The series of the humanitarian

ƏDƏBİYYAT 
 
          1. Kremlyov.  Bethovenin  fortepiano  sonataları 
          2.  Qoldenveyzer.  Məqalələr,  materiallar,  xatirələr. 
          3.   Вестник Тамбовского  университета. Серия Гуманитарные науки. 
          4.  Вестник  Орловского  государственного  университета.  Серия:  Новые  гуманитарные 
исследования. 
5.
 
Известия вжсших ученых  заведений. Поволжский регион. Гуманитарные науки. 
6.
 
Известия Тульского  государственного  университета.Гуманитарные науки. 
7.
 
Известия Уральского  государственного университета. Серия 2. Гуманитарные науки. 
8.
 
Вестник Тамбовского  университета. Серия Гуманитарные науки. 
9.
 
Известия  Дагестанского  государственного  педагочискего  университета.  Серия 
«Общественные и гуманитарные науки». 
 

- 185 - 
ABSTRACT 
S.Axhundova 
Describes Bethovens sonata creation 
 
This  article  Describes  Bethovens  sonata  creation. 
 
РЕЗЮМЕ 
С.Ахундова 
Сонатное творчество Л.В.Бетховена 
 
Эта статья описывает сонатное творчество Л.В.Бетховена. 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  23  yanvar  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  №  05) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, professor M.Rzayev 
 
 
 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 1 (66) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 
 
                                                                                        HƏBİBƏ  ALLAHVERDİYEVA   
                                                                                         Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT:792 
                     SƏYYAD  BAYRAMOVUN   YARADICILIĞINDA  SƏHNƏ TƏRTİBATI 
 
      
Açar  sözlər: Naxçıvan teatrı, Səyyad Bayramov, teatr tamaşaları, teatr rəssamı 
      
Key words  :  Nahchivanckoe drama theater. stage design, theater artist 
      
Kлючевые  слова:  Нахчыванckoe  драматический  театрe,  сценография,  театра-
льные художники. 
 
      
Hər  bir  tamaşanın  mükəmməl  hazırlanmasında  rəssam  işinin  rolu  böyükdür.  Səhnəyə 
qoyulan  hər  hansı  bir  əsərin  ideyası,  sətraltı  mənası  olur.  Rəssam  o  mənanı  dərk  edib  ,  bunu 
tamaşanın  tərtibatında    əsərin  ümumi  simasını  müxtəlif  ifadə  vasitələri  ilə  canlandırıb  tamaşaçılara  
çatdırmalıdır.  Naxçıvan  Dövlət  Musiqili  Dram  Teatrında  B.Kəngərlidən  başlayaraq  fəaliyyət 
göstərmiş  Naxçıvan  rəssamları  öz  fırçaları  ilə  bu  missiyanı  yerinə  yetirməyə  çalışmışlar.1889-cu 
ildə  yaradılmış  Naxçıvan  teatrının  müstəqillik  illərindəki  fəaliyyətinə  nəzər  saldıqda    əsasən 
Hüseynqulu  Əliyev,  Əbülfəz  Axundov  və Səyyad  Bayramovun  yaradıcılığının  şahidi  oluruq. 
    
Səyyad  Bayramov  03  noyabr  1958-ci  ildə  Şahbuz  rayonunun  Keçili  kəndində  doğulmuşdur  . 
Orta  təhsilini  1976-cı  ildə  Keçili  kənd  orta  məktəbində  başa  vurduqdan  sonra    onda  olan  rəssamlıq 
həvəsi  və  istedadı  bu  sənətin  sirlərini  daha  dərindən  öyrənmək  üçün    onu  1979-cu  ildə  Əzim 
Əzimzadə  adına  rəssamlıq  məktəbinə  gətirmişdir.  S.Bayramov  bu  məktəbin  “Bədii  tərtibat” 
fakültəsinə  qəbul  olmuş  ,  orada  fəaliyyət  göstərən  rəssamlardan  ,  sənətşünaslardan  bu  sənətin 
sirlərinə  dərindən  yiyələnmiş,1983-cü  ildə  bu  fakültənin  məzunu  olmuşdur.  Bundan  sonra  o, 
Naxçıvana  qayıtmış  və  burada  rəssamlıq  fəaliyyətini  davam  etdirmişdir.  Rəssam  2008-ci  ildə 
Naxçıvan  MR  əməkdar  rəssamı  adına  layiq  görülmüşdür.  Səyyad  Bayramov  yaradıcılığında 
rəngkarlığın  bütün    janrlarına    müraciət  etmişdir.  Portret,  mənzərə,  natürmort    janrında  çoxlu  əsərlər 
yaratmışdır.Tematik  tablo  janrına  da  aid  olan  əsərlərinə  də  rəssamın  yaradıcılığında    rast  gəlmək 
olur  Səyyad  Bayramovun    yaratdığı  portretlərdən  “Ümummilli  lider  H.Əliyevin  portreti”, 
”Azərbaycanın  milli  qəhrəmanı  Mübariz  İbrahimov  portreti  ”  və  s.çox  xarakterik  vərəng  kolariti, 

- 186 - 
işləmə  texnikasına  görə  özünəməxsusdur.  Natürmortlarından  “Mis  qablarla  natürmort”,  ”Güllər”, 
”Yarpaqlarla  natürmort”,  ”Yasəmənlər”  ,  mənzərələrindən    “Aza  körpüsü”  ,  ”İbn-  Küseyr  türbəsi”  , 
”Qarabağlar  türbəsi,  ”Leyləklər”,tematik  şəkillərindən  “Ana  fəryadı”,”Soyqırım”  adlı  əsərlərində 
əsərin  ideya  məzmunu  ön  planda  daha  qabarıq  ,  mükəmməl  şəkildə  verilmişdir  ki,  bu  da  öz 
növbəsində  əsəri  daha  baxımlı  və  ideyasını  başa  düşülən  edir.  Səyyad  Bayramovun  özünəməxsus 
rəngkarlıq  texnikasını  onun  yağlı  boyalarla  yaratdığı  tablolardan  əlavə  tamaşalara    hazırladığı  bədii 
tərtibatlarda  da görmək  mümkündür.` 
     
Səyyad  Bayramov  1987  –ci  ildə  C.Məmmədquluzadə  adına  Naxçıvan  Dövlət  Musiqili  Dram 
Teatrrında  rəssam  vəzifəsində  işləməyə  başlamışdır.  İlk  teatr  tamaşasına      Azərbaycanın  müstəqillik 
qazandığı  vaxtdan  sonra,1994  –cü  ildə  səhnə  tərtibatı  vermişdir.Azərbaycanın  müstəqilliyə  yenicə 
qədəm  qoyduğu    dövrlərdə  mədəniyyətin  hər  sahəsin  də  olduğu  kimi  Naxçıvan  teatrında  da  vəziyyət 
ürəkaçan  deyildi.  Müstəqilliyin  ilk  illərində  Naxçıvan  teatrı  həm  ixtisaslı  kadr  baxımından,  həm  də 
təchizat  baxımından  acınacaqlı  günlər  yaşayırdı.  İstər  repertuarın  düzgün  seçilməməsi,  səhnə 
texnikasının,  işıq  sisteminin  primitiv  vəziyyətdə  olması,  əlbəsələrin  çatışmamazlığı  və  s.bütün 
bunlar  rəssam  işini  çətinləşdirir,  səhnə  tərtibatının  rəssamın  düşündüyü  kimi  alınmasına  mənfi  təsir 
göstərir,  bu da öz növbəsində  tamaşanın  uğurlu  alınmasına  əngəl  törədirdi. 
  
 Lakin  zaman  keçdikcə  Ümummilli  liderimizin  xarici  və  daxili  siyasəti  nəticəsində 
Azərbaycan  inkişaf    etdikcə  dövlət  rəhbərliyi  tərəfindən  teatr  haqqında  verilən  sərəncamlar, 
qayğılar,  göstərişlər  sayəsində  və  teatrın  yaradıcı  kollektivinin  öz  işinə  olan  həvəsi,  istedadı, 
göstərdikləri  səyləri  nəticəsində  Naxçıvan  dram  teatrı    öz  inkişaf  yolu  ilə  sürrətlə  irəliləməyə 
başladı.   
     
Bu  illərdə  teatrda  fəaliyyətə  başlayan  Səyyad  Bayramov  öz  üzərinə  düşən  vəzifənin 
öhdəsindən  layiqincə  gəlmək  üçün  bütün  qüvvəsini  səfərbər  etmiş,    teatra  olan  sevgisi  və  istedadı 
sayəsində  buna  nail  olmuşdur.  Bütün  bunları  teatr  rəssamının  1994-cü  ildən  indiki  vaxta  qədər 
hazırladığı  tamaşaların  tərtibatından,  onlara  çəkilmiş  pərdə(zadnik)  və  geyim  eskizlərindən  açıq 
şəkildə  görmə  mümkündür.  İlk  işi  olaraq  Üzeyir  Hacıbəyovun  “Arşın  mal  alan  ”  tamaşası  tərtibatı 
üzərində  işləməyə  başlamışdır.1994-cü  ilin  repertuarında  olan  bu  musiqili  komediyanın  ilk  tamaşası 
noyabrın  30-a  təyin  edilsə  də  vaxtından  xeyli  əvvəl  ,  24  avqust  1994-cü  ildə  göstərilmişdir. 
Tamaşanın  quruluşçu  rejissoru  Tofiq  Mövləvi  ,drijoru  Yusif  Əsgərov  ,  musiqi  nömrələri  və  ariyaları 
Əhəd  İsrafilzadə  hazırlamışdı.  Bu  komedyanın  tərtibatı  S.Bayramovun  ilk    işi  olsa  da  bunun 
öhdəsindən    yaxşı  gəlmiş  və  onun  sonrakı  faliyyəti  üçün  təcrübə  olmuşdur.  Sonraı  tamaşalardan 
1998-ci  ilin  16  mayında  səhnələşdirilən  Mərəz  Quliyevin  “Qarğanın  iflası”  əsərinə  tərtibat 
vermişdir  ki.  Bu  tamaşanın    quruluşçu  rejissoru  Ələkbər  Qasımov,  bəstəkarı  Şəmsəddin  Qasımov 
olmuşdur.  Bunun  ardınca  rəssam  həmin  ilin  07  oktyabrında  səhnəyə  qoyulan  rejissoru  Yusif 
Əkbərov  olan  ,  Emin  Sabitoğlunun  “Hələlik”  komedyasına  ,  2000-ci  il  30  dekabrda  Hüseyn  Cavidin 
“Topal  Teymur”  əsərinə  bədii  tərtibat  vermişdir.  Rəssamı  Səyyad  Bayramov,quruluşçu  rejissor 
Kamran  Quliyev,  bəstəkar  Şəmsəddin  Qasımov  və  aktyorlar  ,  teatrın  digər  yaradıcı  kollektivinin 
birgə  işi  sayəsində  mükəmməl  bir  tamaşa  nümayiş  etdirilmişdir.  Səyyad  Bayramov  2003-cü  il  18 
sentyabrda  səhnəyə  qoyulmuş  Yasəmən  Ramazanovanın  rejissorluq  etdiyi  ,  Georgi  Xuqayevin 
“Mənim  qaynanam  ”  iki  hissəli  komedyasına,  30  oktyabrda  Rövşən  Hüseynovun  rejissorluğu  ilə 
tamaşaya  qoyulan  İsgəndər  Coşqunun   “Ana  laylası”  əsərinə  səhnə  tərtibatı  vermişdir. 
Teatrın    2004-cü  il  repertuarına  İlyas  Əfəndiyevin  “Hökümdar  və  qızı”  əsəri  daxil  edilmişdi.  Bu 
tamaşaya  da  Rövşən  Hüseynov  quruluşçu  rejissor,  musiqi  tərtibatını  Şəmsəddin  Qasımov,  rəqs 
quruluşunu  isə  Kəklik  Novruzova  hazırlamışdır.  Düzgün  seçilmiş  bu  repertuarda    “Hökmdar  və  qızı 
”  tamaşası  tariximizi  bir  daha  yada  salmaq,  tarixi  həqiqətləri  açıb  göstərmək,  onu  aydınlaşdırmaq,  
tamaşaçılarda  milli  ruhun,  vətənpərvərlik  hisslərinin  aşılanmasında  xüsusi  əhəmiyyətə  malikdir.  Bu 
tamaşanın  quruluşçu  rəssamı  Səyyad  Bayramov  tərtibatda  təkcə  hadisənin  vaqe  olduğu  yeri  realist 
şəkildə  göstərməklə  kifayətlənməyib.  Rəssam  bu  tamaşanın  tərtibatında  həm  də  əsasən    2000 
illərdən  bu  yana  teatr-dekor  sənətində  tez-tez  rast  gəlinən  xüsusiyyətlərdən  olan  simvolikaya  
üstünlük  vermişdir.  Bu  da  öz  növbəsində  tamaşanın  bədii  təsir  qüvvəsini  artırmaqla  yanaşı,  əsərin 
ideyasının  tamaşaçılar  tərəfindən  aydın  mənimsənilməsinə  yardım  etmış  olur. 

- 187 - 
 
 
Azərbaycanda  xanlıqlar  dövründəki  ictimai  –siyasi  vəziyyəti  ,  baş  verən  xarici  və  daxili 
münaqişələr,  Rusya  imperyasının  işğalçı  siyasəti    və  s.  tamaşanın  bədii  tərtibatında  öz  əksini 
tapmışdır.  Burada  saray  təsviri  daha  maraqlıdır.  Belə  ki,  taxtın  təsvirindəki  xənçər  formasında 
verilməsi,  taxta  gedən  yola  sərilmiş  qırmızı  rəngli  xalı,  həm  də  xənçərin  tiyəsi  kimi  təsvir 
olunmuşdur.  Burada  qırmızı  rəng  də  simvolik  məna  daşıyır.  Fonda  isə  Azərbaycanın  o  dövrə 
məxsus  sərhədlərini,  xanlıqlara  bölünmüş  ərazilərini  göstərən  xəritə  təsvir  olunmuşdur.  Əsərdə  bəhs 
olunan  Qarabağ  xanlığı  isə  xəritənin    mərkəzində  qırmızı  rənglə  daha  da  qabardılmışdır.  Tərtibatda 
bundan  əlavə  Rusya  imperiyasını  əks  etdirən  simvol  da  diqqəti  cəlb  edən  amillərdəndir.  Tamaşada 
geyim  eskizləri  də  düzgün  verilmişdir.  Belə  ki,  o  dövrə  uyğun  geyimləri  əsərdəki  Hüseynqulu 
xanın,  İbrahim  xanın,  Ağabəyim  ağa,  Sisyanovun  və  s  obrazların  əlbəsələrinin  istər  rəng  və  forma 
baxımından  eskizdə  düzgün  təsvir  edildiyini  görürük.  Bu  tamaşa  2004-cü  ilin  30  martında  yüksək 
səviyyədə  səhnəyə  qoyulmuş  və tamaşaçılar  tərəfindən  maraqla  qarşılanmışdır. 
    
 Həmin  ilin  16  noyabrında  Səyyad  Bayramov  Kamran  Quliyevin  rejissorluğu  ilə  Hidayət 
Orucovun  “Bu  dünyanın  adamları”  əsərinə  bədi tərtibat  vermişdir. 
      
Bundan  başqa  S.Bayramov  2006-cı  ilin  repertuarında  iki  tamaşanın  rəssamı  olur  ki, 
bunlardan  Əfqan  Əsgərovun  “Qız  atası”  əsərini  Rövşən  Hüseynovun  rejissorluğu,    rəssamın  maraqlı 
bədii  tərtibatı  ilə  25  yanvarda  tamaşaçılara  təqdim  olunmuşdur.S.Bayramov  həmin  ilin  24  iyununda 
Rövşən  Hüseynovun  rejissorluğu  ilə  səhnəyə  qoyulan  Altay  Məmmədovun    “Həmyerlilər”  əsərinə 
tərtibat  vermişdir. 
     
Naxçıvan  Dövlət  Musiqili  Dram  Teatrının  2007-ci  ilin  repertuarına  aid  olan  iki  tamaşaya 
maraqlı  eskizlərlə  tərtibat  hazırlamışdır  ki,  bunlardan  biri  17  fevralda  Rövşən  Hüseynovun 
rejissorluğu  ilə  səhnəyə  qoyulan,  Kəmalə  Ağayevanın  yazdığı  “Məhsəti”    adlı  dörd  pərdəli  mənzum 
faciəsinə  Səyyad  Bayramov  şairə  Məhsətinin  yaşadığı  dövrə  uyğun  olan  gözəl  geyim  esizləri  və 
hadisələrin  cərəyan  etdiyi  məkana  aid  öz dəsti  xəttinə,  rəng  kolaritinə  uyğun  fon  eskizləri  etmişdir. 
Həmin  ilin  27  dekabrında  Rövşən  Hüseynovun  rejissorluğu  ilə  səhnəyə  qoyulmuş  isə  rəssam  Nazim 
Hikmətin  və  Vera  Tulyakovanın  “Kor  padşah”  əsərinə  (iki  hissəli  nağıl  tamaşa)  bədii  tərtibat 
vermişdir. 
 
 Sonrakı  illərdə  Səyyad  Bayramov  davamlı  olaraq  bir  çox  tamaşalara  səhnə  tərtibatı 
vermişdir.  Onun  “Mirzə  Fətəli”,”Koroğlu”,”Hekayəti  xırs  quldurbasan”,  “Göz  həkimi”  tamaşalarına 
çəkdiyi  eskizlərə  nəzər  salsaq  əsərin  mövzu  və  ideyasına  uyğun  olaraq  mükəmməl  səhnə  tərtibatının 
hazırlandığını  görərik. 
      
”Hekayəti  xırs  quldurbasan”  tamaşası  üçün  işlədiyi  eskizlərdə  fon  olaraq  hazırlanmış 
pərdədə  təsvir  olunmuş  mənzərə  və  dekorlar  realist  formada,  teatr-dekor  sənətinə  uyğun  üslubda 
,ürəkaçan  boyalarla  çəkilmişdir. 
 
”Koroğlu  ”  tamaşasına  çəkdiyi  saray  və pərdə eskizlərində  heç bir  şərtilik,  rəmzi  məna 
daşıyan  simvollara  rast  gəlinməsədə  neokonstruktivizm  nəzərə  çarpır.  Belə  ki,  bu pərdədə təsvir 
olunmuş  qalada  özünü  göstərir  . 

- 188 - 
Qalanın  ön(qapı  olan  hissəsi)  hissəsi  daha böyük  ölçüdə,uca  təsvir  olunmuşdur.  Bu  isə  öz 
növbəsində  tamaşanın  təsir  gücünü  artırır.  Qala sözün  əsl mənasında   əsərin  qəhrəmanlıq  və 
əyilməzlik  ruhunu  özündə  təcəssüm  etdirir  .Təsvirdə  qalanın  mərkəzi  hissəsi  daha  dəqiq cizgilərlə 
aydın  şəkildə  diqqətə  çatdırılmışdır. 
  
 “Mirzə  Fətəli”  tamşasında  eskizlərdəki  təsvirlər  realist    səpkidə  verilsə  də  dərin  məna 
daşıyan  cizgilərə,  simvollara  ,  avanqard  uslubda  çəkilmiş  detallara  tez-tez  rast  gəlinir.  Belə  ki, 
dekorlardan  yuxarıda  , pərdədə təsvir  olunmuş  qanlı  baltalar,  kitab  və çıraqlar  təsvir  olunmuşdur. 
 
 
 
   
“Göz  həkimi”  tamaşasında  verdiyi  səhnə  tərtibatı  kompozisiya,  kolorit  baxımdan  mükəmməl 
bir  tərtibat  hesab  etmək  olar.  Pərdədə  təsvir  olunmuş  Bakı  şəhərindən  olan  mənzərə  kompozisiya, 
perspektiv  ,  rəng  baxımından  seçilir.  Sonrakı  səhnələrdə  hadisələrin  baş  verdiyi  qonaq  otağı, 
xəstəxana  palatası  aid  çəkilmiş  tərtibatlar  da  maraqlıdır.  Burada  təsvir  olunmuş  göz  təsviri  əsərin 
mövzusunu,  ideya-məzmunu  üçün  açar rolunu  oynayır. 
     
Ümumiyyətlə  ,  S.Bayramovun  yaradıcılığında  kətan  üzərində  işlədiyi  rəngkarlıq  əsərlərdə 
istifadə  etdiyi  rəng    koloritini    onun  səhnə  tərtibatında  görmək  olur.  Onun  yaradıcılığında  başqa 
rənglərdən  daha  sarı  ,  qızılı  və  daha  çox  qəhvəyi  rəngin  çalarlarına    üstünlük  verdiyi  işlədiyi  bədii 
tərtibatlarda  da  nəzərə  çarpır.  Beləliklə  onun  səhnə  tərtibatında  istifadə  etdiyi  rəng  koloriti, 
realizimlə  yanaşı  əsərin  ideyasını  tamaşaçılara  çatmağında  yardımçı  olan  simvolikaya  üstünlük 
verməsi,  özünəməxsus  işləmə  texnikası  onu  başqa  teatr  rəssamlarından  fərqləndirir.  Ümid  edirik  ki, 
bundan  sonrakı  illərdə  də  onun  quruluşçu  rəssamı  olduğu  teatr  tamaşalarında  öz  dəst-xəttilə 
yaratdığı  tamaşa  tərtibatlarında  bunun  şahidi  olacağıq. 
                                 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.Ə.Qəhrəmaov.  Naxçıvan  teatrı  müstəqillik  illərində.  Bakı,  2008 
2. Ə.Qəhrəmaov  və başqaları.  Naxçıvan  teatrının  salnaməsi(1883-2008).  Naxçıvan,2010.       
3.Tamaşanın  bədii  tərtibatına  aid  eskizlər 
4.Tamaşalardan  çəkilmiş  fotoşəkillər 

- 189 - 
5.nrb.nakhchivan.az 
ABSTRACT 
   
Veteran  Painter    of    Nakhchivan  Autonomous  Republik    Sayyad  Bayramov  since  1987 
alarge  number  of  stellar  performancein  the  theater,gave  memorable  with  model  artistic  arrangement 
in  the  Nakhchivan  State  Musical  Drame    Theatre  .His  technique  is  distinguished  by  its  unique 
design  in  the  field  of theater  created. 
 
PEЗЮME 
   
Заслуженный    художник  Саййад Байрамов  Нaxчeвaнсkой Автономной Республики в 
Нaxчeвaнсkий  Гoсудaрствeннoгo  Mузыkaлънoгo  Дрaмaтичeckoгo  Тeaтрa  с1987  гoдa  нaшиx 
днeй  oн  сдeлaл  эсkизы  ъ  мнoжeствeннoм  числe  униkaлныe  и  упoминaтeлниe  тeaтрaлъниe 
дekoрaтивны  рaбoты.Его  техника  отличается  своей  уникалъной  конструкции  в  области 
театра созданного. 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  23  yanvar  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  №  05) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Xalq rəssamı H.Əiyev   
 
 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 1 (66) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 
 
MEHRİBAN CƏFƏROVA 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT:78 
 
“ÇAHARGAH”  MUĞAMININ ÖYRƏDİLMƏSİ ZAMANI  YENİYETMƏLƏRİN  MƏNƏVİ 
KEYFİYYƏTLƏRİNİN  FORMALAŞDIRILMASI  YOLLARI 
 
Açar  sözlər:  “Çahargah”  muğamının  estetik  bədii  zövq  aşılaması,  “Çahargah”ın  mənəvi 
keyfiyyətlər  aşılaması,  təlim  prosesində  “Çahargah”ın  şagirdlərə  mənəvi  keyfiyyətlər  aşılaması, 
dərsdən və məktəbdənkənar tədbirlərdə “Çahargah”ın məktəblilərə mənəvi keyfiyyətlər aşılaması. 
Key words:    Teaching of  Chahargah mugam; as a means of ethetic-artistic taste; teaching 
moral qualities by means of Chahargah; teaching moral qualities  to school children in the process 
in the process of teaching. 
Ключевые  слова:  привитие  эстетически-художественного  вкуса  мугамом 
«Чахаргях»,  привитие  «Чахаргяхо»  моральных  качеств,  привитие  моральных  качеств 
учащимся  «Чахаргяхом»  в  процессе  обучения,  привитие  моральных  качеств  учащимся 
«Чахаргяхом» во внеурочных и внеклассных мероприятиях. 
 
  Azərbaycan  muğamlarının  hər  biri  dinləyicilərə  bədii  zövq  aşılamaqla  yanaşı  onların  mənəvi 
cəhətdən  saflaşmasını  da  təmin  etmiş  olur.  Azərbaycan  muğamları  içərisində  dinləyicilərin  mənəvi 
keyfiyyətlərinin  formalaşmasına  təsir  edən muğamlardan  biri  də “Çahargah”  muğamıdır.   
  Azərbaycan 
Respublikasının  ümumtəhsil  məktəblərinin  I-VIII  siniflərində  “Çahargah” 
muğamı  bir  neçə  istiqamətdən,  bir  neçə  cəhətdən  şagirdlərlə  tanış  edilir.  İbtidai  siniflərdə 
“Çahargah”  muğamının  lad  məqam  xüsusiyyətləri  haqqında  nəzəri  məlumatlar  “Musiqi” 
dərsliklərində  yer  alır,  proqram  materiallarında  “çahargah”  ladında  yazılmış  mahnıların  öyrədilməsi 
tövsiyə  edilir  və  muğamın  dinlənilməsi  məsləhət  görülür.  Bütün  bunlar  isə  “Çahargah”  muğamının 
estetik-bədii  zövq  oxşayan  tərəflərinin  şagirdlərə  çatdırılması  işilə  məhdudlaşdırılır.  Unutmaq 

- 190 - 
olmaz  ki,  “Çahargah”  muğamı  şagirdlərin  estetik  tərbiyəsilə  yanaşı  onların  mənəvi  keyfiyyətlərinin 
formalaşdırılması  işində  çoxşaxəli  imkanlara  malikdir.  Bunun  üçün  V-VIII  siniflərdə  muğamın  istər 
təlim  prosesində,  istərsə  də  dərsdənkənar  tədbirlərdə,  istər  musiqi  müəllimləri,  istər  bədii  yaradıcılıq 
dərnəklərinin  rəhbərləri,  istərsə  də  maraq  kurslarını  aparanlar  “Çahargah”  muğamının  bu 
imkanlarından  istifadə  etməklə  şagirdlərin  mənəvi  keyfiyyətlərinin  formalaşdırılması  üzərində 
məqsədyönlü,  planlı  və mütəşəkkil  şəkildə  işlər  təşkil  etməlidirlər.   
  Təcrübə  və  müşahidələr  göstərir  ki,  istər  təlim  prosesində,  istərsə  də  dərsdən  və 
məktəbdənkənar  tədbirlərdə  muğamların  öyrədilməsi  zamanı  həm  müəllimlər,  həm  də  bədii 
yaradıcılıq  dərnəklərinə  və  maraq  kurslarına  rəhbərlik  edənlər  şagirdlərin  mənəvi  keyfiyyətlərinin 
formalaşdırılması  işinin  həyata  keçirilməsində  heç  bir  pedaqoji  təcrübəyə  malik  deyillər.  Bunları 
nəzərə  alaraq 
musiqi  müəllimlərinə,  bədii  yaradıcılıq  dərnəkləri  və  maraq  kursları  rəhbərlərinə,  eləcə  də  bu 
sahədə  fəaliyyət  göstərən  digər  mütəxəssislərə  istiqamət  vermək  baxımından  “Çahargah”  muğamının 
öyrədilməsi  zamanı  şagirdlərə  mənəvi  keyfiyyətlərin  aşılanması  yolları  barədə  istiqamət  verməyi  elmi-
pedaqoji-metodik  cəhətdən köməklik  göstərməyi məqsədəuyğun hesab edirik. 
  Qeyd  olunduğu  kimi  orta  ümumtəhsil  məktəblərində  muğamların  öyrədilməsi  musiqi  dərslərilə 
yanaşı  dərsdənkənar  tədbirlərdə  bədii  yaradıcılıq  dərnəklərində  və  eləcə  də  maraq  kurslarında  böyük 
müvəffəqiyyətlə  həyata  keçirilir.  Məktəbdənkənar  tədbirlər  içərisində  “Muğam  gecələri”,  “Muğam  saatı”, 
“Muğam  ifaçılığı  məktəbi”,  “Muğam  ifaçıları  ilə  görüşlər”,  “Muğam  sənəti  və  mənəviyyat”,  “Muğam 
dünyamız”  adlı  tədbirlər  şagirdlərin  estetik  tərbiyəsilə  yanaşı  onların  mənəvi  keyfiyyətlərinin 
formalaşdırılması  baxımından  əhəmiyyəti  daha  böyükdür.  Dərsdənkənar  tədbirlərlə  yanaşı  bədii  yaradıcılıq 
dərnəklərinin  və  maraq  kurslaının  təşkili  və  fəaliyyətində  də  V-VIII  sinif  şagirdlərinin  mənəvi 
keyfiyyətlərinin  təşkilinə  geniş  imkanlar  açılmış  olur.  Bu  baxımdan  bədii  yaradıcılıq  dərnəkləri  içərisində 
“Azərbaycan  xalq  musiqisi”  ,”Muğam”,  “Muğam  ifaçılığı”,  “Muğam  sənəti”,  “Azərbaycan  muğamları”, 
“Xalq  çalğı  alətləri  dərnəyi”,  “Tur  dərnəyi”,  “Kamança  dərnəyi”,  “Qarmon  dərnəyi”,  “Xor  dərnəyi”, 
“Vokalçılar  dərnəyi”,  “Nəfəs  alətləri  dərnəyi”,  “Muğam  və  mahnı  dərnəyi”,  “Muğamlar  təsniflər  və 
mahnılar
”  adlı  dərnəklərin  təşkili  çox  faydalıdır.  Belə  dərnəklərdə  Azərbaycanın  milli  muğamlarının 
öyrədilməsi  zamanı  dərnək  rəhbərinin  musiqi  təhsilinin  olması,  muğam  ifaçılığına  dair  xüsusi 
səriştə  qazanması  çox  vacibdir.  Belə  dərnəklərdə  muğamların  öyrədilməsinə  dair  işin  elmi-
pedaqoji-metodik  cəhətdən  düzgün  planlaşdırılması  çox  vacibdir.  İlk  məşğələdən  başlayaraq  dərnək 
rəhbərlərinin  muğamla  bağlı  nəzəri  məlumatların  vermələri  tövsiyə  olunur.   
  “Çahargah”  muğamının  öyrədilməsi  zamanı  dərnək  rəhbəri  ilkin  olaraq  muğamın  adının 
etimoloji  mənası  barədə  məlumat  versə  yaxşı  olar.  Həmin  məlumatların  aşağıdakı  şəkildə  olması 
məsləhətdir.   
-
 
Uşaqlar,  “Çahargah”  muğamı  adından  məlum  olduğu  kimi  “çahar”  dörd,  “gah”  hissə  kimi 
yəni  dörd  hissəli  muğam  anlamında  başa  düşülür.  Çahargah  dörd  hissədən  ibarət  olsa  da  bəzi 
tədqiqatçılar  tutaq  ki,  “Segah”ı,  “Segah-Zabulu”,  “Zabul-Segah”ı  3  yox,  4-5,  hətta  7-8  yerə  bölürlər. 
Yaxud,  “Çahargah”ı  4  yox,    5-6,  7-8,  9-10,  hətta  11-12  yerə  bölürlər.  Bəs,  onda  sual  olunur.  Bunun 
harası  çahargah  oldu?  Bu  ki,  pəncigah,  dəvəzdigah  oldu.  Bizim  fikrimizcə  muğamların  təsnifatına, 
qruplaşdırılmasına,  sistemləşdirilməsinə  elmi  cəhətdən  yanaşılmasının  vaxtı  çatmışdır.  Yəni, 
muğamların  təsnifatı  zamanı  vahid  kriteriyanın  gözlənilməsinə  əməl  olunmalıdır.  Tutaq  ki, 
Azərbaycan  dilinin  morfologiya  bəhsini  öyrənərkən,  əgər  nitq  hissələri  təqdim  olunursa,  burada 
vahid  kriteriya  gözlənilir.  Yəni,  nitq  hissələri  iki  yerə  bölünür.  Əsas  nitq  hissələri  altı  yerə  (isim, 
sifət,  say,  əvəzlik,  fel,  zərf)  ayrılır.  Altı  nitq  hissəsinin  isə  hər  biri  ayrı-ayrılıqda  növlərə,  tiplərə, 
formalara  bölünür.  Muğamların  təsnifatı  zamanı  da  belə  qaydaların  tətbiq  olunması  çox  vacibdir. 
Əgər,  belə  olarsa,  “Çahargah”  dörd  hissədən  (şöbədən)  ibarət  olan  muğam  kimi  təsnif  olunar  və  hər 
şöbənin  (hissənin)  guşələri,  nəfəsləri,  element  və  detalları  ayrı-ayrılıqda  şərh  olunar.  (Bax. 
F.B.Sadıqov.  “Muğam”.  Bakı,  “Maarif”,  nəşriyyatı,  2011,  səh.  166-167).  Dərnək  rəhbəri  muğamın 
4  şöbədən  ibarət  olmasını  əsaslandırdıqdan  sonra  o,  “Çahargah”ın  guşələrinin,  nəfəslərinin, 
təsniflərinin  adlarını,  etimoloji  məna  çalarlarını,  yaranma  tarixini,  inkişafı,  təşəkkülü  və  eləcə  də 
klassik  muğam  ifaçılarının  bu  muğama  olan  münasibətlərini  də  öz  izahında,  şərhində  verə 
bilməlidir.  Dərnək  rəhbərinin  bu xüsusda  dediklərinin  aşağıdakılardan  ibarət  olması  məsləhətdir.   
-
 
Uşaqlar,  çox  qədim  tarixə  malik  olan  “Çahargah”  muğamı  xalqımızın  zəngin  mənəvi 
xəzinəsidir.  Bütün  mənbələrdə  mövcud  olan  muğamlara  bu  nöqteyi  nəzərdən  yanaşmaq  yaxşı  olar. 

- 191 - 
İstər  görkəmli  mütəfəkkirlərimiz  olan  Əl-Fərabinin,  Səfiyəddin  Urməvinin,  Xacə  Əbdülqadir 
Marağının,  Mir  Möhsün  Nəvvabın,  Üzeyir  bəy  Hacıbəylinin,  istərsə  lap  Mirzə  Fərəcin  (Mirzə 
Fərəcə  daha  çox  görkəmli  musiqişünas,  professor  Ramiz  Zöhrabov  mahir  bir  tarzən,  bir  muğam 
bilicisi  kimi  yanaşır,  ona  istinad  edərək  müqayisələr  aparır  –  F.S.)  muğam  yaradıcılığına  istinad 
edərkən  məhz  belə  mövqe  tutmalıyıq.  Əgər,  Mir  Möhsün  Nəvvab  “Çahargah”ı  15  yerə  (Çahargah, 
segah,  zabul,  yədi-hasar,  müxalif,  məğlub,  mənsuriyyə,  Zəmin-xarə,  Mavərənnəhr,  Hicaz,  Şahnaz, 
Azərbaycan,  Əşiran,  Zəngi-şötör,  Kərküki)  Mirzə  Fərəc  (Çahargah,  Bəstə-Nigar,  Firuz,  Manəndi-
Müxalif,  Müxalif,  Cövhəri,  Kərimabadı,  Hasar,  Gilrız,  Zirkeş,  Rübənd,  Qürrə,  Müxalif,  Məqlub, 
Mənsuriyyə,  Hüzzal,  Çahargaha  ayaq)  isə  17  yerə  ayırıbsa,  məhz  4  əsas  şöbəni  və  yerdə  qalan  guşə 
və  nəfəsləri  konkretləşdirdikdən  sonra  təqdim  etməliyik.  (Bax.  F.B.Sadıqov.  “Muğam”.  Bakı, 
“Maarif”,  nəşriyyatı,  2011,  səh.  167).  Sonra  dərnək  rəhbəri  maye  şöbəsini  ifa  edərək  dərnək 
üzvlərinə  təqdim  edir.  Şöbənin  “Bərdaşt”  guşəsini  ifa  etdikdən  sonra  “Zəngi-şütür”  guşəsini  ifa  edir 
və  guşənin  adının  etimoloji  mənasını  şərh  etməzdən  əvvəl  guşənin  qəhrəmanlıq,  mübarizlik, 
əzmkarlıq,  qələbə  əzmi  kimi  mənəvi  keyfiyyətlər  aşılayan  tərəflərini  izah  edərək deyir: 
 
Uşaqlar  “Çahargah”  mübarizə  ruhlu  muğam  olduğu  üçün  onun  bütün  şöbə  və  guşələrində 
bunu  hiss  etmək  olur.  “Maye”də  hücuma  başlayan  dəvə  dəstəsi  əvvəlcə  asta-asta,  sonra  bir  qədər 
cəld  hərəkət  edirlər.