Y a d u L l a h ə s ə n L i ekonometrikaya giriġ DƏrslik

 
Nümunə. Vergi auditi məqsədləri üçün risklərin t-testlə qiymətləndirilməsi.  
 
 
Vergidən  yayınma  hallarının  qarşısının  alınması  ilk  növbədə  onu  yaradan  faktorların 
öyrənilməsini və təhlilini  tələb edir. Vergi  inzibatçılığının gücləndirilməsi,   habelə vergi  auditi 
təbii  ki,  vergidən  yayınma  hallarının  qarşısının  alınmasında  mühüm  vasitədir.  Lakin  vergi 
auditinin  səmərəliliyi  xeyli  dərəcədə  audit  məqsədləri  üçün  vergi  ödəyicilərinin  seçilməsindən 
asılıdır.    Belə  ki,  Azərbaycan  Respublikasında  hazırda  200  mindən  artıq,  o  cümlədən  ƏDV 
məqsədləri  üçün  10  minə  yaxın  qeydiyyatdan  keçmiş  vergi  ödəyicisi  vardır.  Audit  məqsədləri 
üçün  vergi  ödəyicilərinin  səmərəli  şəkildə  seçimi  vaxtdan  və  insan  resurslarından  səmərəli 
istifadə  edilməsi ilə yanaşı inzibati xərcləri də aşağı salır. 
Vergi  ödəyicisinin  müvafiq    vergi  bəyannaməsində  əks  etdirdikləri  məlumatların,  o 
cümlədən faktiki hesablama və ödəmələri hansı səviyyədə həqiqətdən yayınmaya malikdir? Bu 
suala  t-testin  tətbiqi  ilə  vergi  ödəyicilərinin  təqdim  etdikləri  bəyannamələrdəki  bir  sıra 
göstəricilərinin  qiymətlərinin  həqiqi  qiymətlərdən  yayınma  səviyyəsinə  görə  vergidən  yayınma 
risklərinin qiymətləndirilməsi ilə cavab tapaq.  
Aydındır  ki,  vergidən  yayınma  risklərini  idarə  etmək,  yəni  azaltmaq  üçün,  hər  vergi 
ödəyicisinin vergidən yayınma riski qiymətləndirilməlidir. Ancaq hər konkret vergi ödəyicisinin 
həqiqi  öhdəliyini  əvvəlcədən  müəyyən  etmək  praktiki  baxımından  mümkün  deyil.  Belə 
qiymətləndirməni  aparmaq  üçün  vergi  ödəyicilərinin  eyni  cinsli  göstəriciləri      haqqında 
məlumatların orta kəmiyyəti hesablanır. Daha sonra bu orta kəmiyyətin dispersiyası hesablanır. 
Qeyd  edək  ki,  digər  ölkələrin  təcrübəsi  də  göstərmişdir  ki,  vergi  ödəyicilərinin  bəyannamə 
məlumatları  üzrə  əsas  risk  faktorlarına  daxil  edilən  göstəricilərinin  orta  kəmiyyəti  normal 
paylanmaya tabedir. Ona görə də risklərin qiymətləndirilməsində t-paylanmanın tətbiqi  elmi və 
praktiki  əsasa  malikdir.  Lakin,  bu  fikri  sadələşdirilmiş  vergi  ödəyiciləri  haqqında  söyləmək 

 
 
 
86 
çətindir. Birincisi,  sadələşdirilmiş vergi  ödəyicilərinin təqdim  etdikləri  bəyannamə məlumatları 
vergidən  yayınma  risklərinin  qiymətləndirilməsi  baxımından  xeyli  azlıq  təşkil  edir.  İkincisi,  
sadələşdirilmiş  vergi  ödəyicilərinin  fəaliyyəti  kənar  müdaxiləyə  məruz  qalınaraq  tənzimlənir. 
Məsələn, hazırda qüvvədə olan Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsiniə əsasən əvvəlki 
üç aylıq dövr ərzində vergi tutulan əməliyyatlarının həcmi 22500 manat və ondan az olan hüquqi 
şəxslər  və  hüquqi  şəxs  yaratmadan  sahibkarlıq  fəaliyyətini  həyata  keçirən  fiziki  şəxslər 
sadələşdirilmiş  vergi  ödəyiciləri  olmaq  hüququna  malikdirlər
18
  (Maddə  218.1).  Bu  isə  həmin 
vergi ödəyicilərinin fəaliyyətini əks etdirən göstəricilərə təsadüfü kəmiyyət kimi baxılması üçün 
onun  tərkibinin  sabit  orta  kəmiyyətə  və  təsadüfü  hissəyə  ayrılması  problemini  yaradır.  Bu  isə 
həmin göstəriciləri normal paylanmaya malik olmamağı ehtimalını artırır. Ona görə də t-test ilə 
risklərin qiymətləndirilməsi modeli əsasən ƏDV ödəyiciləri üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
Vergi  bəyannamələrinin  formatı  elə  qurulmalıdır  ki,  risk  faktorları  üzrə    təhlil  aparmaq 
üçün kifayət qədər göstəricilər olsun və onlar hüquqi (fiziki) şəxsin mühasibat hesabatlarında öz 
əksini  tapsın.  Qeyd  edək  ki,  hazırda  ölkədə  tətbiq  edilən  vergi  bəyannamələrinin  formatı  və 
həmin  bəyannamələrdə  əks  olunan  məlumatlar  risklərin  qiymətləndirilməsinə  imkan  yaradır. 
Bununla  belə  ƏDV  bəyannaməsi  və  onun  əlavəsində  vergi  ödəyicisinin  digər  vergi 
ödəyicilərindən  aldığı  VHF  barədə  məlumat  verməklə  bərabər  verdiyi  VHF-lar  haqqında 
məlumatlar  da  öz  əksini  tapsaydı,  bu  istər  ƏDV  potensialının,  istərsə  də  vergidən  yayınma 
riskinin qiymətləndirilməsi üçün əhəmiyyətli olardı. Belə ki, ölkə üzrə bütün vergi ödəyicilərinin 
verdikləri  VHF  məbləği  ilə  vergini  əvəzləşdirmələri  üçün  aldıqları  bütün  VHF-in  məbləği 
arasındakı  fərq  ƏDV-nin  potensialını  vermiş  olar.  Aydındır  ki,  təqdim  edilən  bütün  mal  və 
xidmətlər  aralıq  istehlaka  sərf  olunmur  (aralıq  istehlaka  sərf  olunan  məhsullar  ona  müvafiq 
təqdim  edilən  (alınan)  VHF  vergi  ödəyiciləri  tərəfindən  əvəzləşdirilir  və  əvəzləşdirilən  vergi 
məbləği ƏDV bəyannaməsində öz əksini tapır). Həmin məhsulların bir hissəsi son istehlaka sərf 
olunduğu  üçün  əvəzləşdirilmir.  Ona  görə  də  cəm  olaraq  verilən  hesab  fakturaların  məbləği 
alınaraq  əvəzləşdirilən    vergi  hesab  fakuraların  məbləğindən  çox  olmalıdır.  Ayrıca  götürülmüş 
vergi ödəyicisi üçün bu fərq mənfi də ola bilər. Dolayı vergi kimi ƏDV istehlak vergisi olduğu 
üçün  son  istehlak  xərcləri  ƏDV-nin  vergitutma  bazasıdır.  Həmin  bazaya  müvafiq  hesablanan 
ƏDV  isə  ƏDV-nin  potensialını  vermiş  olar.  Digər  tərəfdən  vergi  ödəyiciləri  tərəfindən  saxta 
təqdim  edilən  VHF-na  görə  məsuliyyət  və  həmin  VHF  təqdim  edən  vergi  ödəyicilərinin  aşkar 
olunmasında  operativlik  artmış  olar.  Həmçinin,  vergi  ödəyiciləri  tərəfindən  verilən  və  aldınan, 
habelə  onlar  arasındakı  fərq  öz  mahiyyəti  etibarı  ilə  normal  paylanmaya  tabe  olmalıdır.  Bu 
faktorların  risk  faktorlarına  daxil  edilməsi  qiymətləndirmənin  əhəmiyyətini  xeyli  artırmış  olar. 
                                                 
18
 Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi, Bakı, 2008-ci il, 274 səhifə. 

 
 
 
87 
Doğrudur  belə  bir  təklif  vergi  ödəyiciləri  və  müvafiq  beynəlxalq  təşkilatlar  tərəfindən  heç  də 
müsmət qarşılanmaz.Çünki bir qayda olaraq vergi ödəyiciləri vergi bəyannamələrində daha az və 
yığcam məlumat təqdim etmələrinə maraqlıdırlar Ancaq, bununla belə  bir daha qeyd edim ki, 
ƏDV ödəyicilərinin vergidən yayınma hallaının qarçısının alınması baxımından əhəmiyyətlidir. 
Yuxarıda  qeyd  etdik  ki,  seçməyə  daxil  edilən  risk  faktorlarının  göstəriciləri  bircins  olmalıdır. 
Ona  görə  də  seçmənin  əsas  prinsipi  olaraq  seçilmiş  göstəricilərə    əsasən  vergi  ödəyicilərinin 
qruplarında  onların  arasında  müqayisə  aparmaqdır.  Əsas  tələb  odur  ki,    bu  müqayisə  eyni 
fəaliyyətlə  məşğul  olan    vergi  ödəyiciləri  arasında  aparılmalıdır.  Bununla  yanaşı  müqayisənin 
dəqiqliyini  artırmaq  məqsədilə  seçilmiş  fəaliyyət  sahəsi  üzrə  müqayisə  edilən  müəssisələr 
onların yerləşdiyi əraziyə, işləmə müddətlərinə, işçilərin sayına və s. üzrə qruplaşdırılmalıdırlar. 
Biz  belə  qrupu  əhatə  qrupu  (əhatə  dairəsi)  adlandıracağıq.  Əhatə  qrupu    daxilində  vergi 
ödəyicilərinin bəyannamələrində göstərilmiş müvafiq vergi və digər maliyyə  göstəricilərinə görə  
müqayisəsi aparılır. Aşağıdakı yaxınlaşma bu müqayisənin alqoritmlərini izah edir. 
Seçilmiş əhatə dairəsində risk faktorları iki qrupa ayrılır. 1-ci və 2-ci qrup: 1-ci qrup risk 
faktorlarına  vergi  ödəyicilərinin  vergi  bəyannamələrində  əks  etdirdikləri  əsas  göstəricilər  daxil 
edilir. Məsələn,  təqdim edilmiş mallara (işlərə, xidmətlərə) və əmlaka görə əldə edilmiş ümumi 
hasilatın həcmi; hesablanmış verginin məbləği; azaldılmış verginin məbləği; ödənilmiş vergilərin 
məbləği  və  s.  Bu  tip  göstəricilər  əsasən  normal  paylanmaya  malik  olur  və  həmin  faktorlara 
risklərin qiymətləndirilməsi t-test vasitəsi ilə həyata keçirilir. 2-ci qrup risk faktorlarına spesfik 
xarakterə, həmçinin  mahiyyəti etibarı ilə normal  paylanmaya malik  olmayan  göstəricilər daxili 
edilir. Məsələn, vergi borcları; artıqödəmə və s.  
1-ci  qrup  göstəricilərə  görə  risklərin  hesablanması:  Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi  1-ci  qrup 
faktorlarda  risklər  t-test  ilə  müəyyənləşdirilir.  Bu  zaman  faktorların  orta  kəmiyyəti  və 
dispersiyası hesablanaraq orta kəmiyyətdən standart kənarlaşma müəyyən edilir.   
k-cı  göstəriciyə  görə(risk  faktoru)  i-ci  vergi  ödəyiciləri  üzrə  orta  qiymət  (
k
g
) aşağıdakı 
kimi müəyyən olunur: 
n
k
m
g
g
m
i
ik
k
,...,
,
,
2
1
1




        
      
Burada  m  –  əhatə  qrupunda  olan  vergi  ödəyicilərinin  sayıdır,  n-  isə  risk  göstəricilərinin 
(faktorlarının)  sayıdır, 
 
ik
g
 
-  əhatə  dairəsindəki
 
konkret  seçilmiş  i-ci  vergi  ödəyicisinin    k-cı 
göstəricinin qiymətdir.  

 
 
 
88 
ik
g
 
-  göstəricisinin
 
  dispersiyası  (
))
var(
ik
g
aşağıdakı  kimi  hesablanır.  Dispersiya  hər  bir 
vergi  ödəyicisinin  seçilmiş  göstəriciyə  görə  onun  orta  qiymətə  nəzərən  dağılmasını 
(səpələnməsini) göstərir.  
 
2
)
(
)
var(
k
ik
ik
g
g
g


    
                          
j
ik
g
 
- göstəricisinin
 
 standart kənarlaşma (səhv, meyli, sapma,) onun dispersiyasının kvadrat 
kökü kimi hesablanır. 
 
)
var(
)
.(
.
ik
ik
g
g
s
s

                                         
 
Styudentin t-paylanmasına (t-test) əsasən göstəricinin standart kənarlaşması göstəricinin öz 
qiymətindən  xeyli  kiçik  ədəddirsə  (kobud  qiymətləndirməyə  görə  40%-indən  də  kiçik)  olarsa 
onda həmin göstəricinin qiyməti 95% əhəmiyyətlidir, başqa sözlə 95% risksiz göstəricidir.  
Beləliklə, k-cı risk faktorunun (RF) qiyməti həmin faktora nəzərən t-statistika olacaqdır.  
)
.(
.
ik
ik
ik
g
s
s
g
t

                                                
 
Hər  bir  göstəriciyə  görə  t-statistikanın  faktiki  qiymətinə  (
ik
t )  əsasən  risk  faktorunun  balı 
(
ik
RFB )müəyyənləşdirilir.  
Əhatə  qrupu  üzrə  i-ci  vergi  ödəyicilərinin  k-cı  göstəriciyə  görə  risk  faktorların  (
ik
t
) 
qiymətləri 5 interval üzrə bölünür və hər interval üzrə risk balı verilir: 
               İntervallar   
 
 
 
 
 
        Ballar 
1-ci  interval  -  ən böyük risk faktoru  
(t-statistikanın 1-dən kiçik qiyməti),   
 
             
5  (ən böyük risk) 
2-ci  interval  -  böyük risk faktoru 
(t-statistikanın 1-1.5 arasında qiyməti), 
 
 
         4  (böyük risk) 
3-cü  interval  - orta risk faktoru  
(t-statistikanın 1.5-2.0 arasında qiyməti), 
 
 
          3   (orta risk) 
4-cü interval  -  kiçik risk faktoru  
(t-statistikanın 2.0-2.5 arasında qiyməti), 
 
 
 
2   (kiçik risk) 
5-ci  interval  -  ən kiçik risk faktoru  
(t-statistikanın 2.5-3.0 arasında qiyməti), 
 
 
           1  (ən kiçik risk) 

 
 
 
89 
6-ci interval  -   sıfır risk faktoru  
(t-statistikanın 3.0-dən böyük qiyməti), 
 
 
           0  (risk yoxdur) 
 
2-ci qrup göstəricilərə görə risklərin hesablanması: Qeyd edək ki, konkrent vergi ödəyicisinin 
2-ci qrupa daxil olan borc və arıqödəmə risk fakprlarınin ancaq biri üzrə qiymətləndirmə aparılır. 
Çünkü əyər vergi  ödəyicisinin  borcu varsa deməli  artıqödəməsi  yoxdur,  yox əyər artıqödəməsi 
varsa,  deməli  borcu  yoxdur.  Bu  faktorlara  gorə    risk  sıfır  qiymətindən  kənarlaşmaya  görə 
müəyyən  edilir.  Məsələn,    borcun  olmamağı  (sıfıra  bərabər  olması)  və  ondan  kənarlaşmaya 
əsasən risk müəyyənləşdirilir.  
Bu  qrupa  daxil  olan  borc  və  artıqödəmənin  hər  biri  üçün  risklərin  hesablanmasını 
göstərək. 
Borc  faktoruna  görə  riskin  hesablanması:  Tutaq  ki,  verilmiş  əhatə  dairəsi  üzrə  vergi 
ödəyicilərinin borcun orta miqdarı   x -kəmiyyətinə, vergi ödəyicisinin isə borcunun miqdarı  x  
kəmiyyətinə bərabərdir.  
Əgər  ( x - x )/ x   kəmiyyəti  (-1)-ə  bərabərdirsə  ( x - x )/ x =-1,  yəni  borc  yoxdursa,  onda 
həmin göstəriciyə görə risk balı “0” verilir (risk yoxdur);  
Əgər,  -1< ( x - x )/ x

0, onda risk balı “1” verilir (ən kiçik risk); 
Əgər,  0< ( x - x )/ x

1, onda risk balı “2” verilir (kiçik risk); 
Əgər,  1< ( x - x )/ x

2, onda risk balı “3” verilir (orta risk); 
Əgər,  2< ( x - x )/ x

3, onda risk balı “4” verilir (böyük risk); 
Əgər,  3< ( x - x )/ x

4, onda risk balı “5” verilir (ən böyük risk). 
Artıqödəmə faktoruna görə riskin hesablanması:  Tutaq ki,  verilmiş əhatə dairəsi üzrə vergi 
ödəyicisinin  artıqödəməsi  vardır  (x>0),  onda  Artıqödəmə  faktoruna  görə  risk  balı    “0”  verilir 
(risk yoxdur).  
Konkret vergi ödəyicisi üçün   Vergi ödəyicilərinin ümumi risk balı (
i
VÖÜRB
) 
 
m
i
RFB
VÖÜRB
ik
n
k
k
i
,...,
,2
1
1





                               
kimi hesablanır. Burada 
n
k
k
,...,
,
,
2
1


 k-cı göstəricinin vergi ödəyicisinin risk faktorundakı 
çəki əmsalıdır. Əgər bütün göstəricilərin ümumi riskdəki payı bərabər olarsa onda çəki əmsalının 
qiyməti  
n
k
n
k
,...,
,
,
2
1
1



 olacaqdır. 

 
 
 
90 
Əgər  faktoru (VÖÜRB)  sıfır bal  alarsa bu vergi  ödəyicisi risksiz sayılır.  Əgər   konkret 
vergi  ödəyicisi  üçün      bal  5  olarsa,  bu  vergi  ödəyicisi    ən  riskli  sayılır  və  belə  vergi  ödəyicisi 
birinci növbədə vergi yoxlamasının aparılması üçün seçilməlidir. 
Qeyd  edək  ki,  vergi  ödəyicilərinin  vergidən  yayınma  risklərin  müəyyənləşdirilməsi  üçün 
təsvir edilən bu modelin müxtəlif modifikasiyaları (variantları) mümkündür. Qeyd edək ki, ƏDV 
məqsədləri üçün qeydiyyatda olan vergi ödəyicisinin artıqödəmə göstəricisinin xüsusi təhlilinin 
aparılmasına  ehtiyac  vardır.  Belə  ki,  bu  göstəricinin  mövcud  olması  nəinki  riski  azaldan  hətta 
artıran faktora çevrilə bilər. Məsələn, əyər vergi ödəyicisinin artıqödəməsi idxal etdiyi məhsula 
görə  verginin  əvəzləşdirilməsi  hesabına  yaranıbsa,  deməli  həmin  məhsul  son  istehlaka  deyil 
məhsul  istehsalı  prosesində  aralıq  istehlaka  sərf  olunub.  Bu  isə  o  deməkdir  ki,  həmin  məhsul 
hesabına  müəssisə  əlavə  dəyər  yaradacaqdır  və  bu  əlavə  dəyərə  görə  yaranan  vergi  öhdəliyi 
gömrükdə  idxala  görə  ödənilən  ƏDV-nin  miqdarından  çox  olmalıdır.  Məsələn,  rəsmi  statistik 
məlumata  görə  2007-ci  ildə  ölkədə  ümumi  buraxılışda  əlavə  dəyərin  xüsusi  çəkisi  66.3  faizə 
bərabərdir. Bu isə o deməkdir ki, müəssisə orta hesabla istehsal etdiyi məhsulun dəyərinin yalnız 
33.7 faizi sərf olunan (əvəzləşdirilən dövriyyə) məhsul, yəni aralıq istehlak təşkil edir. Məhsul 
dəyərinin  qalan  66.3  faizi  isə  müəssisə  tərəfindən  yeni  yaradılan  dəyərdir  ki,  bunun  da  təkcə 
ƏDV-si nəticə etibarı ilə əvəzləşdirilən ƏDV-dən təxminən iki dəfə çox olmalıdır. Deməli eyni 
bir müəssisə üçün verginin əvəzləşdirilməsi yolu ilə artıqödəmənin yaranması uzun sürə bilməz 
və növbəti istehsal dövrlərində (bu proses istehsalın başlanması ilə başa çatması dövrün, yəni 3 
aydan  3  ilə  qədər,  çox  nadir  hallarda  uzun  müddətli  nəhəng  tikililətin  və  ya  zavodların  işə 
düşməsi  dövrünə  qədər,  yəni,  5  ilə  qədər  uzana  bilər)  yox  olaraq  əlavə  vergi  ödənilməsinə 
çevrilməlidir.  Əyər  bu  proses  baş  vermirsə  deməli,  müəssisə  istehsal  etdiyi  məhsulun  xeyli 
hissəsinin qeyri-rəsmi dövriyyəsini yaratmaqla vergidən yayınır. Uzun müddət istehsal olunmuş 
məhsulun satılmayaraq anbarlarda qalması da məntiqə uyğun deyil, çünki bu zaman müəssisənin 
nəinki  artıq  ödəməsi  hətta  istehsal  xərclərinin  ödəyə  bilməməyi  səbəbindən  borc  öhdəlikləri 
yaranmalıdır.  Qeyd  edək  ki,  rəsmi  statistik  məlumatlara  əsasən  ölkədə  2007-ci  ildə  məhsul 
istehsalında  əlavə  dəyərin  xüsusi  çəkisi  müxtəlif  məhsul  növləri  və  istehsal  sahələrində    12.5 
faizdən (qida məhsulları, içki və tütün) 97 faizə (neft hasilatı - ƏBƏŞ) dəyişir. 
Vergi  borclarının  əhəmiyyətli  şəkildə  risklərin  qiymətləndirilməsinə  daxil  edilməsi  də 
müəyyən tədqiqat tələb edir.  Belə ki, bu hal mahiyyət etibarı ilə vergidən yayınma riskini artıran 
faktor kimi olmaya da bilər. Məsələn, istehsal prosesində istehlak olunan məhsul istehsalçısının 
və ya satıcısının inhisarçı mövqeyə malik olması səbəbindən süni şəkildə artırılmış qiymətlərlə 
aralıq istehlak xərclərinin artması və nəticə etibarı ilə vergi  ödəyicisinin  borclanmasını  göstərə 
bilərik. İstər artıqödəmə, istərsə də borc də borc amilinin modeldə nəzərə alınması üçün ən azı 
müəssisənin  3  illik  bəyannamə  məlumatları  lazım  gəlir.  Qeyd  edək  ki,  yeni  vergi  bəyannamə 

 
 
 
91 
formalarının və AVİS-in 2006-cı ildən tətbiqini nəzərə alsaq, hazırda mükəmməl risk modelləri 
üçün  məlumat  bazası  formalaşmamışdır.  Artıq  növbəti  illərdə  bu  tipli  modellərin  real  olaraq 
tətbiq edilməsi şəraiti yaranacaqdır. 
Modelin digər bir variantı kimi, seçilmiş əhatə dairəsində vergi ödəyicilərini əvvəlcə risk 
faktorları toplanılaraq orta qiyməti tapılır. Qeyd edək ki, bu zaman, risk faktorlarına daxil edən 
bütün  göstəricilərin  normal  paylanmaya  malik  olmaları,  habelə  sabit  dispersiya  və  sınaqların 
(müəssisə və göstəricilərin) sayının bərabər olması vacibdir. 
 
,
m
g
g
n
k
ik
m
i





1
1
 
 
i
g
 
-  göstəricisinin
 
  dispersiyası  (
))
var(
i
g
aşağıdakı  kimi  hesablanır.  Dispersiya  hər  bir 
vergi  ödəyicisinin  seçilmiş  göstəriciyə  görə  onun  orta  qiymətə  nəzərən  dağılmasını 
(səpələnməsini) göstərir.  
2
)
(
)
var(
g
g
g
i
i


   
                           
i
g
 
- göstəricisinin
 
 standart kənarlaşma (səhv, meyli, sapma,) onun dispersiyasının kvadrat 
kökü kimi hesablanır. 
)
var(
)
.(
.
i
i
g
g
s
s

   
                                       
Styudentin t-paylanmasına (t-test) əsasən göstəricinin standart kənarlaşması göstəricinin öz 
qiymətindən  xeyli  kiçik  ədəddirsə  (kobud  qiymətləndirməyə  görə  40%-indən  də  kiçik)  olarsa 
onda həmin göstəricinin qiyməti 95% əhəmiyyətlidir, başqa sözlə 95% risksiz göstəricidir.  
Beləliklə, risk faktorunun (RF) qiyməti həmin faktora nəzərən t-statistika olacaqdır.  
 
)
.(
.
i
i
i
g
s
s
g
t

  
                                              
Hər  bir  göstəriciyə  görə  t-statistikanın  faktiki  qiymətinə  (
i
t
)  əsasən  risk  faktorunun  balı 
(
i
RFB
) müəyyənləşdirilir.  
Əhatə  qrupu  üzrə  vergi  ödəyicilərinin  risk  faktorların  (
i
t )  qiymətləri  5  interval  üzrə 
bölünür və hər interval üzrə risk balı verilir: 

 
 
 
92 
               İntervallar   
 
 
 
 
 
        Ballar 
1-ci  interval  -  ən böyük risk faktoru  
(t-statistikanın 1-dən kiçik qiyməti),   
 
             
5  (ən böyük risk) 
2-ci  interval  -  böyük risk faktoru 
(t-statistikanın 1-1.5 arasında qiyməti), 
 
 
         4  (böyük risk) 
3-cü  interval  - orta risk faktoru  
(t-statistikanın 1.5-2.0 arasında qiyməti), 
 
 
          3   (orta risk) 
4-cü interval  -  kiçik risk faktoru  
(t-statistikanın 2.0-2.5 arasında qiyməti), 
 
 
 
2   (kiçik risk) 
5-ci  interval  -  ən kiçik risk faktoru  
(t-statistikanın 2.5-3.0 arasında qiyməti), 
 
 
            1  (ən kiçik risk) 
6-ci interval  -   sıfır risk faktoru  
(t-statistikanın 3.0-dən böyük qiyməti), 
 
 
 
  0  (risk yoxdur) 
Əgər  faktoru (VÖÜRB)  sıfır bal  alarsa bu vergi  ödəyicisi risksiz sayılır.  Əgər   konkret 
vergi  ödəyicisi  üçün      bal  5  olarsa,  bu  vergi  ödəyicisi    ən  riskli  sayılır  və  belə  vergi  ödəyicisi 
birinci növbədə vergi yoxlamasının aparılması üçün seçilməlidir. 

 
 
 
93 
I I   F Ə S Ġ L .  EKONOMETRĠKANIN BAġLANĞICI 
 
2.1. Ekonome trik modellər . Korrelyasiya  və reqress iya təhlilinin  
əsas məsələləri 
 
Ekonometriya  elmi  bir  istiqamətdir.  Onun  predmeti  iqtisadi  təzahürlərin  və 
proseslərin kəmiyyət tərəfini riyazi və statistik üsullarla  öyrənməkdən  ibarətdir. 
Bu,  iqtisadiyyat  elminin  nisbətən  yeni  istiqamətidir.  Ekonometrikanı  riyazi 
iqtisadiyyatdan fərqləndirən ən mühüm cəhət  onun real iqtisadi prosesləri konkret 
hesablama  materialları  əsasında  tədqiq  etməsidir.  Ekonometrika  iqtisadiyyatın 
nəzəri  təhlilinin  nailiyyətlərini  riyaziyyat  və  statistikanın  nailiyyətləri  ilə  sintez 
edir. Bu mənada ekonometrikanı üç elmin –iqtisadiyyat, riyaziyyat və statistikanın 
kəsişməsi kimi də xarakterizə etmək olar.     
Ekonometrika  «ekonomiya» (iqtisadiyyat) və «metrika» (ölçmə) sözlərindən 
düzəldilmişdir və məşhur Norveç  alimi, Nobel  mükafatı laureatı R.Friş tərəfindən 
elmə daxil edilmişdir. Bu elm xarici ölkələrdə, xüsusilə Qərbdə geniş yayılmışdır. 
Bazar  münasibətlərinə  malik  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  ali  məktəblərin  iqtisadi  və 
sosial yönümlü ixtisaslarında geniş tədris olunur.  
Ekonometrika elmi XX əsrin əvvəllərində xətti proqramlaşdırma məsələsinin, 
sahələrarası balans modelinin yaranması və onların real iqtisadi proseslərə tətbiqi 
ilə  yanaşı  yaranmışdır.  Bəzi  ədəbiyyatlarda  ekonometrika  termininin  əvəzinə  
"ekonometriya" termini də işlədilir. 
Keçmiş  sovet  elmində  ekonometrik  modellərə iqtisadi-riyazi  üsulların  tərkib 
hissəsi kimi baxılırdı. İqtisadi-riyazi üsullar terminini akademik V.S.Nemçinov 60-
cı  illərin  əvvəllərində  elmə  daxil  etmişdir.  İqtisadi-riyazi  üsullar  iqtisadiyyatın 
öyrənilməsi üçün iqtisadiyyat və riyaziyyat elmlərinin birləşməsinin ümumiləşmiş 
adıdır. 
Ekonometrik  modellər  iqtisadiyyatın  mikro  və  makro  səviyyəsində  uğurla 
tətbiq  edilir.  Bu  modellər  vasitəsilə  iqtisadiyyatın  nəzəri  məsələləri  riyazi 
statistikanın  üsulları  ilə  faktiki  və  ya  empirik  materiallar  əsasında  yoxlanılır.  Bu 

 
 
 
94 
baxımdan  ekonometrik  modellərin  qurulması  və  adekvatlığın  yoxlanması  riyazi 
statistikanın korrelyasiya və reqressiya təhlili ilə bilavasitə bağlıdır. 
Korrelyasiya  anlayışı  XIX  əsrin  ortalarında  ingilis  statistikləri  F.Qalton  və 
K.Pirsonun işlərində meydana çıxmışdır. “Korrelyasiya” termini latın “correlation“ 
sözündən yaranmışdır, mənası qarşılıqlı asılılıq, münasibət deməkdir. ”Reqressiya” 
terminini də  F.Qalton  daxil  etmişdir,  latın  “regression”  sözündən  yaranıb,  mənası 
geriyə hərəkət deməkdir. F.Qalton bu terminləri valideynlərin boy uzunluqları ilə 
onların  övladlarının  boy  uzunluqları  arasındakı  əlaqəni  öyrənərkən  elmə  gətir-
mişdir.  Bu  zaman  o,  belə  bir  nəticə  almışdır  ki,  uzun  boya  malik  valideynlərin 
övladlarının boylarının  uzunluqları orta boya yaxınlaşır. 
İqtisadiyyatda bir sıra  iqtisadi  göstəricilər  vardır ki, onlar  arasında  sıx  əlaqə 
mövcuddur. Bu elə asılılıqdır ki, bir dəyişənin hər bir qiymətinə digər bir dəyişənin 
hansısa  müəyyən  deyil,  çoxlu  sayda  mümkün  qiymətləri  uyğun  gəlir.  Belə 
asılılıqlar statistik, stoxastik və ya ehtimallı asılılıqlar adını almışdır. Statistik ası-
lılıqlara misal olaraq, ölkənin ümumi daxili məhsulunun kapital (əsas fondlardan) 
və əmək qüvvəsindən, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlıqlarının onların əkin 
sahələrinə verilən gübrələrin miqdarından asılılıqlarını göstərmək olar. Dəyişənlər 
arasındakı  statistik  asılılıqları  korrelyasiya  və  reqressiya  təhlilinin  üsulları  ilə 
öyrənmək mümkündür. Bu üsulların köməyi ilə müxtəlif tir məsələlər həll edilir. 
Reqressiya  təhlilinin  əsas  məsələsi  dəyişənlər  arasında  asılılığın  şəklinin 
müəyyən edilməsindən ibarətdir. 
Korrelyasiya  təhlilinin  əsas  məsələsi  isə  dəyişənlər  arasındakı  əlaqənin  üzə 
çıxarılması və onun əlaqə sıxlığının qiymətləndirilməsindən ibarətdir.