Taraqqiyot psixologiyasi va differensial psixologiyasi

Chaqaloqlik davri inqirozi.
Chaqllikda jismlarni, odamlarni, atrof-muhitni kattalar kabi yaxlit va aniq, idrok qillish imkoniyati bo’lmaydi. Chunki idrok qillish insonning boshqa, psixik jarayonlari (xotira, tasavvur, tafakkur), ruhiy holatlari (his-tuygu, ungaysizlanish) va o’ziga xos tipologik xususiyatlari bilan uzviy bog’likda amalga oshadi. Shuniig umun chaqalovda mazkur imkoniyat uta cheklangan bo’lib, sezgi organlari oddiy aks ettirish imkoniyatiga ega.
Yangi tugulgan bolada kuchli yoruglikni aks ettirish imkoni bo’ladi na u yorurlikdan turli darajada va shaklda ta’sirlanadi, hatto, kuzlarini yumib oladi. Ko’rish mexanizmlari x,ali usib ulgurmagani sababli tinch holatdagi eki harakatdagi jismni idrok qila olmaydi. Goho Un kunlik chaqaloq harakatdagi jismga nigox, tashlagandek kurinsada, aslida unga bir necha sekund termulishdan nari o’tmaydi.
Chaqalokda eshitish sezgisi zaif rivojlangan bo’lsa ham, u hali o’zi eshitishga moslashmagan kuchli qo’zg’atuvchilarni (tovush, qichqiriq,ni) aks ettira oladi, birok, tovush kelayotgan ob’ektni aniq topa olmaydi.
Ko’rish va eshitish organlarining muayyan ob’ektga yunalishi oyoq,-qo’l va boshning xarakatida, bolaning yig’lashdan tuxtashida kurinadi.
Chaqalokdagi muhim xususiyatlardan yana biri ko’rish va eshitish tananing harakatlanishidan ildamroq, rivojlanishidir. Chaqalokda kurish va eshitish apparatlari faoliyatining usishi tashqi Qo’zg’atuvchilardan ta’sirlanishning takomillashuvida va bosh miyaning rivojlanishida namoyon bo’ladi. Chaqalok, miyasining ogirligi kattalar miyasining chorak qismiga tengdir. Chak,alok,ning nerv xujayralari kattalardagi hujayralarga uxshasa ham, «zaifligi bilan ulardan farqlanadi. Shunga k,aramay, bola organizmining tayyorlik darajasi shartli reflekslar paydo bo’lishi umun mutlako etarli emas.
Chaqalok,tashki olam bilan alokada bo’lishining markazi rolini bosh miya katta yarim sharlarining yuksak darajada rivojlangan kismlari bajaradi. Miya tobora takomillashuvining o’zi chaqalokdagi xissiy bilish organlarinimg rivojlanishini ta’minlay olmaydi. Bu organlar bola olayotgan taassurotlar natijasida rivojlanadi Aslida taassurotlarsiz miyaning o’zi usishi mumkin emas. Mimnish rinojlanishida tashk>i olamdan keladigan qo’zg’atuvchilar na sishallarni kabo’l qilluvchi hissiy bilish organlari anali- myurlariningkup ishlashi muhim rol’uynaydi. Ilmiy manbalarda ifodalanganidek, chaqllok; sensor tusikka tushib tsolsa, tashki taassurotlarningetishmasligi sababli usishdan vakgincha orkaaa krladi. Aksincha taassurotning miyaga kup rok, kelib tushishi orientir reflekslarning rivojini tezlashtiradi. Kuruv va eshituv apparatini ob’ektlarga yunaltirish vujudga keladi, natijada insoniy sifatlar, jarayonlar shakllanadi. Kuruv va eshituv a’zolari orqali tuplanadigan taassurotlar manbai hamda nerv sistemasining muntazam usishini ta’minlash vazifasini katta yoshdagi odamlar bajaradi.
NL.Figurin va M.P Denisovaning ta’kiddashicha, bolaning bir oylikkacha davridagi tetiklik holati (uygokligi) kurish va eshitishga yunalgan shartsiz reflekslar tufayli faollashib boradi; tovush ta’siriga berilish 2—3 haftalikda vujudga keladi. Shuning uchun bola surnay sadosiga quloq soladi va yig’idan yoki harakatdan to’xaydi. Bir oylik bo’lgach, unda orientir refleksi namoyon bo’ladi (I.P.Pavlov). Illy sababdan chaqalok gaplashayotgan odamga tikiladi va ixtiersiz xatti-harakatdan o’zini tiyib turadi.
Bola ob’ektni kurish va tovushni eshitish uchun dikkatini tuplaydigan bo’lgach, tarakatining faollashuvida ancha o’zgarishlar ruy beradi. Odatda uning harakati ixtiyorsiz va tartibsiz ravishda amalga oshib, jismlarga kuz yugurtirish, boshini burish bilan tugasa harakat hodisasi vazifasini bajaradi: o’zida xulkning sodda ko’rinishini ifodalab, bolani voqelik, tashki olam bilan uzviy boglaydi.
D.B.Elkoninning fikricha, chaqaloq hayotining uchinchi xaftasida onaning emizishdagi holatiga moslashish bilan boglik, birinchi tabiiy shartli refleks vujudga keladi va keyinchalik esa ba’zi qo’zg’atuvchilarga javob tarikasidagi alox,ida shartli reflekslir ham paydo bo’ladi.
D..Elkonin va uming shogirdlari ta’kidlaganidek, hali chaqalok, psixik hayotining mazmuni muammosi uzil-kesil xal qilinmagan va chaqaloqning psixik dunyosiga chinakam, xaqiqatga yak,in, ilmiy obyektiv qarashlar I.M.Sechenov asarlaridagina uchraydi psixologiya fani rivojining undan keyingi davrida shu muammoga talluqlii ancha tadk,ik;otlar olib borilgan, qator psixologik konuniyatlar va mexanizmlar ishlab chiqilganki, bular to’g’risida ontogenez psixologiyasi va pedagogik psixologiya xrestomatiyasida boy material berilgan.
3.2. his-tuyguning Usishi (jonlanishi)
Chaqalok,ning hayoti qichqirik, sadosi bilan boshlanadi va bu kupincha shartsiz reflektor xususiyatidan kelib chiqadi. Dastlabki qichq,irik,tovush chiqarish oralig’i qisilishning bevosita mahsuli sifatida, organizm ni ng tabiiy etgiyoji natijasida vujudga keladi. Qisilish avval nafas olish refleksini tam boshqaradi. Shunga qaramay, mutaxassis olimlarning fikricha, birinchi qichqiriq,— noxush his-tuyguning namoyon bo’lishidir. K,isilish tanglik (zurikish) tuyg’usining vujudga kelishidir. Shuning uchun chaqalokdagi muskul reaksiyasi bilan emotsional munosabatni farqlash ancha kiyin. Qichqi,irik, noxush kechinma va sezgilarga javob tariqasida vujudga kelib, issiqqa, ochlikka va namlikka qarshilik vazifasini bajaradi. Chakaloqni to’g’ri tarbiyalash jarayonida qichqiriq, emotsional kechinmalarning yana bir turi yiglashga aylanadi. Yiglash bola jismoniy ogrikni, ruxiiy qayguni, iztirobni tabiiy aks etgirishining manbai bo’ladi, tashqi olam bilan aloka urnatishning eng zarur vositasi sifatida chaqaloqning hayot faoliyatida alohida ahamiyat kasb etadi. U noxush his-tuygularnigina aks ettirib kolmay, tabiiy ehgiyojlarni qondirish mexanizmi sifatida xizmat qilishi mumkin.