Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

8.5. 0 ‘rta Osiyo va Qozog‘iston xalqlari ma’naviy
madaniyatlari
Din va diniy tasawurlar. 
0 ‘rta Osiyo va Qozog‘iston xalqlari 
qadim zamonlarda tabiat kuchlari, muqaddas toshlar, togiar, daraxt- 
lar va buloqlarga topinishgan. Ajdodlar qabrlari 0 ‘rta Osiyoning 
ko‘plab hududlarida asosiy e’tiqod joylaridan sanalgan.
127

---

0 ‘zbekistonda 2001-yili zardushtiylikning muqaddas kito- 
bi «Avesto»ning 2700 yillik yubileyi nishonlandi. Otashparastlik 
an’analari ba’zi 0 ‘rta Osiyo xalqlarida hali hanuz saqlanib kelmoq- 
da. Bu, eng avvalo, olovga ehtirom, nikoh va dafn marosimlari bilan 
bog‘liq udumlardir.
Buddaviylikning aholiga ta’siri nisbatan kam bo‘lgan. Kushon 
podsholigi davrida, mil.avv. IV asrga qadar davlat dini b o ig an bud- 
daviylik ibodatxonalari qoldiqlari 0 ‘zbekiston va Tojikistonning ja- 
nubida arxeologlar tomonidan qazib o‘rganilgan.
Turkiy xalqlaming Ko‘k Tangriga e ’tiqodi mil.avv. I mingyillikka 
borib taqaladi. Ushbu diniy ta’limot so‘nggi yillarda tangrianlik deb 
nomlanmoqda. Ushbu dinni qam yoki shomonlik ham deyishadi.
Milodiy VII asr oxiri - VIII asr boshlaridan o‘lkaning Arab xali- 
faligi tomonidan istilo qilinishi islom dinining yoyilishiga olib keldi. 
Islom dini bilan birlikda arab yozuvi va tili maorif, fan, boshqaruv 
muassasalari tomonidan qabul qilinib, XX asming boshlariga qadar 
o‘z ahamiyatini saqlab qoladi.
Islom dini Yevrosiyoning ushbu qismi aholisi turmush tarzining 
asosiy mezoniga aylanadi. Bu, eng avvalo, vohalaming o‘troq aholisi 
va shaharlar aholisiga taalluqlidir. Chorvadorlar ichida islom mahalliy 
diniy tasavvurlar afsungarlik, shomonlik, ajdodlar ruhlariga e’tiqod 
bilan qorishib ketgan, udum-marosimlarda o‘z aksini topgan.
Madaniy meros. 
Zamonaviy industrial bosqichga 0 ‘rta Osiyo 
va Qozog‘iston xalqlari boy madaniy merosga ega bo‘lgan holda kir- 
dilar. Aynan m a’naviy madaniyatda etnik xususiyatlar va an’analar 
yorqinroq namoyon bo‘ladi. Lekin bu sohada ham umumiy manba 
va an’analar aniq seziladi. 0 ‘zbeklaming «Alpomish» dostoni qo- 
zoq va qoraqalpoqlarga yaxshi ma’lum. Turkman hamda tojiklarda 
«Go‘ro‘g‘li» dostoni tarannum etilsa, uni boshqa qo‘shni xalqlar bax- 
shilari ham sevib kuylashadi.
0 ‘rta Osiyo xalqlarining avloddan avlodga o‘tib kelayotgan 
madaniy an’analari haqida qadimgi qahramonlik dostonlari syujetlari
128

---

guvohlik qiladi. Bu 0 ‘rta Osiyo xalqlari etnogenezining umumiyligi, 
kelib chiqishi birligini ham tasdiqlaydi. Qolaversa, bu zamonaviy 
xalqlaming ushbu hududda shakllanganini hamda o‘lkadagi qadimgi 
etnoslami o‘z tarkibida singdirganini ko‘rsatadi. Mahalliy madaniy 
an’analaming qadimiyligiga qozoqlaming «Botir Boyon» dostoni va 
qirg‘izlarning «Manas» dostonlari ham guvohlik beradi.
Madaniy yaqinlik faqat dostonlarda emas, me’morchilik obi- 
dalarida ham kuzatiladi. Bugungi kunda Samarqand, Marv, Ko‘hna 
Urganch, Xiva, Buxoro, Turkiston shaharlaridagi madaniy obidalar 
dunyoga tanish, ulami tomosha qilishga keluvchi xorijiy havasmand- 
lar soni kundan kunga oshib bormoqda.
Turkman gilamlari, Buxoro va Samarqand zeb-ziynatlari, 
zardo‘zlik buyumlari, qozoq va qirg‘izlaming naqshli kigizlari, tojik- 
lar sopol buyumlari, yog'och o‘ymakorligi, kitob miniaturasi dunyo 
madaniyati xazinasini boyitib kelmoqda.
0 ‘rta Osiyo ilm-fani o‘rta asrlarda dunyo sivilizatsiyasiga Abu 
Ali ibn Sino (980-1037), Muhammad al-Xorazmiy (783-850), Umar 
Xayyom (1048-1131), Firdavsiy (934-1020), Maxtumquli (1733—
1791) kabi buyuk siymolami taqdim etdi.
Yangi davrda ham 0 ‘rta Osiyoda buyuk yozuvchilar, shoirlar, 
ma’rifatparvarlar va olimlar yashab o‘tgan. Qozoq etnologi va yo- 
zuvchisi U.Valixonov, tarixchi, ma’rifatsevar A.Donish (1826-1897), 
1 shoir Furqat (1859-1909), Muqimiy (1850-1903), S.Ayniy (1878— 
1954), qoraqalpoq shoiri Berdaq (1827-1900), turkman shoiri Ka- 
mina (1770-1840), Mullonafas (1810-1862), qirg‘iz shoiri To‘xtagul 
! (1864-1933), qozoq yozuvchisi Oltinsarin (1841-1889), Abay 
Qo‘nanboyev (1845-1904)lar ajoyib asarlar yaratganlar.
Mustaqillik yillarida O 'rta Osiyo va Qozog‘iston xalqlari yangi 
bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik davlatlar tuzish yoTidan 
bomioqdalar.
129

---