca, tam muxtar və fərqli bir dil olduğunu, əlahiddəliyini sübut etmək düşüncəsi gizlənir. Məhz belə siyasi-ideoloji şəraitdə söz başlıca funksiyasından - anlayışı adlandırmaq və səciyyələndirmək funksiyasından məhrum olur, əksinə, məfhumları dolaşdırmaq, hadisələri, prosesləri çıxmaza salmaq, pərdələmək funkiyasına tabe etdirilir. Təsadüfi deyildir ki, uzun müddətdən bəri məhz bu müstəvidə cəmiyyətdə fikir savaşı, mübarizə, mübahisə və müzakirələr davam edir, Azərbaycanda ən adi, təbii və silahlanmamış, yalın gözlə aydın görünən şeyləri – vətəndaşlıq, milliyət
72 və dil mənsubiyyətini konkret olaraq və birmənalı şəkildə müəyyənləşdirmək mümkün olmur ki, olmur! Cəmiyyət, minlərlə, milyonlarla ağıllı adamlar təbii halından çıxmış dilin, daha doğrusu daşlaşmış dil şüurunun ətalətindən kənara çıxa bilmir, onun müqavimətini qıra bilmir ki, bilmir! Dili, sözü öz məcrasına qaytara bilmir. Bu fikri belə ifadə etmək daha doğru olar ki, dilin yaratdığı gerçəklik həqiqətə, əsil reallığa üstün gəlir. Uzun müddətdir ki, bu koqnitiv paradoks, bu azdırılmış, saxtalaşdırılmış və təlim görmüş dil şüuru bir çox yanılmalarımızın, çaşqınlıq və uğursuzluğumuzun əsil mənbəyi olaraq qalır. Həmin anlayışların insanların dil şüuruna daxil olması, ana dilində görünən, eşidilən, qavranılan dünyanın əsas, mühüm cizgilərinə çevrilməsi normal düşüncə və məntiqə mane olur, ən adi təbii sualların cavabsız qalması cəmiyyəti qeyri-müəyyənlik vəziyyətinə salır, çoxlu tərəddüdlərə gətirib çıxarır. Mübaliğəsiz demək olar ki, Azərbaycan düşmənləri tərəfindən zorla, təbliğatla beyinlərə yeridilmiş bu yanlış adlandırmalar, anlayışlar sisteminin xalqımıza vurduğu ziyanlar 1937-ci ilin qırğın və represiyalarından heç də az olmamışdır. Bəlkə daha böyük olmuşdur. Yüz minlərlə insanların məhvinə, bir milyon “azərbaycanlıların” qaçqın vəziyyətə düşməsinə səbəb olan Qarabağ faciəsi də öz başlanğıcını bu mənhus ideoloji frazeologiyadan, linqvistik aldanışladan götürür. Qəribədir ki, Yalançı orfoqrafiya anlayışın iç üzünü açır, saxtalığını nişan verir. Necə ola bilər ki, “ingilis dili”, “rus dili”, “alman dili”, “ərəb dili” kiçik hərflə, “Azərbaycan dili” isə böyük hərflə yazılsın? Orfoqrafiya ideyanı, anlayışı sonadək gizlətsin? Sadalanan hadisələr silsiləsi, tarixi həqiqətin zorla dəyişdirilməsinə aparan eyni bir fəlakət zəncirinin müxtəlif həlqələridir. Dəhşətlisi budur ki, “Azərbaycan tarixi” də həmin ruhda, eyni siyasi ideoloji improvizasiya üslubunda yazılırdı. Əgər “varlıq evi” olan dil həqiqətləri, obyektiv gerçəklər söz ilğımında görünməz olursa, əgər xalqın, millətin adı gizlədilirsə, deməli, onun tarixini, mövcudluğunu da gizlətmək asanlaşırdı, sırf texniki bir məsələyə çevrilirdi, separatçılıq üçün geniş yol açılırdı. Yüklə 4,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|