Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

VIII–XVI ASRLAR TAZKIRACHILIGI TARIXI 
 
Lochinbek AXMADALIYEV, 
O‘zR FA Alisher Navoiy nomidagi 
Davlat adabiyot muzeyi tayanch-doktoranti
 
Annotatsiya: 
Mazkur maqolada tazkira janrining shakllanish jarayonidan tortib XVI 
asrgacha bo‘lgan vaqtda Movarounnahr, Xuroson, Xorazm, Sharqiy Turkiston, 
Hindiston, Eron, Afg‘oniston, Anado‘lu kabi hududlarda maydonga kelgan 
tazkiralar qisqacha ilmiy tavsifi berilgan. Tazkira janri, uning genezisi va tadriji, 
spetsifikasi xususida ham ma’lumotlar jamlangan. 
Kalit so‘zlar:
tazkira, qo‘lyozma, xattot, litografiya, adabiyotshunoslik, 
avtograf, muzey, maqola, arxiv. 
Аннотация:
В данной статье дается краткая научная характеристика тазкир, 
появившихся в таких регионах, как Мовароуннахр, Хорасан, Хорезм, 
Восточный Туркестан, Индия, Иран, Афганистан, Анатолия, от становления 
жанра тазкира до XVI века. Также собрана информация о жанре тазкира, его 
генезисе и развитии, а также его характеристиках. 
Ключевые слова:
гравюра, рукопись, каллиграфия, литография, 
литературоведение, автограф, музей, статья, архив. 
Annotation: 
This article provides a brief scientific description of the tazkiras that 
appeared in regions such as Movarounnahr, Khorasan, Khorezm, East Turkestan, 
India, Iran, Afghanistan, Anatolia, from the formation of the tazkira genre to the 
16th century. Information about the tazkira genre, its genesis and development, and 
its specifications is also collected. 
Key words:
engraving, manuscript, calligraphy, lithography, literary studies, 
autograph, museum, article, archive. 
Adabiyot tarixi, shoir va yozuvchilarning hayoti va ijodiy faoliyati, adabiy 
guruhlarning shakllanish tarixi, genezisi va tadriji kabi masalalarni o‘rganishda 
tazkiralarning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. Ma’lumki, tazkira nafaqat adabiy 
manba, balki o‘tmish hayoti haqida ma’lumot beruvchi o‘ziga xos tarixiy hujjatdir.
Sharq adabiyotshunosligida bizgacha yetib kelgan dastlabki tazkira, 
adabiyotshunoslar tomonidan janr talablariga to‘laqonli javob bera oladigan tazkira 
deya nomlangan asar Abu Mansur Abdulmalik ibn Muhammad ibn Ismoil as-
Saolibiy an-Nishopuriy (350/961 – 429/1038) ning “Yatimat ad-dahr fi mahosin 
she’r ahl ul-asr” (“Asrning yaxshi kishilari to‘g‘risida durdonalar”) asaridir. 

---

665 
Tazkira 4 qismdan iborat. Har bir qism 10 bobni tashkil qiladi.
“Yatimat ad-dahr” tazkirasining to‘rtinchi qismida Saolibiy 124 ta O‘rta Osiyo 
va xurosonlik arab tilida ijod etgan shoirlar haqida ma’lumot berib, she’rlaridan 
parchalar keltirgan. [5, 13-18] [9, 4-16] 
XI asr ham tazkirachilik taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ushbu 
davr jarayonida as-Saolibiyning bevosita ishtiroki va ta’siri yaqqol ustunlik qiladi. 
Mazkur asrda muallif “Tatimmat al-Yatima”, “Kitob al-mahozirat vat-tamsil” 
tazkiralarini yozdi. Bundan tashqari, Abu Tohir Xotuniy Sovajiyning Manoqibu-
sh-shuaro”si Abul Hasan al-Boxarziy “Dumyat al-qasr va usrat ahl al-asr”
tazkirasi ham shu asrda maydonga kelgan. [5, 19] 
“Tatimmat al-Yatima” muqaddimadan tashqari “Yatimat ad-dahr” kabi 4 
qismga bo‘lingan. Hozirgacha bizga asarning uchta qo‘lyozma nusxasi ma’lum. 
“Yatimat ad-dahr” va “Tatimmat al-Yatima” shoirlarini hozirgi geografik nuqtai 
nazaridan biror xalqqa nisbat berish ham mumkin emas. Bu shoirlar X asr oxiri va 
XI asr birinchi yarmidagi, Saolibiy so‘zi bilan aytganda, xurosonlik va 
movarounnahrlik shoirlardir. [5, 20], [10, 3-14] 
Abu Mansur as-Saolibiyning yana bir tazkirasi “Kitob al-mahozirat vat-
tamsil” (“Suhbat va nodir so‘zlar kitobi”) – 403/1012-yilga qadar arab tilida 
yozilgan va Shams al- Maoliy Qobus ibn Vashmgirga bag‘ishlangan. X-XI 
asrlarda yashagan Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan shoirlarning she’rlaridan 
namunalar va nodir so‘zlari asosida tuzilgan. To‘rt faslda masal va maqollar, 
hikmatli so‘zlar va she’riy namunalar mavzularga ko‘ra tasniflangan. [5, 20] 
Abul Hasan Ali ibn al-Boxarziy (vaf. 467/1074) “Dumyat al-qasr va usrat ahl 
al-asr” (“Qasr sanami va asr ahlining boshpanasi”) asarini ustozining “Yatimat ad-
dahr”iga ergashib yozgan. [5, 21] 
Abu Tohir Xotuniy Sovajiyning “Manoqib ush-shuaro” (“Shoirlar tabaqalari”) 
asari Malikshoh Saljuqiy davri (1072-1092)da Isfahonda tuzilgan. Tazkira 
bizgacha yetib kelmagan. [5, 21] Davlatshoh Samarqandiy o‘z tazkirasini yozishda 
tayanch manbalardan biri bo‘lgan. Asar haqida faqat angliyalik sharqshunos Stori 
ba’zi fikrlarni aytib o‘tgan, xolos. [11, 63]
XII asrda
 
Abul Maoliy Sa’d al-Varroq al-Xatiriyning “Ziynat ad-dahr”, 
Nizomiy Aruziy Samarqandiyning “Majma’ ul-navodir”, Imodiddin Abu Abdulloh 
Muhammad al-Isfahoniyning “Xaridat al-qasr va jaridat ahl al-asr”, Abul Hasan 
Ali ibn Bassomning “Az-Zahira fi mahosin ahl al-Jazira”, Yoqut Hamaviyning 
“Moʻjamu-l-udabo”, Shamsiddin Mahmud Andxudiyning “Ziynat uz-zamon” 
tazkiralari vujudga keldi. [5, 22] 
Abul Maoliy Sa’d ibn Ali al-Varroq al-Xatiriy (vaf. 567/1172)ning arab 
tilidagi “Ziynat ad-dahr” (“Zamona ziynati”) tazkirasi Abul Hasan Ali ibn al-
Boxarziyning “Dumyat al-qasr” asarining (zayli) davomi sanaladi. [5, 23] 

---

666 
“Majma’u-l-navodir” (“Nodir to‘plam”) – Ahmad ibn Umar ibn Ali an-
Nizomiy al-Aruziy as-Samarqandiy (XI asr oxiri – 1160) asari (448/1156-57). 
“Chahor maqola” (“To‘rt maqola”) nomi bilan mashhur. Asarni ilk bor ushbu nom 
bilan Davlatshoh Samarqandiy atagan. 
G‘uriylar sulolasiga mansub shansobiylardan Abul Hasan Ali ibn Mas’ud 
Hisomud-davla vad-diynga bag‘ishlangan, o‘zbek tiliga “Nodir hikoyatlar” nomi 
bilan tarjima qilingan. Kitob muqaddima, asosiy qism va xotimadan tashkil 
topgan.
Mazkur asardagi ayrim voqealar ibn Isfandiyorning “Tarixi Tabariston” 
asarida aynan keltirilgan. U esa Nizomiy Aruziydan 60 yil keyin bitilgan bo‘lsa-da 
biror o‘rinda “Majma’ un-navodir” eslanmaydi. XIII-XVII asrlarda bitilgan 
ko‘plab asarlar, jumladan, M.Avfiyning “Lubob ul-albob”, D.Samarqandiyning 
“Tazkirat ush-shuaro”, A.A.Roziyning “Haft iqlim”, H.Qazviniyning “Tarixi 
Guzida”, noma’lum muallifning “Tarixi Siyiston”, L.A.Ozariyning “Otashkadayi 
Ozariy”, H.Nahchivoniyning “Nigoriston” asarlarida muhim manba sifatida tilga 
olingan.
Rus sharqshunosi N.A.Boldirevning keltirishicha, asarning 12 ta qo‘lyozma 
nusxasi mavjud, shulardan ikkitasi XIV asrga, qolganlari XVII-XIX asrlarga oid. 
1887-yilda Tehronda uning ilk litografik nashri ham chop etilgan. Eron olimi 
Mirzo Muhammad Qazviniy 1909-yilda asarning uch qo‘lyozmasi asosida tanqidiy 
matnini nashr ettirgan. Asarning nisbatan muakammal matni 1957-yilda Tehronda 
Muhammad Muin amalga oshirgan. O‘zbekistonda ushbu asarning ilk nashri 1985-
yilda forschadan Mahmud Hasaniy tarjimasi, Hamidjon Homidiy va Naim 
Norqulovlar so‘zboshisi, N.Norqulov izohlari asosida qilingan. 
2005-yilda A.P.Qayumov ham mazkur asarni tarjima qildi. Tarjima 2005-
yilning 8-avgustida boshlanib 1-sentabrda nihoyalangan: “Chahor maqola” 
Nizomiy Aruziy Samarqandiy asarining dariy (fors) tilidan o‘zbek tiliga 
tarjimasini 1-sentabr 2005 payshanba kuni tugalladim. Aziz Qayumov, 
01.09.2005. Toshkent sh.”. Tarjima qo‘lyozmasi O‘zR FA Alisher Navoiy 
nomidagi Davlat adabiyot muzeyida saqlanadi. Uning nashri esa 2021-yilda 
O.R.Jo‘raboyev tahriri va so‘zboshisi ostida amalga oshdi. O.R.Jo‘raboyevning 
ta’kidlashicha, asarning M.Qazviniy va M.Muin ilmiy nashrlari asosida 
M.Hasaniy, A.Qayumovlar tomonidan tushirib qoldirilgan o‘rinlar to‘ldirilgani 
holida nashrga tayyorlanmoqda. [5, 23-24] [12, 3-8] [13, 301] 
Imodiddin Abu Abdulloh Muhammad al-Isfahoniy (vaf. 597/1201) “Xaridat 
al-qasr va jaridat ahl al-asr” (“Qasr durdonasi va asr ahllari to‘g‘risida ma’lumot”) 
tazkirasi arab tilida bitilgan bo‘lib, 10 jilddan iborat. Abul Maoliy al-Xatiriyning 
“Ziynat ad-dahr” (“Zamona ziynati”) asari davomidir. XII asrda Iroq, Shom, Misr, 

---

667 
al-Jazira va Mag‘ribda yashagan shoirlar haqidagi ma’lumotlar va ularning 
asarlaridan namunalar jamlangan.
Andalusiyalik Abul Hasan Ali ibn Bassom (vaf. 542/1174) 4 qismdan iborat 
“Az-Zahira fi mahosin ahl al-Jazira” (“Al-Jazira (Andalusiya y.o.) ahlining 
fozillari to‘g‘risida qimmatli xazina”) tazkirasini Abu Mansur asariga o‘xshatma 
tarzida tartiblagan. [5, 24-25] 
Abu Abdulloh Shahobiddin Yoqut ibn Abdulloh ar-Rumiy Abud-Durar 
Muhazzabuddin al-Hamaviy (1179, Kichik Osiyo – 08.20.1229., Halab) 1213-yil 
safarga chiqib, 16 yil davomida “Moʻjam ul-udabo” (“Adiblar to‘plami”) asari 
yozdi. Tazkira “Irshod al-arib ilal ma’rifat ad-adib” (“Adibni o‘rganish uchun 
mohirlar uchun qo‘llanma”) va “Tabaqot al-udabo” (“Adiblar tabaqalari”) deb ham 
yuritiladi. Londonda 7 jildda, Qohirada 20 jildda chop etilgan. Asli 7 jildli bu 
biografik asarida VII asrdan XIII asr boshlarigacha yashagan 1100 adib va olimlar 
haqida ma’lumot bergan. Yoqut Hamaviy asarlari XIII asrgacha boʻlgan davr 
geografiyasi, adabiyoti, tili, tarixini oʻrganishda muhim manba sanaladi. [5, 25-27] 
Aslan buxorolik bo‘lib, keyinroq Samarqandda yashagan adabiyotshunos, 
tarjimon Nuriddin Muhammad ibn Tohir ibn Usmon Muhammad Avfiy Buxoriy 
(1171/77, Buxoro – 1233, Hindiston) Xorazm, Marv, Nishopur, Hirot, Gʻazna 
shaharlariga sayohat qiladi. Xorazmda Najmiddin Kubro va uning shogirdi 
Majididdin Bag‘dodiy (Farididdin Attorning ustozi) bilan suhbat quradi. Uchinchi 
davri (1220–1240)da mo‘g‘ullar istilo etgan joylarni tark etib, 1219-yilda Sind va 
Mo‘lton hukmdori Nosiriddin Qobajaning nazdida boshpana topadi. Ana shu yerda 
u 1221-yilda podshohning vaziri Aynalmulk Rahmiddin al-Husayniy nomiga 
bag‘ishlab o‘zining shoirlar tazkirasini, ya’ni “Lubob ul-albob”ini yaratdi. 
Keyinchalik Loho‘r va Dehliga ketadi va umrining so‘ngiga qadar Hindistonda 
Shamsiddin Eltutmish dargohida adabiy faoliyatini davom ettiradi. 
“Lubob ul-albob” fors tilidagi birinchi tazkiradir. Bunga sabab shu vaqtgacha 
fors tilida yozilgan tazkiralar bizgacha to‘liq yetib kelmagan. U nafaqat fors 
adabiyotining, balki XIII asrning bizga ma’lum yagona tazkirasi hamdir. Asarda 
X–XIII asr boshlarida yashagan 300 shoir haqida ma’lumot berilib, u muqaddima 
va 12 bobdan iborat. Dastlabki 4 bob nazariy ma’lumotlardan iborat bo‘lib, 5-12 
boblar davomida IX–XIII asrlarda Movarounnahr, Xuroson, Hindiston va Iroq 
shoirlari haqida ma’lumot berilgan.
Hatto XIX asr boshlarida Qo‘qon adabiy muhitida “Lubob ul-albob” ma’lum 
va moʻtabar bir kitob bo‘lib tanilganini biz shoir Fazliy bilan shoira Mahzuna 
o‘rtasidagi mushoirada Fazliyning bir imosidan payqab olishimiz mumkin: