Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

Ekspert tajribalari 
o‘qotar qurolning otilgan gilzalardagi izlarga 
ko‘ra identifikatsiya qilishda, ekspertiza tadqiqotlarining ajralmas 
bosqichi hisoblanadi.
Ekspert tajribalarining asosiy maqsadi 
⎯
taqqoslash tadqiqotlari 
uchun namunalar olishdan iborat. Tajribalar jarayonida quroldan otish 
vaqtida, uning qism va mexanizmlarining o‘zaro ishlash tartibi, 
gilzalardagi izarning varitsiyalilik va barqarorlik darajasi aniqlanadi. 
Ekspert tajribalari quyidagi uch bosqichda amalga oshiriladi: 
tajribalarga tayyorgarlik ko‘rish, o‘tkazish va natijalarini tahlil qilish. 
Tajribalarning birinchi bosqichida tajriba uchun qurol tayyorlanadi 
va patronlar tanlab olinadi, shuningdek gilza–tutgichlar tayyorlanadi. 
Tajribalar uchun qurol o‘q otish uchun yaroqli holatga keltirilishi 
lozim. Qurollarni gilzalardagi izlarga ko‘ra identifikatsiya qilishda qurol 
stvol kanalining holati unchalik ahamiyatga ega emas, chunki qurol 
stvoli kanali gilza bilan ta’sirlashmaydi. Qurolni tajriba o‘q otib olishga 

---

 330 
tayyorlash zanglash va metallanishni vujudga keltiruvchi omillarni 
hisobga olgan holda qurolni turli qismlarining holati bilan ifodalanadi. 
Bunday omillar bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: qurol qismlari 
metallining sifati (ular xromlanganmi yoki yo‘qmi), quroldan amalga 
oshirilgan otishlar miqdori, qurolni saqlash sharoitlari (namlik, moylash 
va hokazolar). Kerak bo‘lganda, qurol tozalanadi va moylanadi, qismlari 
va mexanizmlarining zarur harakatchanligi va o‘zaro ishlash tartibi 
ta’minlanadi. Qurolning buzuq yoki yetishmaydigan qismlarini boshqa 
bir xil tizim, rusum va namunadagi qurollardan olib almashtirish 
mumkin. Tekshirilayotgan qurolni ta’mirlash xususiyatlari va tegishli 
qismlarining almashtirib qo‘yilganligi holatlari ekspertiza xulosasida 
bayon etiladi. 
Ekspert tajribalari uchun patronlarni tayyorlash — patronlarning 
miqdorini aniqlash, keraklilarini tanlash va tegishli ishlov berishni 
qamrab oladi. Tajriba uchun zarur patronlarning miqdori qurolning 
holatiga bog‘liq ravishda aniqlanadi, ammo ular ikkitadan kam 
bo‘lmasligi lozim. 
Bir dona tajribadan olinadigan namuna taqdim etilgan qurol 
tozalanmasdan oldin, ikkinchi namuna esa qurol tozalanganidan so‘ng 
olinadi. Revolverlar bilan tajriba o‘tkazishda, uning barabanining har bir 
kamorasi uchun ikkitadan patron tanlab olinadi. Patronlarni, 
tekshirilayotgan gilzalarning markirovka belgilari va gilza korpusi 
materialiga bog‘liq ravishda tanlanadi. Tajribalarda tekshirilayotgan 
gilza tegishli bo‘lgan patron bilan bir xil yil, bir partiya yoki yagona 
ishlab chiqarish korxonasiga tegishli bo‘lgan patronlardan foydalanish 
tavsiya etiladi. 
Tajriba jarayonida izlar maksimal darajada ma’lumot berishiga 
erishish talab etiladi. Shuning uchun, lak bilan qoplangan gilzalarni 
atseton bilan artish lozim. Tajriba uchun tanlab olingan patronlarning 
gilzalarida nuqsonlar va shilinish yoki ishqalanish izlari bo‘lmasligi 
kerak. Ilgari birorta qurolning patrondonida, magazinida bo‘lgan 
patronlardan foydalanish mumkin emas, chunki bunday patronlarning 
gilzasida ko‘rilayotgan ishga aloqasi bo‘lmagan izlar mavjud bo‘lishi 
mumkin. Namuna gilzalarni olish uchun matodan tayyorlangan gilza–
tutgichdan foydalanish lozim, ushbu gilza–tutgich tekshirilayotgan 
qurolning tizimi, rusumi va namunasiga bog‘liq ravishda, (quroldan 
uloqtirilib yuborilgan gilzani ilib olish uchun) qurolning o‘ng yoki chap 
tomonida joylashtiriladi. Ushbu gilza–tutgich otilgan va quroldan 
chiqarib yuborilgan gilzalarni deformatsiyaga uchrashining oldini oladi. 

---

 331 
Ekspert tajribalari maxsus tirda yoki xavfsizlikni ta’minlovchi 
binoda o‘tkaziladi. Qurol qo‘l bilan o‘qlanadi. Agar tekshirilayotgan 
gilzada magazinning turli qismlaridan hosil bo‘lgan izlar mavjud bo‘lsa, 
u holda tajriba jarayonida tekshirilayotgan qurolni magazindan 
foydalanib o‘qlash lozim bo‘ladi. 
Qurolni o‘qlashda patronlarni patrondonga, qurol qismlarining izlari 
gilzaning markirovka belgilari bo‘lmagan sohalariga to‘g‘ri keladigan 
qilib joylashtirish kerak. 
Ba’zida tadqiqotlar jarayonida tekshirilayotgan qurolning 
qaytargichi izini alohida tekshirish zarurati yuzaga keladi. Bu holda, 
qaytargich izi aksini yaxshilash maqsadida gilza bilan qurol 
patrondonining o‘zaro ta’sirini kamaytirish lozim. Buning uchun eng 
kichik diametrli patron tanlanadi, patron gilzasi va qurol patrondoni 
yaxshilab tozalanadi va yupqa qilib moylanadi. 
Chiqarib tashlagich ilmog‘i izini yaxshi aks etishi uchun esa 
aksincha, gilza bilan qurol patrondonining o‘zaro ta’sirini kuchaytirish 
lozim. Buning uchun eng katta diametrli patron tanlanadi va qurol 
patrondoni tozalanmaydi. 
Qurol stvoli kanalidagi porox gazlari bosimining gilzadagi bir xil 
izlarning turlicha ifodalanishini izohlaydigan turlichaligini, patronlardagi 
poroxlarning miqdorini o‘zgartirib hamda patron o‘qlarining gilzaga 
mahkamlanish zichligini kamaytirib hosil qilish mumkin. 
O‘q otishni donalab ham, uzluksiz (avtomatik) ham amalga oshirish 
kerak. Birinchi navbatda, o‘q va gilzalari yumshoq metalldan yasalgan 
patronlar otib ko‘riladi. Bunday patronlar qurolning belgilari qattiq 
metalldan yasalgan patronlarga qaraganda yaxshi aks ettiradi.
Tajriba o‘q otib olishni revolverlardan amalga oshirganda, uning har 
bir kamorasidan o‘q otib ko‘rish kerak. Tajriba davomida har bir otilgan 
gilza barabandan chiqariladi va taqdim etilgan gilzalar bilan 
solishtiriladi. Agar izlar mos tushib qolsa, xuddi shu kamoradan yana 
ikki patron otib ko‘riladi va gilzalar yana solishtiriladi. Qolgan 
kamoralardan tajribalar kerak hollarda o‘tkazilishi mumkin. 
Ko‘p stvolli ov miltiqlari bilan ham xuddi shunday tajriba amalga 
oshiriladi (revolver bilan bir xil), ya’ni har bir stvoldan alohida patronlar 
otib ko‘riladi. Otishlardan so‘ng barcha gilzalar yig‘iladi. Qurolni 
tozalab, moylanadi. Agar taqdim etilgan quroldan tajriba o‘tkazish 
uchun, ta’mirlangan yoki biror qismi almashtirilgan bo‘lsa, bu qurol yana 
dastlabki holatiga qaytariladi. 

---

 332 
Tajriba o‘q otish yakunlanganidan so‘ng, tekshirilayotgan qurolning 
iz hosil qiluvchi qismlari xususiy belgilarining barqarorligini aniqlash 
maqsadda, tajribadan olingan namuna gilzalar o‘zaro solishtiriladi. 
Birinchi navbatda, izlarning takroriyligi, ya’ni qurolning izlarda aks 
etgan xususiy belgilarining barqarorligi aniqlanadi. 
Tajribadan olingan gilzalardan biri mikroskop ostiga tubi yuqoriga 
qaratilib, tik holatda qo‘yiladi. Mikroskop yoritkichining holatini 
o‘zgartirib, gilza tubidagi quroldan qolgan izlarning barchasi yaxshi 
ko‘rinadigan qilib o‘rnatiladi va fotosuratga olinadi. Izlarning o‘zaro 
joylashishi va konturlari, izlardagi ajralib turuvchi elementlari: 
konturlarning notekisliklari, relyefdagi chuqurliklar va qabariqlar, 
shilinishlar, o‘yiqlar va hokazolar qayd etiladi. Qaysi izlarda aynanlikni 
aniqlash imkonini beruvchi qanday elementlar yaxshi ifodalangan bo‘lsa, 
uni ham qayd etish zarur. Keyin bu gilzani maxsus tutgichga yotiq 
holatda joylashtiriladi va uning sirtidagi izlarni tekshirish uchun 
aylantirib ko‘riladi. Aniqlangan izlar qayd etib boriladi va izlar haqida 
ma’lumotnoma tuziladi. Bu ma’lumotnoma shartli bo‘lib, faqat 
ekspertning ishlashi uchun kerak. Bu ma’lumotnomadagi izlarni 
solishtirib, qaysi iz qurolning qaysi qismidan qolganligini aniqlash 
mumkin. Tajribadan olingan har bir gilzani shu tariqa tekshirib boriladi 
va ulardagi izlar qayd etiladi. Bu gilzalardagi izlar birinchi gilzadagi 
izlarga oid ma’lumot bilan solishtiriladi, agar yangi izlar aniqlangan 
bo‘lsa, ma’lumotnoma to‘ldiriladi. Keyin tajribadan olingan barcha 
namuna gilzalar uchun umumiy bo‘lgan, ya’ni barcha gilzalarda 
takrorlanuvchi, barqaror izlar alohida aniqlanadi. 
Namuna gilzalar orasidan qurolning qismlaridan qolgan barcha izlar 
yoki taqqoslash tadqiqotlari uchun zarur bo‘lgan izlar yaxshi 
ifodalanganlik darajasiga ega bo‘lgan bir dona namuna gilza tanlab 
olinadi. 
Ayrim hollarda, ov miltiqlarini identifikatsiya qilish zarur bo‘lganda, 
«o‘qsiz tajribalar» o‘tkazish mumkin. Ya’ni ov miltig‘ining boyok 
(urgich) izlariga ko‘ra identifikatsiya qilish talab etilganida, uning 
boyogi (urgichi) izlarini olish uchun tajribalarni faqat kapsyul o‘rnatilgan 
gilzalar bilan amalga oshirish mumkin.