Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali agrologistika va biznes fakulteti

7.2. -ish. Katta yoshdagi ipak qurtlarini oziqlanish maydonini aniqlash

Ishdan maqsad. Talabalarga qurt boqish maydoni, uning katta-kichikligini ipak qurtining joylashishi, rivojlanishi, oziqlanishi holati, pilla hosili va sifatiga ta’sirini o’rganish.

Kerakli jihozlar:

1.Bir xil sharoitda va turli xil qurt boqish maydon kattaligida /bir quti qurt uchun minimal – 20-30m², optimal –50-60 m², maksimal 70–80 m²/ da boqilgan 1,2,3,4,5 yoshlarida fiksatsiyalangan qurt va pilla namunalari.

2.qurtlar va pillalarni o`irligini aniqlash uchun o’lchov asboblar.

3.qurt boqish maydonining tut ipak qurti rivojlanishi, pilla hosili va sifatiga ta’sirini ifodalovchi jadvallar.

4.Darslik va Amaliy amaliy mashg`ulot o’quv qo’llanmalari.

Kirish mulohazasi.

Qurt boqish maydonining katta kichikligi ipak qurtining joylanishiga va uning rivojlanishiga ta’sir etadi. Qurt boqish maydonining o’lchami qurtning ozuqlanishiga, xolatiga va rivojlanishiga ta’siri katta. Maydon o’lchami kichik bo’lsa, har bir qurtga kam ozuqa tushadi, ozuqa qurt axlati bilan ifloslanadi. Qurt tanasidan va lanadan namlikni bullanishi qiyinlashadi, mikroiqlimiga ta’sir etib, kasallik tuldiruvchi mikroorganizmlar ko’payadi.

Qurtlar zich joylashganda bir-biriga halaqit berib, ustilaridan o’rmalab tirnoqlari bilan terisini jarohatlaydi, qonini zararlaydi. O’lishi ko’payadi, pillasi kichiklashadi, sifati va hosili keskin kamayadi.

Agarda qurt boqish maydoni juda katta bo’lsa qurtlar siyraklashadi, ishtaxasi yo’qoladi, sekin rivojlanadi. Barg, boqish inventarlar ortiqcha sarflanib iqtisodiy zarar keltiradi. SHuning uchun qurt boqish maydoni yoshlariga qarab me’yorida bo’lishi talab etiladi va ma’lum normativ asosida olib boriladi.

O’tkazilgan kuzatishlar natijasi shuni ko’rsatdiki pilla hosili va sifati qurt boqish maydonining kattaligiga bog’liq. 1 quti qurt 50m² da boqilganda – 50 kg, 70m² da boqilganda 80 kg hosil olingan.

Kichik yoshlarida qurt boqish maydonining o’lchami qurtlarning hayotchanligiga, katta yoshlarda – pilla sifatiga ta’sir etadi. Illor pillakorlar qurt boqish maydoni 70-80m² gacha kengaytirib 80-90 kg gacha pilla hosili olishga erishganlar.

Bir dona qurtning egallagan joyining hajmi, har bir yoshida 3-3,5 barobar kattalashadi. Natijada bir quti qurt 5 yoshda bir joyga to’plansa tahminan 23m² joyni egallaydi.

O’zbekiston ipakchilik ilmiy tekshirish institutining tavsiyasiga ko’ra nasldor qurtlarni boqishda 1 quti qurt uchun birinchi yoshda –5m²; II-yoshda –10m²;III-yoshda –20m²; IV-yoshda –40m² va V-yoshda hamda pilla o’rash davrida –70m². Katta yoshdagi qurtlarni me’yorida joylashish zichligi 7 rasmda ko’rsatilgan.

Qurt boqish maydonining kattaligi bir quti yoki bir grammdagi qurtlarning soni, qurtlarning katta kichikligiga hamda har bir yoshlarida o’sish tezligiga bog’liq. 1g eski zotlarda (boldod zotida) tuxumdan chiqqan qurtlarni soni –2000ta, oq pillali zotlarda 2200-2700 taga teng bo’ladi. Tut ipak qurtining boqish agrotexnikasi (O’zbekiston Respublikasi Ipak uyushmasi «Pilla xolding» xolding kompaniyasi tomonidan tasdiqlangan) qoidasiga asosan bir quti nasilli qurtlarga 70m², sanoatbop qurtlarga 60m² joy bilan ta’minlashi kerak.

Biror hasharot turi tarqalgan va ma’lum ekologik sharoiti bilan ta’riflanadigan maydon muayyan turning yashash joyi (stantsiya) deb ataladi.

Tut ipak qurti qo’lda maxsus binolarda boqilganligi uchun uning yashash joyi qurt boqish maydoni deb ataladi.

Boqilayotgan qurtlarning joylanish qalinligi birinchi galda har bir qurtga to’lri keladigan barg miqdoriga ta’sir qiladi. Qurt boqish sathi avvalda juda ham kichkina bo’lib, bir quti urug’dan ochirilgan qurtlar 32 kvadrat metr maydonchada boqilgan.Alpatov va Bahoviddinovlarning ma’lumotlariga ko’ra, boqish sathining katta-kichikligi eng muvofiq\ optimal\ bo’lganida qurtlar yaxshi rivojlanadi. Xonakilashtirilgan ipak qurtlarida to’da-to’da bo’lib yashash xissi hali ham yo’qolgan emas. Agar qurtlar yakka-yakka yoki kichik to’dalarga joylanib boqilsa juda bezovtalana boshlaydilar. SHuning uchun ipak qurtlarini sanoat pillalarini etishtirish yoki nasilchilik qurtlarni boqish jarayoniga qarab bir quti qurt uchun ma’lum miqdorda oziqalanish maydoni bo’lishi kerak.

O’rrta Osiyo va Kavkaz pilla ustalarining qurt boqish sharoitini kuzatish natijalariga ko’ra, avvalda belgilangan qurt boqish sathining normalarini 1,5-2 xissa kengaytirish olinadigan pilla hosilini oshirishga bevosita ta’sir etadi.

Beshinchi yoshdagi qurtlar bargli novdalar bilan boqilganda ularning har 500 tasi uchun 1 kvadrat metr yoki bir quti urug’dan chiqqan qurtlar uchun 70 kvadrat metr sath bo’lishi eng muvofiq hisoblanadi. Bahoviddinovning ko’rsatishicha, bu norma qat’iy emas, chunki birinchi uch yoshdagi qurtlar ma’lum bir qalinlikda joylanib boqilganda yaxshiroq o’sadi, ularni ortiqcha siyraklashtirish o’sishiga yomon ta’sir qiladi, beshinchi yoshdagi qurtlarni siyraklashtirish chegarasi haligacha aniqlangan emas. Bahoviddinov bir quti urug’dan ochirilgan Baldod zot qurtlarni beshinchi yoshida 100 kvadrat metr maydonchada boqib juda yaxshi natijaga erishgan. Lekin, uning aytishicha, bu xulosa hali qat’iy emas, chunki bunda biologik tomondan boshqa, iqtisodiy tomondan ham alohida tekshirish talab qilinadi. Endi ayrim yoshlardagi qurtlarni joylash qalinligiga kelsak, bunda qurt tanasining joylangan sathi birinchi yosh davrida 5-6 hissa, undan keyingi yoshlardagi qurtlarniki esa 2,5-3,2 xissa kengayadi. Bir quti urug’dan endigina ochilib chiqqan qurtchalarni boqish uchun 0,5 kvadrat metr, ya’ni bir quti urug’ni ochirish vaqtida joylashtirish uchun talab etilgan maydoncha kifoya qiladi. Bundan tashqari, qurtlarni joylashtirish qalinligiga qarab ularning ovqatlanish sharoiti ham o’zgaradi, chunki bu narsaning profilaktik ahamiyati ham bor. Birinchidan, boqilayotgan qurtlar ortiqcha qalin joylashtirilganida qurt terisining kutikulyar qavati ko’p jarohatlanadi va qurt boqish vaqtida iflosliklar ko’payib, yuqumli mikroblar to’plana boshlaydi. Bu nuqtai nazardan yana shuni aytishimiz kerakki, bunday sharoitda qurtlarda barg uchun kurash zo’rayib, qoloq kategoriyadagi qurtlar paydo bo’la boshlaydi. Bunday qoloq qurtlar yuqumli kasalliklarni ancha tez yuqtiruvchan bo’lishlari sabali, yuqumli kasalliklarning avj olib ketishini qulaylashtiradi.

Qurt boqish maydonining katta kichikligi ipak qurtining joylanishiga va uning rivojlanishiga ta’sir etadi. Qurt boqish maydonining o’lchami qurtning ozuqlanishiga, xolatiga va rivojlanishiga ta’siri katta. Maydon o’lchami kichik bo’lsa, har bir qurtga kam ozuqa tushadi, ozuqa qurt axlati bilan ifloslanadi. Qurt tanasidan va lanadan namlikni bullanishi qiyinlashadi, mikroiqlimiga ta’sir etib, kasallik tuldiruvchi mikroorganizmlar ko’payadi.

Qurtlar zich joylashganda bir-biriga halaqit berib, ustilaridan o’rmalab tirnoqlari bilan terisini jarohatlaydi, qonini zararlaydi. lishi ko’payadi, pillasi kichiklashadi, sifati va hosili keskin kamayadi.

Agarda qurt boqish maydoni juda katta bo’lsa qurtlar siyraklashadi, ishtaxasi yo’qoladi, sekin rivojlanadi. Barg, boqish inventarlar ortiqcha sarflanib iqtisodiy zarar keltiradi. SHuning uchun qurt boqish maydoni yoshlariga qarab me’yorida bo’lishi talab etiladi va ma’lum normativ asosida olib boriladi.

tkazilgan kuzatishlar natijasi shuni ko’rsatdiki pilla hosili va sifati qurt boqish maydonining kattaligiga bog’liq. 1 quti qurt 50m² da boqilganda – 50 kg, 70m² da boqilganda 80 kg hosil olingan.

Kichik yoshlarida qurt boqish maydonining o’lchami qurtlarning hayotchanligiga, katta yoshlarda – pilla sifatiga ta’sir etadi. Illor pillakorlar qurt boqish maydoni 70-80m² gacha kengaytirib 80-90 kg gacha pilla hosili olishga erishganlar.

Qurt boqish maydonining kattaligi ipak qurtining o’lchamiga, uning egallagan joyiga va 1g yoki bir qutidagi qurtlarning soniga bollik /23 jadvalda/ jadvalda har bir yoshning oxirida bir dona qurtning yoshlari bo’yicha tana ko’rsatkichlari va egallagan maydoni ko’rsatilgan. Bir dona qurtning egallagan joyining hajmi, har bir yoshida 3-3,5 barobar kattalashadi. Natijada bir quti qurt 5 yoshda bir joyga to’plansa tahminan 23m² joyni egallaydi. Lekin normal ozuqalanishi va rivojlanishi uchun 3 marta katta joyni egallash taqozo etadi.

23-jadval

Ipak qurtini yoshlari bo’yicha tana ko’rsatkichlari va egallagan maydon kattaligi.

Qurtlarning yoshi	Uzunligi (mm)	Eni-kengligi (mm)	1 dona qurt egallaydigan maydon (mm^2)
Birinchi yosh	6,5	1,35	8,8
Ikkinchi yosh	12,4	2,0	24,8
Uchinchi yosh	27,0	3,1	83,7
To’rtinchi yosh	40,0	5,2	208,0
Beshinchi yosh	73,0	7,8	569,4

Agar har qutida 45 ming dona qurt boqilsa, 1kv.m. satxda 700-750 dona beshinchi yoshdagi qurtlar bo’ladi. Qurtlarning zichligini nazorat qilish uchun 100 kv.sm (10 smx10sm) satxdagi to’rtburchak andoza yordamida qurtlar so’kchakning bir necha joyidan sanab ko’riladi. 100 kv.smda, o’rta hisobda 7-8 dona qurt bo’lsa, qurtlarning zichligi maqbul hisoblanadi. lchash uchun har bir agronom va agrotexnik yoki mutaxassisning cho’ntagida qattiq qog’oz va kartondan yasalgan (tomonlari 10sm ga teng bo’lgan) kvadrat bo’lishi kerak.

Ishlab chiqarishda sanoat pillalarini etishtirish yoki nasilli va ilmiy tadqiqot ishlari uchun ipak qurtlarini boqish maydoni kattaligini aniqlashda oziqalanish, qo’shimcha va umumiy maydon zarurligini e’tiborga olish kerak. Bu maydonlarning har biri o’ziga xos xususiyatga va ta’rifga egadir.