Sotsiologiyasi

I. 5. Sivilizatsiya va madaniyatga
bo‘lgan ijtim oiy yondashuv
Madaniyat kelib chiqishi jihatidan yaxlit hodisadir. Lekin u 
hamisha izlanishda, rivojlanishda bo‘ladi. Demak, madaniyat o‘z 
xususiyatiga ko‘ra o‘zgaruvchandir. Ming yil ichida madaniyat 
shu darajada o ‘zgaradiki, bemalol avval vujudga kelgan madani­
yat bilan keyingi vujudga kelgan madaniyat o ‘rtasidagi farqni 
ko‘rish mumkin. Shu bilan birga, bir vaqtning o‘zida, parallel 
ravishda yashagan turli madaniyat turlari va shakllari ham mav­
jud bo‘lgan. Eramizdan aw algi V asrda mavjud bo‘lgan qadimgi 
Gretsiya madaniyati bilan shu davrda sayyoramizning boshqa 
nuqtasida, umuman boshqa yo‘sinda rivojlanayotgan o‘zgacha 
madaniyatning o ‘rtasida farq bo‘lishi tabiiy.
X o‘sh, madaniyatning asosiy shakllari qanday bo‘ladi? Ular 
nechta? Qaysi belgilari orqali bir shakl ikkinchi shakldan farqla- 
nadi?
Birinchidan, madaniyat “motorli g ‘ildirak” kabi to‘xtovsiz 
ravishda harakatda, rivojlanishda bo‘ladigan hodisadir. Bunday 
«g‘ildirakli» madaniyatning vaqt-davr jihatidan aniq chegarasini 
topish oson ish emas. Sababi bir tarixiy-madaniy davr boshqa 
bir tarixiy-madaniy davrga mos tushmasligi, biri ikkinchisidan 
ko‘proq yoki kamroq vaqtni rivojlanish uchun o ‘z ichiga olgan 
bo‘lishi mumkin. Masalan, tarixiy manbalarda eramizning IV 
asrigacha bo‘lgan davr Qadimgi dunyo, eramizning IV asridan 
keyingi bo‘lgan davr esa 0 ‘rta asr deb yuritiladi. Tarixni, madaniy 
rivojlanishni, boringki, sivilizatsiyani bunday xronologik
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chegaralash Janubiy va G ‘arbiy Yevropa hududi tarixi, madani- 
yatiga balkim mos tushar, lekin bu xronologiya boshqa ko‘pgina 
hududlar madaniy rivojlanish davrini qoniqtirmasligi mumkin.
Ikkinchidan, turli xalqlar, turli hududlar, turli davrlar madani- 
yati bir-biridan farqlanishi ham, bir-biri bilan umumiy jihatga 
ega bo‘lishi ham mumkin. Masalan, til o ‘xshashligi, din urnu- 
miyligi, moddiy yoki m a’naviy-badiiy hayotning yaqinligi va 
hokazo. Savol tug‘iladi: xo‘sh, ikki alohida bo‘lgan madaniyat 
turlari olimlar tomonidan alohida o‘rganilishi uchun ular bir- 
biridan qanchalik farqlanishi yoki qanchalik darajada umumiy- 
likka ega bo‘lishi lozim. Boshqacha izohlaganda, ikkita turli xil 
madaniyatning umumiy jihati nechtaga yetganda, ular alohida 
olingan madaniyat turlari hisoblanmay, yagona bitta madaniyat 
turi sifatida o‘rganiladi? Xullas, bu yo‘l bilan ham turli madani- 
yatlaming o‘zaro chegarasini aniqlash aniq xulosa bermaydi. 
Masalan, ayrim ilmiy adabiyotlarda qadimgi grek madaniyati bir 
madaniyat turi, qadimgi Rim madaniyati ikkinchi madaniyat turi 
deb o ‘rganilsa-da, boshqa adabiyotlarda bu ikki madaniyat turi 
bitta qilib grek-rim madaniyati deb yuritiladi.
Chuqur mulohaza qilib ko‘rilsa, alohida ravishda grek madani­
yat turi deb ham, Rim madaniyati deb ham, har ikkisini qo‘shib 
grek-rim madaniyati deb ham yuritish to‘g ‘ridek tuyuladi. Lekin 
bunda aniq chegara yana yo‘qoladi. X o‘sh, bu holatda madani­
yat shakllarini bir-biridan ajratish o‘zi kerakmi yoki yo‘qmi?
Uchinchidan, jahon madaniyatini, jahon madaniyati boyligi 
va merosini, insoniyatning madaniyat olamida erishgan yutuqla- 
rini biz yagona, bitta umuminsoniy madaniyat va boylik deb 
tushunamiz. Shunday ekan, yagona jahon madaniyati mavjud 
ekan, nima uchun madaniyat turlarini aniqlash, uni bir nechaga 
ajratish lozim1?
'Q a ra n g : E. А хм едова, P. Г аби дулин. К ультуралогия. М и ровая культура. -
Т.: А кад. Худ. Узб., 2001.
2Q arang: Е. А хм едова, Р. Г аби дулин. К ультуралогия. М ировая к у л ь т у р а .-
Т.: А кад. Худ. Узб., 2001.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ko‘p hollarda madaniyatshunos mutaxassislar bir necha sivi- 
lizatsiyalami ajratib olib, shundan so‘ng ushbu sivilizatsiyalar 
ichida rivojlangan madaniyatlarning ko ‘rinishini, ularning o‘ziga 
xosligini o ‘rganishadi. Lekin O. Shpengler nazariyasi bundan 
mustasno. Birinchi mavzuda ta’kidlab o ‘tilganidek, O. Shpengler 
madaniyat va sivilizatsiyani bir vaqtda yuz bermaydigan jara- 
yonlardan bo‘lib, ular bir-birining ichida uchramaydi, deb hisob- 
laydi.
U: “Sivilizatsiya vujudga kelganda madaniyat o‘ladi”, deb fi- 
krlaydi (O. Shpengler o‘zining “Закат Европы” (1918-yil) asari- 
da sivilizatsiyani texnik-mexanik elementlar yig‘indisi davri, 
madaniyatni esa “organik hayotning shohlik davri” deb tushunti- 
radi). Shunday qilib, boshqa mutaxassislar singari madaniyat va 
sivilizatsiyani bir-biriga bog‘liq deb hisoblamaydigan S hp en g ler 
u lard ag i riv o jlan ish b o sq ich lari ham b o sh q a-b o sh q a, bir- 
biriga b o g ‘liq em as, deb t a ’k id la y d i2. S hp en g ler o ‘z asari- 
da 8 ta siv iliz atsiy a n i k o ‘rsatib o ‘tadi. R us m ad an iy at- 
sh u n o si N. Ya. Danilevskiy (XIX asr) 10 ta sivilizatsiyani, XX 
asr ingliz olimi A. Toynbi 20 ga yaqin sivilizatsiyalarni turli xil 
madaniyat tiplari bilan ajratib ko‘rsatgan.
Umuminsoniy madaniyatning birligini ta’kidlash bilan bir 
qatorda, turli xil madaniyat turlari ham mavjudligini tan olish 
mumkin. Jahon madaniyati ham, turli madaniyat turlari ham bir- 
birini inkor etmaydi, aksincha, ular bir vaqtning o ‘zida parallel 
ravishda yashab kelgan. Insoniyat rivojining qaysidir davr- 
larida madaniyatning bir necha turga bo‘linishi tabiiy bo‘lgan: 
bir madaniyat ikkinchi madaniyatdan diniy, axloqiy qarash- 
lar sistemasi, moddiy va m a’naviy madaniyat shakllari orqali 
farqlangan. 0 ‘tmish orqali davr, jahon madaniyati haqida gap 
ketganda, uni turli xil madaniyatlar yigindisi, majmuasi sifatida 
tasaw u r qilish haqiqatga yaqinroq bo‘ladi.
Vaqt o ‘tishi bilan insoniyat umuminsoniy qadriyatlarga va 
umumiy madaniyatga ehtiyoj seza boshladi. Umuminsoniy qa-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

driyatlar ilk kurtaklari qadimga, jahon dinlarining axloqiy qa- 
rashlari shakllana boshlagan davrlarga borib taqalsa-da, XX 
asrga kelibgina ular umuminsoniy qadriyatlar deb tan olina 
boshlandi. XX asr nemis mutafakkiri K. Yaspers fikri bo‘yicha, 
eramizdan aw alg i VIII - II asrlarda vujudga kela boshlagan ilk 
umumdiniy va axloqiy qadriyatlar umuminsoniy qadriyat va 
madaniyatning yaratilishiga asos bo‘lib xizmat qildi. Bu tarixiy 
davrni Yaspers umuminsoniyat tarixining asosi, boshlang‘ich 
nuqtasi, deb ta ’riflaydi. Din esa har qanday jamiyatda qadrlan- 
ganligi sababli, undan boshlangan umuminsoniy madaniyat ham 
elatlar va millatlar madaniyati ildiziga mustahkam singdirilgan1.
Yuqorida bayon etilgan fikrlarga qaramasdan, umuminsoniy 
madaniyatning oyoqqa turishi qiyin kechgan. U iqtisodiy, siyo- 
siy, milliy, irqiy kabi ko‘pgina muammolarga duch kelgan.
Shuni unutmaslik kerakki, milliy madaniyatlar umuminsoniy 
madaniyatga qo‘shilishida ehtiyotkor bo‘lib qolishlari tabiiy. 
Bu “ehtiyotkorlik tuyg‘usi” milliy madaniyat, undagi milliy til, 
an’ana, urf-odatlar taqdiri haqida qayg‘uradi, degan fikrni bildi­
radi. Umuminsoniy madaniyatga qo‘shilish ayrim hollarda milliy 
madaniy qadriyatlaming yo ‘qolishiga olib keladi, degan tushun- 
cha mavjud. Bir qarashda bunday hadikni tushunish mumkindek 
tuyulsa-da, ammo doimo yodda tutish lozimki, umuminsoniy 
madaniyat har bir madaniy qadriyatlarga hurmat bilan yondashib, 
ulami asrab-avaylaydi. Har bir madaniyat hodisasi - bu butun 
jahon madaniyatining bir elementidir. Demak, jahon madaniyati 
turli madaniyat ko‘rinishlarining har bir bo‘lagini qadrlaydi2.
Ayrim vaziyatlarda milliy madaniyatning o‘zi bir necha 
ko‘rinishlarga bo‘linadi, deb qaraladi. Masalan, marksizm qa- 
rashlari tarafdorlari uchun har bir milliy madaniyatning o ‘zi qa-
1 Q arang: E. А хм едова, P. Г аби дулин. К ультуралогия. М и ровая культура. -
Т.: А кад. Худ. Узб., 2001.
2Q arang: Е. А хм едова, Р. Г абидулин. К ультуралогия. М ировая к у л ь ту р а ,— 
Т.: А кад. Худ. Узб., 2001.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tlamlarga qarab bir necha madaniyat turlariga bo‘linadi, deb tus- 
hunish xosdir. Marksizm davomchilari ham milliy madaniyatni 
ikkiga: proletar madaniyatiga (ishchi-dehqon madaniyati) va 
burjua madaniyatiga (oqsuyaklar madaniyatiga) bo‘ladi. Jamiyat 
a ’zolari orasida madaniyatni bu tarzda qabul qilish kishilar ongi- 
ga shu darajada chuqur singib ketgan ediki, bunday vaziyatni na- 
faqat madaniyatning san’at sohasida, balki jamiyatning boshqa 
sohalarida ham uchratish mumkin edi. Masalan, XVIII - XIX 
asr madaniyatiga berilgan bahoni Karl Marks shu davr jamiyati- 
dagi huquq sohasida ham mavjudligini ta’kidlab o ‘tadi. Marks 
qarashiga binoan, xususiy mulkchilikning rivojlanishi huquq 
sohasining ham sinfiy ravishda bo‘linishini, y a’ni kishi tabaqa- 
siga qarab bo‘linishini taqozo etadi, deb hisoblaydi. Ammo til, 
din, axloq - bular milliy madaniyatning birligini, yagonaligini 
ta’minlovchi asosiy omillardir. XX asrga kelib ilm-fan, texnika 
shu qadar jadal rivojlanib ketdiki, bu hoi ta’lim olish imkoniyat- 
lari, hayot tarzi, badiiy madaniyatni tanlash o ‘rtasidagi ijtimoiy 
qatlamlararo chegarani o‘chirib tashladi. XX asr madaniyat tur- 
larining yangicha ko‘rinishini - ommaviy va elitar madaniyatni 
vujudga keltirdi. X o‘sh, buboy va dehqonyoki ommaviy va elitar 
madaniyatlar bir madaniyat turi ichidagi har xil yo‘nalishlarmi 
yoki boshqa-boshqa madaniyat turlarimi? Yuzaki qarashda, har 
ikki madaniyat ko ‘rinishlari bir jam iyat ichida vujudga kelgan 
bo‘lib, bir madaniyat turining ikki xil yo‘nalishlaridek tuyulsa- 
da, aslida, ularning bir-biriga o‘xshamasligi doimo o ‘zaro qara- 
ma-qarshiliklami keltirib chiqaradi.
Kitobxon uchun mavzu yanada tushunarli boMishi uchun 
sivilizatsiya va madaniyat hodisasiga yana qaytib, unga XIX - XX 
asr mutafakkirlarining qarashlari qanday bo‘lganligini eslab 
o ‘tishimiz darkor. Masalan, o ‘z davrining mashhur olimlari 
bo‘lgan N. Ya. Danilevskiy (XIX asr, rus olimi) va O. Shpengler 
(nemis olimi, XX asr) qarashlarini bir-biri bilan solishtir- 
sak, juda qiziq m a’lumotlarga ega bo‘lamiz. Danilevskiy va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shpengler nazariyalari o‘zining originalligi, haqiqatga yaqinligi, 
mashhurligi va taniqliligi bilan boshqa nazariya va qarashlar- 
dan ajralib turadi. Kitobxon diqqat qilgan bo‘lsa, ushbu mavzu 
boshida madaniyatshunos olimlar (Shpenglerdan tashqari) bir 
necha sivilizatsiyalarni sanab o ‘tib, shundan so‘ng ushbu sivili- 
zatsiyalardagi madaniyatlarning o ‘ziga xosligini o ‘rganishadi, 
deb ta’kidlagan edik (yodingizda bo‘lsa, Shpengler 8 ta sivi­
lizatsiyani, Danilevskiy 10 ta sivilizatsiyani, Toynbi 20 ga 
yaqin sivilizatsiyani bir nechta madaniyat turlari bilan ko‘rsatib 
o‘tganligini bayon etgan edik).
Danilevskiy nazariyasining boshlang‘ich prinsipi bu mus­
taqil madaniy-tarixiy shakllarni o ‘rganish davomida ulami bio- 
logik organizmga o ‘xshatish va bu o ‘xshatish orqali madaniy- 
tarixiy shakllarning rivojlanganlik darajasini kuzatish bo‘lgan. 
Ya’ni madaniy-tarixiy shakllar tirik organizm kabi hamisha 
bir-biri va atrof-muhit bilan o‘zaro kurashda bo‘ladi; biologik 
turlar kabi ular ham oldindan belgilangan kuchga to‘lish, qarish 
va o ‘lish kabi bosqichlarni bosib o‘tadi. Danilevskiy fikricha, 
tarixning hayot yo‘li - bu madaniy-tarixiy shakllarning o ‘zaro 
kurashib, bir-birini siqib chiqarishdan iborat bo‘lgan yo‘ldir. 
Danilevskiy quyidagi madaniy-tarixiy shakllarni yoki, boshqa- 
cha aytganda, ilk sivilizatsiyalarni ajratib ko‘rsatadi: 1) Misr;
2) Xitoy; 3) Vavilon (Bobil); 4) Hind; 5) Eron; 6) Yevropa; 7) 
Grek; 8) Rim; 9) Arab; 10) German-roman yoki Yevropa deyish 
ham mumkin. Bu asosiy madaniy-tarixiy yoki ilk sivilizatsiya 
shakllariga Danilevskiy yana ikkita amerikacha shakllarni ham 
qo‘shadi. Bular: Meksika va Peru tarixiy-madaniy shakllari yoki 
ilk sivilizatsiyalari. Oxirgi ikki madaniyatning tugatilishi XVI 
asrga kelib ro‘y bergan va buning asosiy sababi Amerikaga ispan 
bosqinchilari kirib kelishi bo‘lgan.
Danilevskiy o ‘ziga xos bo‘lgan madaniyat shakllarining 
tarixiy rivojlanish qonuniyatlarini ishlab chiqqan:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1. Alohida tili yoki qardosh tillari guruhiga ega bo‘lgan har 
qanday xalq yoki xalqlar guruhi o'zlari mustaqil madaniy-tarixiy 
shaklni vujudga keltirishi va uni rivojlantirib, tarixda qoldirishi 
mumkin.
2. Madaniy-tarixiy ko‘rinishga ega bo‘lgan har qanday sivi­
lizatsiya o ‘zining tug‘ilishi va rivojlana olishi uchun ushbu 
sivilizatsiyaga tegishli bo‘lgan xalq siyosiy jihatdan mustaqil 
bo‘lmog‘i lozim.
3. Har qanday madaniy-tarixiy shakl o‘zi mustaqil holatda 
vujudga keladi va bunda boshqa madaniy-tarixiy shaklga butun- 
lay bog‘liq bo‘lmaydi. Ya’ni har bir madaniy-tarixiy shakl o ‘zi 
uchun alohida sivilizatsiyani ishlab chiqadi, ammo bu jarayon- 
ga boshqa madaniy-tarixiy sivilizatsiyalarning umuman ta’siri 
bo‘lmaydi, deb hisoblash ham xato hisoblanadi.
4. Madaniy-tarixiy shakl gullab-yashnagandagina va to ‘liq 
yetuklikka erishgandagina, unda sivilizatsiya jarayoni yuz 
bergan hisoblanadi.
5. Madaniy-tarixiy shaklning rivojlanish yo‘li uzoq yashab, 
hayotida bir marotaba hosil beradigan o‘simlikka o‘xshaydi: 
o ‘sish jarayoni uzoq bo‘lib, gullashi va meva berish davri qisqa 
va bor kuchni sug‘irib oluvchi bo‘ladi. Natijada sivilizatsiya 
so‘na boshlaydi.
Danilevskiy insoniyat, umuminsoniy qadriyatlar kabi tushun- 
chalami mavhum bo‘lgan bo‘shliq, deb tushunadi. U madaniy- 
tarixiy shaklda oliy, nihoyasiga yetgan ijtimoiy birlikni ko‘radi. 
“Biron-bir madaniy-tarixiy shaklga kiruvchi xalqlarning man- 
faatlari mazkur shaklning manfaatlariga bo‘ysunishi lozim, 
quyi manfaatlar yuqori manfaatlarga xizmat qilishi lozim 
bo‘lganidek...” deb qaraydi Danilevskiy o ‘z nazariyasida1.
Madaniyat hodisasiga shu tariqa ilmiy yondashish va unga 
madaniy-tarixiy jarayon sifatida baho berish aynan Danilevskiy
1 Q arang: И онин JI. Г. С о ц и ологи я культуры . У ч еб н о е п особи е. - М .: Л огос. 
1998.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tomonidan amalga oshirildi. Danilevskiydan so‘ng bu toifadagi 
nazariyani O. Shpengler, A. Toynbi kabi olimlar davom ettirish- 
di.
Shpengler nazariyasi Danilevskiy g‘oyalari bilan ko‘p jihat- 
dan bir-birlariga mos tushsa-da, lekin Shpengler o ‘z nazariya- 
sida madaniy-tarixiy shakl tushunchasini ishlatmaydi, aksincha, 
u sivilizatsiyani rivojlanish natijasida vujudga keladigan bos- 
qich deb, y a’ni uni madaniyat ketidan keladigan hodisa, jarayon 
deb biladi. Shpengler yoshini yashab bo‘lgan yoki rivojlanish- 
dan to ‘xtab, qotib qolgan 8 ta sivilizatsiyalami ko'rsatib o‘tadi. 
Shpenglerning fikricha, aynan bugungi kunda G ‘arbiy Yevropa 
o ‘zining m a’naviy-madaniy rivoji yo‘lidagi ijodiy bosqichini 
yakunlab, tugallab bormoqda, shuning uchun u XX asrni Yev­
ropa nihoyasining boshlanishi, deb izohlaydi1.