Sərxan Abdullayev

 

 

 

 

88

 

II FƏSİL 

 

Omonim aldanışları müxtəlif şeyləri 

eyni cür adlandırma çoxluqları kimi 

   

Dilçilik  ədəbiyyatında omonimlər  ən sadə söz qrupları kimi 

qiymətləndirilir. Omonimləri eyni zamanda qeyri-simmetrik (asimmetrik), 

müqabil olmayan məna – forma tənasübünün daha dəqiq desək 

tənasübsüzlüyünün ifrat – aşırı forması kimi də izah etmək olar. Əgər eyni 

səs ardıcıllığı ilə oxşar, birtipli mənalar ifadə olunursa, çoxmənalılıq-

müxtəlif, qeyri-həmcins mənalar ifadə olunursa omonimlik yaranır. 

Müxtəlif adlandıranlara eyni adlandırılanların isnad verilməsi hadisəsi isə 

asimmetrik ikiliyin, dualizmin başqa bir növü-sinonimlər kimi qeyd olunur. 

Buna görə  də sinonimlər nisbətən daha mürəkkəb söz qrupları kimi təhlil 

olunur. Beləliklə, eyni denotativ mənanı müxtəlif dil işarələri ilə adlandıran 

mütləq keçici sinonimlər və leksik-sintaktik sistem daxilində müxtəlif 

mənaları eyni fonetik tərkibdə, səs kompleksində birləşdirən omonimlərdə 

dilin ideal vəziyyəti olan “bir forma – bir məna” prinsipinin aşkar 

pozulması faktı ilə qarşılaşırıq. Sinonimlərdə  və çoxmənanılılıqda- 

polisemantikada bu prinsip ümumən saxlanılır, çünki birinci halda ayrı-ayrı 

leksik-semantik variantlar, əlahiddə, ayrıca sözlə ifadə olunur, ikinci halda 

isə mənaca bir-birindən fərqlənən, seçilən, artıq diferensiallaşmış mənaların 

eyni formativdə  təqdim edilməsi prosesi gerçəkləşir. Lakin bu bir 

həqiqətdir ki, hər hansı bir asimmetrik dualizm faktı-çoxmənalılığın 

metaforik və metonimik mənalarla zənginləşib mürəkkəbləşməsi, 

sinonimliyin kəmiyyət çoxluğu və  rəngarəngliyi, digər mühüm leksik 

işarələr qrupunun-frazeoloji birləşmələrin onları  təşkil edən elmentlərin 

mənalarına münasibətdə ziddiyyətli -  paradoksal vəziyyyəti omonim 

sözlərdə  əsas funksiyası virtual denotatları,  əşya və hadisələri 

fərqləndirmək olan səs kompleksinə, dil məntiqinə rəğmən ən azı iki bəzən 

daha çox tam fərqli mənaların təhkim olunması ünsiyyət və anlama 

prosesində dil istifadəçisini anlama-dərketmə problemləri ilə üz-üzə qoyur, 

ayrı-ayrı hallarda isə bir ləngidici, tormozlayıcı amilə çevrilir. Lakin 

 

 

 

89

unutmaq olmaz ki, məhz burada – dil-ifadə orqanizminin bir tərəfdən 

qaçılmaz zəruri israfçılıq, artıqlıq halı, digər tərəfdən qənaət prinsipi, dilin 

heyrətli zənginlik və dinamikası, sabitlik mexanizmləri ifadə olunur.  

Müxtəlif və ən müxtəlif şeylərin eyni cür adlandırılması şübhəsiz ki, 

dil işarələrinin  şəffaflığını  zəiflədir, bununla da yalan və aldanış 

imkanlarını da artırır. Daha doğrusu, bu sferada dilin daxili çeviklik və 

mobilliyini də qüvvətləndirir. Əvvəlcədən qeyd edək ki, omonimlərin ifadə 

formallılığının nisbi kəmiyyət azlığı bu deyilənlərin inkarı kimi də görünə 

bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu kəmiyyət məhdudluğu dilin bir az əvvəl 

qeyd olunan təməl prinsipi ilə ziddiyyyət təşkil etməsi ilə bağlıdır. Lakin 

dil faktları  təkzibedilməz surətdə  təsdiq edir ki, omonim inventarı, oxşar 

forma axtarıcılığı – səs refleksləri lüğətdə eyni indekslə  işarələnən, 

rəqəmlərlə göstərilən leksik vahidlər sırası ilə bitmir. Omonimlik hadisələri 

-omoformlar, omofonlar, omoqraflar, paronim və paranomasiyaları, xüsusi 

adla başqa bir sözün situativ uygunlaşmalarını  və s. nəzərə alsaq, nitq 

reallaşmasında mətndə omonimliyin geniş bir sahəsinin açıldığını görərik.  

Qeyd etmək lazımdır ki, omonimiya hadisəsinin, səs – məna 

fərqliliyinin   ayrı-ayrı dillərdə  kəmiyyət sıxlığı  bərabər səviyyədə  və 

bərabər intensivlikdə  təmsil olunmur, hər bir konkret dilin, ünsiyyət 

sisteminin spesifik qanunauyğunluqlarını  əks etdirir. Tədqiqatçıların 

hesablamalarına görə müasir ingilis dilində 7000-dən artıq omonim söz 

vardır. (Bax: Ю.  Степанов, 28) Müxtəlif funksional janrlarda, xüsusilə 

publisistik və ictimai-siyasi diskursda omonim işlənmələrin mümkün 

zənginlik və çoxşaxəliliyini də buraya əlavə etsək, dünyanın ən çox işlənən 

və dünyanın hər yerində müxtəlif eksperimentlərə  məruz qalan müasir 

ingilis dilində omonimlik və omonim qavrayışı hüdudlarının genişliyini 

ümumi konturlarda da olsa, təsəvvür etmək mümkündür. Düşünmək olar ki, 

daim yeniləşən və inkişaf edən dil şüurundan, forma-məzmun 

aldanışlarından, dilin bir-birini təqib edən bu daxili, iç qaynaqlarından 

müasir anqlosakson yalanı  və ingilis-amerikan diplomatiyasina aydın bir 

xətt uzanmaqdadır. Belə ifrat yüklənmə, və capazlaşma dəyişmə-keçid 

hədlərinin rəngarəngliyi yaxın-bənzər adlandırma – sistemləşmiş, daşlaşmış 

aldanış  və manipulyasiya potensialı, məsələn, türk və alman xarakterinə 

çox da uyğun gəlmədiyinə görə bu dillərdə ümumi-ortaq nominasiyaların 

 

 

 

90

kəmiyyət nisbətləri də xeyli dərəcədə  məhdudlaşır. Daha doğrusu, həmin 

prizmadan adlandırma və dərketmə mexanizmlərini başqa, azad bir sferaya 

– aldanış və oyun sahəsi olan bədii diskursa keçirir. 

 Ümumiyyətlə omonimlərdə – müxtəlif anlayışları, əşya və hadisələri 

eyni cür adlandırma texnologiyasında bilavasitə dil sisteminin özündə, 

leksik-semantik paradiqma içərisində yanılmaların, aldanış-oyun və yalan-

manipulyasiya hiyləgərliyinin başlanğıcı, əsası əvvəlcədən qoyulmuş olur.  

Omonimlər və omonimik hadisələr üzərində müşahidələrimizi davam 

etdirsək bu nəticəyə  gəlmək olar ki, onlar dildə  məzmun variativliyinin, 

məna hüdudlarının son, şərti-nisbi mənada qurtaracaq həddi, geniş planda 

bir forma-məzmun aldanışı,  şəkil-obraz transformasiyası kimi nəzərdən 

keçirilə bilər. Sinonimlərdə formal variativlik, omonimlərdə isə  məzmun 

variativliyi özünün son, mütləq həddinə çatır. Dilin leksik-semantik 

prosesləri bu iki sərhəd, hüdud çərçivəsində geniş bir dərketmə, inikas 

sferasında cərəyan edir. Məhz bu iki qurtaracaq, sərhəd zonası 

adlandırılanlarla adlandıranlar, ifadə planı ilə  məzmun planı arasında  ən 

müxtəlif münasibətlərin nisbilik meyarına çevrilir. Əgər sinonimlərdə eyni 

və ya oxşar məna vahidləri ayrı-ayrı söz-nüsxələrə ayrılıb sonra bir yerə 

yığılırsa, omonimlərdə müxtəlif mənalar vahid səs cövhərinin içərisinə 

yerləşdirilir. Mübaliğəsiz demək olar ki, omonimlik hadisəsi bir tərəfdən 

əlahiddə adlandırmanın, fərqləndirmənin real çətinliklərini  əks etdirirsə, 

digər tərəfdən də  təsadüfi səs uyğunlaşmalarının  ətalətini dayandırır, 

lüzumsuz söz-işarə israfını  məhdudlaşdırmaq kimi mühüm bir funksiyanı 

yerinə yetirir. Dilin leksik-semantik sisteminin qurulma və sazlanma 

mexanizmlərinə diqqətlə  nəzər salsaq onu da müşahidə edə bilərik ki, 

forma   eyniliyi – omonimlər və çoxmənalılıq bir tərəfdən dilin 

asimmetrikliyinə, xaos və qeyri-mütənasibliyə rəvac verirsə, digər tərəfdən  

də onun daxili mükəmməllik və operativliyini təmin edir. Hər iki halda 

müxtəlif miqyaslar çərçivəsində dil işarəsinin genişlənməsi, vahid səs 

kütləsinə müxtəlif məna fərqlənmələrinin yerləşdirilməsi, bununla da dil 

işarəsinin tutumunun, daxili imkanlarının genişlənməsi prosesi baş verir. 

Sinonimlərdə isə,  əksinə, vahid-invariant mənanın  şaxələnməsi, 

variantlaşma, genişlənmə və sahə törədiciliyi, dilin yeni söz – forma, ifadə 

alternativləri tapmaq mütəhərrikliyi  əks olunur. Biz əvvəlki fəsildə 

 

 

 

91

çoxmənalılığı oxşar – ortaqlı məna və eyni səslənişli dil işarələri, sinkretik-

müştərək linqvistik kodlar kimi şərh etmişdik. Əsl həqiqətdə çoxmənalılıq 

və omonimlik vahid semantik prosesin müxtəlif səviyyə  və inkişaf 

mərhələlərini əks etdirir. Və bu adlandırmaların, nominasiyaların özündə də 

bir qeyri-dəqiqlik, elmi aldanış var. Çoxmənalılığı bir-biri ilə bağlı olan 

müxtəlif, lakin oxşar, bəzən  kifayət qədər uzaq məna vahidlərinin 

daşıyıcıları kimi də  təqdim etmək olar və bu heç də yanlışlığa, qeyri-

adekvat dərketməyə  gətirib çıxarmaz.  Əslində belə fenomenal təmas və 

yaxınlaşdırmalar, bəzən vahid-ümumi adlandırma omonim və omonimik 

işlənmələrin mətn daxilində mümkün məna  əlaqələrinin dialektikasının 

daha aydın dərk olunmasına kömək edir. Artıq elmdə sabitləşmiş bu 

terminlərin hər ikisinin saxlanma zərurətini etiraf etməklə, həmin dil 

hadisələrinin mahiyyət fərqlərini belə ümumiləşdirmək olar: omonimlər 

müxtəlifliyin eyniliyi, çoxmənılılıq isə eyniliyin müxtəlifliyidir. Məsələnin 

bu  şəkildə qoyuluşu onların hər ikisinə müxtəlif səviyyələrdə qeyri-səlist 

çoxluqlar prizmasından yanaşmağa imkan verir. Çoxmənalılığa müxtəlif 

məna və  məna variantlarının yayılanlığı, omonimliyə isə bu yayılanlığın 

müvəqqəti olaraq kəsilməsi, qeyri-səlistliyin konkret yarusda aradan 

qalxması, silinməsi kimi yanaşmaq olar. Mətndə bu kəmiyyət və  fərq 

münasibətləri xüsusilə geniş və mürəkkəb, real – maddi səs ardıcıllıqları və 

məna – məzmun fərqlənmələri ilə getdikcə daha da genişlənən bir 

yayılanlıq,  əhatəlilik kəsb edir. Əvvəlcədən qeyd edək ki, mətndə sözün 

adətən deyildiyi kimi, sadəcə olar yalnız bir mənası reallaşıb potensiyadan 

qopmur, əksinə, semantik cəhətdən naqis sözlərdə (dağ I,dağ II; bel I,bel II) 

sistemdə  fərqlənmə, birmənalaşma sabitləşdiyi halda, nitq reallığında, 

mətndə çoxmənalılıq,  yayğınlaşma baş verir; sistem daxilində mümkün 

olmayan uzaq-yaxın assosiativ oyanış, zəncirvari anlam reaksiyaları baş 

verir, forma və  məna yaxınlığının mümkün şüalanmaları yaddaşın dərin 

qatlarını  hərəkətə  gətirir. Sözün vahid səsləniş  və  mənaların dərk olunub 

tanınması – identifikasiyası onun daxili valentliyinin işə düşməsi ümümi – 

mücərrəd hissi qavrayışı, potensiyanın  əhatə olunmazlığını  mətn 

semantikasının işiğına çıxarır. O yerdə ki, maddi eynilik, ümumilik var, 

orada birləşmə,  əlaqələnmə potensialı da var. Ümumiyyətlə, omonimlərə 

forma və  məzmunun vəhdəti kimi yanaşmaq daha doğrudur. Sonra 

 

 

 

92

görəcəyik ki , bu tezis təkcə omonimlər üçün deyil, omonim işlənmələr 

üçün də öz qüvvəsini saxlayır. Qarşıda duran mühüm vəzifələrdən biri həm 

də belə bir fərziyyənin doğru olub-olmamasını yoxlamaqdır ki, ortaq maddi 

- səs materiyasına malik olan omonim sözlər arasında bütün nitq aktlarında 

və ünsiyyət situasiyalarında doğrudanmı total neytrallaşma, itmə prosesi 

gedir, mütləq linqvistiq məsafələşmə, terminallaşma, yadlaşma baş verir. 

Bir  şey aydındır ki, mətndə, nitq zəncirində sistemin çox qaranlıqları 

aydınlığa çıxır və əks - əlaqə ilə sistemin iç qatlarına da işıq salır. 

 Heç şübhəsiz ki, dildə eyni səs kompleksinə müxtəlif mənaların 

təhkim edilməsi və  əksinə, eyni bir səs komleksi daxilində tamamilə 

müxtəlif məna vahidlərinin toplanması, bu nisbətlərin sabitləşməsi və ya 

pozulması uzun sürən bir tarixi proses olub, ümumən sistemin mühüm 

quruluş prinsipi olan asimmetrik dualizmi şərtləndirir, işarənin qeyri-

səlistlik və yayğınlığını üzə çıxarır və  məhz bunların həm səbəbi, həm də 

nəticəsi kimi meydana çıxır. Yaradılışdan, ibtidadan idarə olunmayan bir 

sərbəstlik, “xaos layihəsi” (eyni zamanda nizamı)  əsasında inkişaf etməli 

olan dil zaman-zaman daha böyük həcm və intensivliklə bu prosesi davam 

etdirmişdi. Anlayışların, obyektlərin,  əşya, predmet və hadisələrin 

mahiyyətini, onların az-çox dəqiq sərhədlərini çox vaxt ixtiyari, yayğın, 

ümumi və mücərrəd dil işarələri ilə səhmanlı, tam aydın və dəqiq adlandıra 

bilmək imkanında olmayan insan gah sözə  məcazi-mifik məna vermiş 

(metaforiklik), gah eyni denotatı,  əşyanı , denotatlar və  əşyalar 

müxtəlifliyini, hadisəni  ən müxtəlif sözlərlə ifadə etmək məcburiyyətində 

qalmış (sinonimlik), gah eyni formativə müxtəlif və  ən müxtəlif mənalar 

isnad vermək həssaslığına yiyələnmiş (çoxmənalılıq və omonimlik), gah da 

bir-biri ilə tamamilə əks mənalı sözləri (antonimləri) yaratmaqla özünə az-

çox mükəmməl, nisbətən etibarlı, elastik və tutumlu, əhatəli və dərin, sabit 

bir söz - düşüncə  təməli qurmağa çalışmış  və buna əsasən müvəffəq 

olmuşdur. Onu ümumən dərk və idarə olunan hüdudlar, qaydalar və 

məhdudiyyətlər sistemi halına gətirmişdir. Heç şübhəsiz ki, semantik 

sahələr ideyası, onun nəzəriyyə  və praktikası    həmcins leksik vahidlərin 

daxili əlaqə və təsirlərinin müəyyənləşməsində və aydınlaşmasında önəmli 

bir yaradıcılıq mərhələsi olmuşdur.  

 

 

 

93

Deyilənlərdən çıxan çox mühüm bir nəticəni qeyd edək: Asimmetrik 

dualizm, forma-məzmun ziddiyyətləri və çoxpilləliyi sözün linqvistik 

enerjisinin doğulmasının və istismara buraxılmasının  ən mühüm 

mənbələrindən birini yaradır. 

Qeyd etmək lazımdır ki, indiyə  qədər omonimlər və omonimlikdən 

bəhs edən müəlliflər onları sadəcə olaraq formaca eyni, məzmunca müxtəlif 

sözlər kimi şərh etməklə bu semantik kateqoriyanın yalnız “fizikasına” 

diqqət yetirmiş, vahid oxşar səsləniş  və qavrayışın virtual cəhəti, 

metafizikası isə diqqətdən kənarda qalmışdır. Bizə elə  gəlir ki, omonim 

işlənimini, bunun praqmatik-üslubi və koqnitiv potensialını izah edərkən 

məsələyə iki aspektdən yanaşmaq zəruridir. Birincisi: omonimlər müxtəlif 

və ən müxtəlif mənaları əks etdirsə də, doğrudan-doğruya iki müxtəlif söz 

kimi qavranılsa da, onlar vahid maddi əsasda səs sahəsində  və  səs 

qavrayışında birləşir. İkincisi: omonimlər mikrosistem daxilində, bir-birinə 

münasibətdə semantik cəhətdən naqis, natamam sözlər olduğundan, başqa 

sözlə semantik çatışmazlıqla müşayiət olunduğundan fəal persepsiya 

aktında  əks-genetik kodlarla assosiativ səsləşmə yaradır, vahid səsləniş, 

maddi substrat ilkin potensial əlaqələri oyadıb fəallaşdırır. Aktual denotat, 

referens - sözü, mənanı daxili semantikanın zülmətindən, virtuallıqdan nitq 

reallaşmasının konkretikasına, aydınlığına qovuşdurur. Birinci vəziyyət 

daha çox aldanış-yalan hərəkətləri, ikinci vəziyyət isə ikibaşlı məna və söz 

oyunları, həmin prizmadan da manipulyasiya, yanıltma, əsas fikri, mətləbi 

gizlətməklə çevik özünümüdafiə reaksiyaları alternativ çoxluqlar doğurmaq 

üçün  əlverişli  şərait hazırlayır. Bu iki funksiya bir-birilə  sıx bağlı 

olduğundan onları vahid bağlamda (kontekstdə) və  məkanda araşdırmaq 

zəruridir. Əvvəlcə etiraf edək ki, burada subyektiv məqamlardan, müəyyən 

dolaşıqlıq, qeyri-dəqiqlik və təkrarlardan tamamilə xilas olmaq da yəqin ki, 

mümkün olmayacaq. Zira doğruluğun qiymətləri və linquistik 

qiymətləndirməyə yanaşmalar müxtəlif və keçici, dəyişkən olur. 

Əvvəlcə “omonim şifrləri” ilə kodlaşmış aşağıdakı gizli, müəmmalı 

nitq hərəkətlərinə nəzər salaq. 

Bizim Bərdənin mal bazarında virtioz dil ifaçısı – məşhur dəllal 

boğaz inək almaq istəyən müştərini inandırmaq üçün heyvanın boynunu 

sığallaya-sığallaya deyir: “Allaha and olsun ki, bu boğazdır!” Yəqin ki, heç 

 

 

 

94

kəs müasir Azərbaycan dilində “boğaz” sözünün mənası  nədir sualına 

dərhal və  qəti cavab verə bilmədiyi kimi, onu dərhal, birmənalı  və  qəti 

şəkildə anlaya və qavraya da bilməz. Bu onunla bağlıdır ki, omonim 

sözlərdə bir ümumilik, natamamlıq və semantik qeyri-müəyyənlik yaşayır 

və onlar öz bir qədər də mistik, virtual gücünü məhz qarşılaşmada, 

kontrastiv işlənmədə reallaşdırır. Azərbayca dilində “boğaz” sözü iki 

mənda – bir-birinə həm yaxınlaşan, həm də bir-birindən uzaqlaşa bilən iki 

müxtəlif mənalarda işlənir: 1) bədən üzvlərindən birinin adı, boyun-boğaz 

(müq.et: qızın boyun-boğazı  ləl-cəvahiratla dolu idi), 2) boylu, hamilə, 

ikicanlı. Məhz bu real əsasda dil gerçəkliyi “təftiş edir”, onun mənzərəsini 

dəyişdirir, öz gerçəklik versiyasını irəli sürməklə yeni, tamamilə fərqli bir 

situasiya yaradır. 

Şifahi söhbətlərdən eşitdiyim daha bir nümunə. Oğru bizi 

pambıqlının qoltuq cibinə qoyub deyir: “Allahın adı haqqı bu oğurluq 

məsələsinin bizə  dəxli yoxdur”. (yeri gəlmişkən onu qeyd edək ki, həyat, 

mövcudluq uğrunda daha fəal və daha çətin mübarizə aparan insanlar 

məişət səviyyəsində adi, saf dilin dərinliklərinə daha çox yaxınlaşır, onun 

praqmatik-üslubi resurslarından daha səmərəli, operativ və yaradıcı şəkildə 

istifadə edirlər; ehtiyac öz orqanını, öz əmək alətini yaradır). Həyatın adi 

detallarına diqqət yetirməyə vaxtı  və marağı olamyan, sadəlövh dünya 

modellərinin fövqündə dayanan, bununla da adi dilin təbiiliyindən və 

ilkinliyindən uzaqlaşan intellektuallar çətin ki, “biz” əvəzliyi ilə 

“biz”məişət-iş aləti arasında bir uyğunluq “kəşf” edə bilsin, burada mənalı, 

əhəmiyyətli bir şey tapmağı bacarsın. Ana dilində belə  səs-məna 

uyğunluqlarına aid başqa nümunələri də yada salmaq olar.  

 Müasir alman dilində “Seite” sözü iki müxtəlif mənalarda – “tərəf 

”, “cəhət”, “baş” (Jedes Ding hat zwei Seiten – hər işin iki başı var), həm 

də “səhifə” mənalarında işlənir (Der Brief hatte nur eine Seite – Məktub 

bircə səhifədən ibarətdir). Geniş dairədə yer alan və bəzən alman dilini heç 

bilməyənlərin və işlətdiyi “natürlich” sözü məlum “əlbəttə”, “təbii”, “bəli” 

mənası ilə yanaşı, həm də “bic”, nigahdankənar uşaq mənasında (das 

natürliche Kind) və “doğma” anlamında işlənir (die natürliche Tochter). 

Götenin məşhur filosof Herderin xoşuna gəlməyən az əsərlərindən biri belə 

adlanır: “Natürliche Tochter”. “brennen” (yanmaq) feli həm də  bərk 

 

 

 

95

ağrımaq, sızıldamaq mənasında gəlir. Maraqlıdır ki, müasir Azərbaycan 

dilində ekvivalent “yanmaq” feli eyni mənada (Ayaqlarım yanır) və məcazi 

mənada (Zavod yanır), “zavodda iş başdan aşır, qarmaqarışıqlıq hökm 

sürür” mənalarında işlənir. “Vorstellung” ismi həm “tamaşa”, həm də 

“təsəvvür” kimi ən uzaq mənaları özündə birləşdirir, bununla da həmin 

müxtəlif mənaların müvafiq şəkildə  və müvafiq situasiyada reallaşması, 

qarşılaşması imkanını sağlayır. Çoxtərəfli məna - surət çarpazliği, xaosu 

əmələ gəlir. 

 Bu yaxınlarda alman dövlətçilik  ənənələrinə müvafiq olaraq 

Almaniyanın tarixində ilk qadın kansler olan xristian-demokrat Angela 

Merkel sabiq alman kansleri – daim müxalifətdə olduğu sosial-demokrat 

Qerhard  Şröderin portretinin kansleramtda (kansler idarəsidə) təntənəli 

şəkildə divardan asarkən dedi: “Ich freue mich, Herr Bundeskanzler, Sie 

aufhängen zu können” (“Cənab kansler, bu gün mənə sizi asmaq imkanı 

verildiyinə görə özümü xoşbəxt hiss edirəm”). Təkcə öz şəxsiyyəti ilə 

deyil, nitqi ilə  də unikal bir hadisə olan Qerhard Şröder cavab nitqində 

gülə-gülə dedi: “Frau Bunderskanzlerin, ich freue mich schon darauf, daß 

sie auch hier aufgehängt werden” (“Frau kansler, mən çox sevinirəm ki, 

Sizi də bir vaxtlar buradan asacaqlar”). 

 Sözə gözlənilməz konnotativ mənalar  əlavə etməyi xoşlayan 

almanların dil davranışında belə funksional-praqmatik zənginləşmə  və 

eyhamlar xüsusi bir yer işğal edir. Müşahidələrə  əsasən demək olar ki, 

əksər dillərdə “kommen” (gəlmək), “gehen” (getmək), “spielen” 

(oynamaq), “liegen” (yerləşmək, uzanmaq), “treiben” (aparmaq, daşımaq), 

“Tier” (heyvan), “Kind” (uşaq) və s. kimi leksik vahidlər nəm çoxmənalı 

söz, həm də omonim kimi geniş miqyasda tətbiq tapır, ikibaşlı, zidd, 

gözlənilməz anlam və deyimlər üçün geniş nitq-mətn perspektivləri açır. 

Təsadüfi deyildir ki, komik-yumoristik üslubda, baməzə söhbətlərdə, 

tapmaca və lətifələrdə, bunlar sıx-sıx işlənir. Daha iki nümunə: 

 Als der geistreiche französische Schriftsteller Chamfort 

schwerkrank darniederlag, fragte ihn sein Arzt: “Wie geht es?” “Es geht 

überhaupt nicht mehr”, antwortete Chamfort, “ich gehe”.  

 (Hazırcavablığı ilə məşhur olan fransız yazıçısı Şamfort ağır xəstə 

yatarkən həkimi ondan soruşur: “Kefin necədir?” (hərfi: “Səhhətin 

 

 

 

96

necədir?, müalicən necə gedir”) Şamfort cavab verir: “Daha heç nə heç 

yerə getmir, mən özüm gedirəm”)   

Bir dəfə yaxın dostların məclisində varlı adam olan Rotşild yazıçı 

Safirə söz verir ki, ona yüz qulden borc pul versin. 

Sabahısı gün Safir Rotşildin kontoruna gəlir. Rotşild onu görcək 

deyir: “Hə, yəqin pulunuzu aparmağa gəlmisiniz”.”Yox, Sizin pulunuzu 

aparmağa gəlmişəm”. 

(Auf einer Gesellschaft hatte der reiche Baron Rothschild Saphir 

versprochen, ihm hundert Gulden zu leihen. Am andern Tag meldete sich 

Saphir in Rothschilds Kontor. “Ah, Sie kommen um Ihr Geld”, fragte 

Rothschild. “Nein, Sie kommen darum”, antwortete Saphir. 

 Müasir alman dilində „kommen“ feli “um” sözönü ilə  işlənmədə 

həm “ötrü”, “görə” (puldan ötrü, pula görə), həm də “nədənsə  məhrum 

olmaq, nəyisə itirmək” (müq. et: ums Leben kommen – ölmək, həyatını 

itirmək) mənasında işlənir. Təhlil və araşdırmaları bir qədər önləyərək qeyd 

edək ki, belə  tərs-avand işlənmələr həmişə nitq-hərəkət perspektivini 

tamamilə  əngəlləyib dayandırmır, sözü düyünə salmır,  əksinə, sonra 

görəcəyimiz kimi, yığcam, qapalı  mətnlərin yaranması üçün bir stimula 

çevrilir. Bu qəbildən olan müqabil işlənmələrdən sonra mətnin davam 

etdirilməsi üçün oraya əlavə obraz-stimullar daxil etmək lazım gəlir. Dildə 

omonimlərin mühüm funksiyalarından biri də  təhkiyənin normal gedişini 

ləngitmək, mövzunu, hadisələrin axarını gözlənilməz səmtə yönəltməkdir. 

Bunu qısa qapanma effekt ilə müqayisə etmək olar.  

 Omonimləri dil - sistem və nitq - reallaşma planında geniş 

araşdırmaq üçün onların real müxtəlifliyinə  və tipoloji fərqlərinə  nəzər 

salmaq zəruridir. 

  Ümumi fikir belədir ki, əgər çoxmənalılıqda sözlər vahid semantik-

assosiativ əlaqədə, görünən, sezilən bağlarla bir-birinə bağlanırsa, bir sözün 

nitq şəbəkəsinə qoşulması ilə bütün leksik mikrosistem yaddaşda fəallaşıb 

canlanırsa, omonimlikdə, əksinə, sözlər semantik cəhətdən daxilən, içəridən 

öz-özünü doğura, genişləndirə bilmir. Təsadüfi deyildir ki, yalnız forma, 

səsləniş eyniliyi ilə bir-birinə bağlanan omonim sözlər çox nadir hallarda 

mümkün minimum kəmiyyət həddini aşır, üçüzvlü sıra əmələ gətirir (müq.