Sh. Sh. Olimov, Sh. X. Samiyeva

«Qoʻling qani? Qoʻlingni koʻrsat! Kim keldi? 
Akang keldimi? “.
Ushbu davrda bola kattalar koʻmagida narsa-
buyumlardan 
foydalanish 
usullarini 
oʻrganadi 
(qoshiq 
bilan 
ovqatlanish, piyoladan choy ichish, qalamda rasm chizish, stulchaga 
oʻtirish va boshqalar). Narsa-buyumlardan foydalanish ehtiyoji nutqiy 
muloqotni talab etadi.
Ilk yoshda bola oldida turgan asosiy vazifa narsalardan 
foydalanish usullarini oʻzlashtirish asosida nutqni egallashdan iborat 
boʻladi. Hayotining ikkinchi yiliga kelib bola narsa-buyumlarning 
xususiyatlarini (hajmi, shakli, rangi) va masofaviy munosabatlari 
(yaqin, uzoq), butun narsani qismlarga ajratish va qismlardan butun 
narsani yigʻishni (piramida, mashina kabi oʻyinchoqlarni qismlarga 
ajratadi va qayta yigʻadi) oʻzi uchun kashf qiladi. Biroq, ularni amalda 
qoʻllashning jamoatchilik tomonidan ishlab chiqilgan usullarini 
(qoshiq bilan ovqat yeyiladi, sochiqqa qoʻl va yuz artiladi; qalam bilan 
rasm chiziladi va h.k.) oʻzicha mustaqil kashf qila olmaydi. 
Narsalarning vazifasi va ularni amalda qoʻllash usullarini bolaga 
kattalar oʻrgatishi zarur.
Muloqotga boʻlgan ehtiyoj, narsa-buyumlardan foydalanish 
boladan faol nutqqa ega boʻlishni talab etadi. Katta yoshdagilar bola 
bilan olib boriladigan oʻyinli jarayonda 
“Topchi nima yetishmaydi”, 
“Topchi men qayerda boʻldim”, “Men boshlayman sen oxiriga 
yetkaz”, “Siz nima qilishni xohlaysiz”
turkumidagi savol va 
muammoli vaziyatlarni yaratishi, bu vazifalarni hal etishda bola bilan 
ogʻzaki muloqotni taʻminlashi lozim. 
“Men boshlayman sen oxiriga yetkaz” 
oʻyinining borishi: 
Bolalar doira shaklida turadilar. Tarbiyachi koptokni qoʻliga olib, 
oʻyinni boshlab beradi. Bolalar tarbiyachi boshlagan soʻzni davom 

---

125 
ettirishlari kerak: mu-shuk, ech-ki, qoʻl-qop, som-sa va hokazo. Oʻyin 
shu tarzda davom etadi. 
Toʻgʻri taʻlim berilgan taqdirda yetti yoshga kelib bola ogʻzaki 
nutqni egallaydi hamda katta yoshli yaqinlari va tengdoshlari bilan 
erkin muloqotga kirisha oladi; dialogda tashabbus koʻrsatib fikr 
bildiradi, suhbatdoshi eʻtiborini oʻziga jalb qilish, unga soʻz, harakat 
va soʻzsiz usullar bilan javob bera olishni biladi; fikrlarini toʻliq va 
notoʻliq oddiy gaplar, qisqa matnlar shaklida ifodalay oladi; – tanish 
ertaklarni hikoya qilib berish, multfilmlar, kitoblar mazmunini aytib 
berish hamda biron-bir voqeani toʻqib chiqarishga qiziqa boshlaydilar; 
– fikr bildirishlarda nutqning turli qismlarini, tashbehlar, qiyoslashlar 
va sinonimlarni qoʻllaydi; – nutqqa tanqidiy munosabat bildira 
boshlaydi, grammatik jihatdan toʻgʻri soʻzlashga intiladi, shu tufayli 
soʻz toʻqish barham topadi, agrammatizmlar soni kamayadi; ona 
tilidagi barcha tovushlarni toʻgʻri talaffuz etadi. Bolalardagi koʻplab 
nutqiy muloqot va koʻnikmalar mashgʻulotlardan tashqarida 
shakllanadi.
Oʻyin faoliyati mobaynida pedagog ularda mustaqil nutqiy 
faoliyatni shakllantiradi. Bolalarda lugʻat, mashgʻulotlarda olingan 
bilim mustahkamlanadi va faollashadi. Oʻyinlarda pedagogning 
ishtirok etishi lugʻatning boyishiga, nutqiy muloqot madaniyatini 
tarbiyalashga yordam beradi. Qurilishga oid oʻyinlarni tashkil etish 
jarayonida tarbiyachi bolalar uchun qiyin boʻlgan soʻzlarning (sifatni, 
miqdorni, hajmni va narsalarning fazoda joylashuvini belgilash va 
boshq.) 
katta 
guruhini 
aniqlashtiradi, 
faollashtiradi. 
Matnli, 
harakatchan musiqiy oʻyinlar, sahnalashtirish oʻyinlari bola nutqining 
ifodaliligini shakllantirish, toʻgʻri surʻat, nafas olish, yaxshi diksiyani 
mashq qilishda yordam beradi. Koʻpgina oʻyinlar jarayonida bolalar 
badiiy matnlar bilan tanishadilar, esda saqlab qoladilar va ularni 
mustaqil ravishda qoʻllay boshlaydilar. Didaktik oʻyinlar yordamida 
bolalarda atrof-olam haqidagi bilimlar mustahkamlanadi, lugʻat 
mustahkamlanadi, aniq-lashtiriladi va faollashtiriladi. Didaktik 
oʻyinlar nutqiy mahorat va koʻnikmalarni mashq qilishda (ibora 
tuzish, soʻzni oʻzgartirish, hikoya toʻqish va h.q.) qoʻllaniladi.
Maishiy faoliyat bolaning kattalar bilan muloqoti uchun ulkan 
imkoniyatlar yaratadi. Maishiy faoliyat nutqni rivojlantirish vositasi 
boʻlib xizmat qilishi uchun pedagog uni boshqarishi lozim. Toʻgʻri 
tashkil etilgan maishiy faoliyat jarayonida (ovqatlanish, kiyinish, 

---

126 
gimnastika, sayohat va h.k.), yaʻni agarda pedagog, ayniqsa, kichik 
guruhlar pedagogi maishiy buyumlar nomlarini, ularning qismlari, 
sifati, xususiyati, qoʻllanish maqsadini batafsil tushuntirsa, ular bilan 
tegishli harakatlarni amalga oshirsa va buni sharhlab bersa, bolalarga 
savol bersa, ularga maishiy lugʻatdan foydalanishni oʻrgatsa 
bolalarning lugʻati boyiydi. Agarda pedagog oʻz nutqida tashbeh, 
qiyoslash, sinonimlar, xalq ogʻzaki ijodi (maqollar, matallar, sanoq 
sheʻrlar)dan keng va mohirona foydalansa, uning nutqi bosiq va 
ifodali boʻladi.
Katta yoshli kishi taʻsirida bolada muloqotning yangi – 
vaziyatdan tashqarishaxsli shakli vujudga keladi, unda bola «odamlar 
olami»ga qarab ish tutadi. Bola odamni jamiyatning vakili deb biladi, 
ijtimoiy olamdagi oʻzaro bogʻliqlikni oʻzlashtiradi. Muloqotning 
ushbu shakli vujudga kelishi va rivojlanishi koʻp jihatdan bolalar 
kattalarning oʻzaro munosabatlari, jamiyatda oʻzining tutish qoidalari 
bilan qiziqadigan oʻyinlarning rivojlanishi bilan uzviy darajada 
bogʻliqdir. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar faqat kattalarning 
xayrixoh diqqat-eʻtiborlariga va ular bilan hamkorlik qilishga emas, 
balki kattalarning ularni hurmat qilishlariga, oʻzaro bir-birini 
tushunish va hamdard boʻlishilariga intiladi. Besh yosh chegarasida 
bolaning tengdoshlari bilan muloqotga kirishish, oʻzini boshqalar 
bilan taqqoslash, taqlid qilishga ehtiyoji keskin ortadi. Faoliyatning 
oʻziga va tengdosh sheriklariga boʻlgan qiziqishdan kelib chiqqan 
holda, biron-bir ishda (oʻyinda, mahsuldor faoliyatda) ishtirok etishga 
intilish ancha barqaror boʻlib qoladi. Tengdoshlar bilan muloqotda, 
oʻyinda va faoliyatning boshqa turlarida axborot almashish, funksiyani 
rejalashtirish, ajratish va muvofiqlashtirish, yaʻni birgalikda faoliyat 
yurituvchi 
bolalarning 
umumlashuviga 
koʻmaklashuvchi 
harakatlarning barchasi amalga oshiriladi. Yosh ulgʻaygani sayin 
muloqot mustaqil ahamiyat kasb etib boradi, bu hol bolaning 
tengdoshlariga hamdardlik bildirishi, ularni tushunishi, emotsional 
yaqinligida namoyon boʻladi.