I və II tərtib səhvlər: I tərtib səhv o zaman olur ki, doğru H
0
hipotezi rədd edilir.
II tərtib səhv isə o zaman baş verir ki, yalan hipotez rədd edilmir. Əhəmiyyətlilik
səviyyəsi
ədədi böyük olduqda, II tərtib səhv aşağı olur.
Reqressiya əmsallarının əhəmiyyətliliyi aşağıdakı formal üsulla yoxlanılır:
b
- reqressiya əmsalı onun standart səhvinə (
)
(b
D
S
в
) bölünür.
Əgər
b
S
b
- kəmiyyəti
Qauss-Markov
şərtlərini ödəyərsə (n-2), sərbəst dərəcəli
(n - müşahidələrin sayıdır) t – paylanma vardır (Styudent paylanması). Bu, t –
statistika adlanır.
b
S
b
b
D
b
t
)
(
t - statistika üçün sıfır hipotezi yoxlanılır. Daha doğrusu, onun sıfra
bərabərliyi haqqında hipotez yoxlanılır.
Əgər
t
>t
kr
(t
kr
- t statistikasının cədvəldən tapılmış kritik qiyməti olarsa,
onda sıfır hipotez rədd edilir. Başqa sözlə,
b
=0 olması rədd edilərək
b
-yə ƏKKÜ
ilə tapılmış qiymət əhəmiyyətli hesab olunur.
%
5
,
2
05
,
0
%
5
,
2
Щипотезин гябул областы
b
113
Nümunə:
t - statistikasını təhlil etmək üçün Fillips əyrisinin modelinə baxaq.
1990-1994-cü illər üzrə n=5 Azərbaycanın verilənlərinə görə cüt reqressiya tənliyi (P -
inflyasiyanın, u isə işsizliyin səviyyəsidir)
u
P
80
,
276
4
,
6377
s.s. (98,7)
kimi olmuşdur.
b
- reqressiya əmsalının standart səhvi
7
,
98
)
.
(
b
s
s
olmuşdur. Deməli,
8
,
2
7
,
98
80
,
276
t
Tutaq ki, əhəmiyyətlilik səviyyəsi ikitərəfli alternativ hipotez üçün 0,01 bərabərdir (bu onu
göstərir ki, əgər
0
b
olarsa, onda həm müsbət, həm də mənfi ola bilər). Styudent
paylanmasının cədvəlindən tapmaq olar ki, (n-2)=3 sərbəst dərəcəli ikitərəfli kritik qiymət
t
kr
=t
3 : 0,99
=5,841 bərabərdir.
[bax: Əlavə 2]
841
,
5
8
,
2
t
0,10 əhəmiyyətlilik səviyyəsində isə
t
kr
=t
3 : 0,9
=2,35
35
,
2
8
,
2
t
[
bax: Əlavə 2
]
Deməli, birinci halda 0,01 əhəmiyyətlilik səviyyəsində sıfır hipotezini rədd etmək olmaz.
İkinci halda isə (0,10 əhəmiyyətlilik səviyyəsində) rədd edilir. Bu isə o deməkdir ki, v-nin
alınmış qiymətini 99%-li inamlı intervalla qəbul etmək olmaz, 90%-li inamlı intervalla isə əhə-
miyyətli hesab etmək olar.
Cüt xətti reqressiya əmsalının əhəmiyyətliliyinin yoxlanılması, x və u
dəyişənlərinin korrelyasiya əmsalının əhəmiyyətliliyinin yoxlanılması ilə
ekvivalentdir.
Xətti reqressiya əmsalının statistik əhəmiyyətliliyini yoxlamaq üçün aşağıdakı
təqribi qaydanı göstərə bilərik. Əgər
b
-əmsalının
b
S
standart səhvi onun moduldakı
qiymətini aşarsa (
1
t
), onda qiyməti yaxşı (əhəmiyyətli) saymaq olmaz. Əgər
b
S
kəmiyyəti əmsalın modulundan kiçik olarsa, lakin onun yarısından çox olarsa
(
1
2
t
), onda müəyyən dərəcədə əhəmiyyətlidir. Bu halda inamlı ehtimal
təqribən 0,7 və 0,95 arasında olur. Əgər
3
)
,
(
2
b
s
s
b
b
114
olarsa, daha doğrusu
2
3
t
, onda asılılıq tamamilə əhəmiyyətlidir (inamlı eh-
timal 0,95 və 0,99 arasında olur).
Əgər
t
3
olarsa, onda qiymətin statistik əhəmiyyətliliyi aşkardır. Hər bir
xüsusi halda nəticə müşahidələrin sayından asılıdır. Müşahidələrin sayı nə qədər
çoxdursa, t - statistikanın həmin qiymətində parametrin tapılmış qiymətinin əhə-
miyyətliliyi bir o qədər böyük olur. Lakin n-in 10 və ondan böyük qiymətlərində
fərq o qədər də əhəmiyyətli olmur.
Tapşırıqlar
Aşağıdakı verilmiş cədvəldəki göstəricilərin statistiq qiymətləri əsasında Eiews –da pula
tələb və istehlak funksiyalarının parametrləri qiymətləndirilmişdir:
1) parametrlərin t-statistika ilə əhəmiyyətlilik səviyyələrini Eiews –dan alınmış cədvəllər
əsasında yoxlayın ( bax:(a) və b)).
2) sıfır hipotezin P-ehtimal qiyməti ilə əhəmiyyətlilik səviyyələrini Eiews –dan alınmış
cədvəllər əsasında yoxlayın ( bax:(a) və b)).
İllər
Pul kütləsi(pula
tələb) (M), min
AZN
Son istehlak (C),
min AZN
ÜDM-n
deflyatou(ÜDM
D), faizlə
Ümumi daxili
Məhsul(Y), min
AZN
1993
13080.00
30080.00
847.6000
31420.00
1994
86200.00
374530.2
1484.400
374680.0
1995
191520.0
2072800.
645.8000
2133800.
1996
240840.0
2724400.
126.5000
2732640.
1997
311260.0
2750200.
109.2000
3158280.
1998
243700.0
3274080.
99.10000
3440620.
1999
280860.0
3450040.
102.2000
3775080.
2000
325820.0
3753760.
112.5000
4790100.
2001
351120.0
3994160.
102.5000
5315600.
2002
406420.0
4565320.
103.1000
6062460.
2003
518440.0
5010840.
104.0000
7146500.
2004
683600.0
5861300.
108.4000
8530200.
2005
NA
5918300.
110.2000
11875600
a) Pula tələb funksiyasının qiymətləndirilməsi
Dependent Variable: M
Method: Least Squares
Sample(adjusted): 1993 2004
Included observations: 12 after adjusting endpoints
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
Constant
32450.96
21876.95
1.483340
0.1688
Y
0.068717
0.004700
14.62127
0.0000
R-squared
0.955314 Mean dependent var
304405.0
Adjusted R-squared
0.950845 S.D. dependent var
179949.9
S.E. of regression
39896.60 Akaike info criterion
24.17698
Sum squared resid
1.59E+10 Schwarz criterion
24.25780
Log likelihood
-143.0619 F-statistic
213.7814
Durbin-Watson stat
1.211695 Prob(F-statistic)
0.000000
115
M = 32450.96+ 0.068717*Y
b) Istehlak funksiyasının qiymətləndirilməsi
Dependent Variable: C
Method: Least Squares
Sample(adjusted): 1993 2005
Included observations: 13 after adjusting endpoints
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
Constant
976506.7
306808.9
3.182784
0.0087
Y
0.523611
0.055239
9.479090
0.0000
R-squared
0.890931 Mean dependent var
3367678.
Adjusted R-squared
0.881015 S.D. dependent var
1825411.
S.E. of regression
629660.8 Akaike info criterion
29.68439
Sum squared resid
4.36E+12 Schwarz criterion
29.77130
Log likelihood
-190.9485 F-statistic
89.85314
Durbin-Watson stat
0.897437 Prob(F-statistic)
0.000001
C = 976506.7+ 0.523611*Y
116
2.6.
Determinasiya və dəqiqləĢdirilmiĢ determinasiya əmsalları
Reqressiya modellərinin adekvatlıq ölçüsü kimi determinasiya əmsalından
istifadə edilir:
n
i
i
n
i
i
y
y
y
y
r
1
2
1
2
2
)
(
)
(
,
(2.17)
burada:
i
y
nəticə göstəricisi statistikadan verilmişdir,
i
y
isə tapılmış reqressiya
tənliyindən alınmış qiymətləridir.
Determinasiya əmsalının müsbət kvadrat kökü korrelyasiya əmsalına
bərabərdir. Determinasiya əmsalının qiyməti nə qədər böyük alınarsa, reqressiya
tənliyində nəticə göstəricisinin apraksimasiya səviyyəsi bir o qədər yüksək olur.
1
0
2
r
Lakin determinasiya əmsalının bəzi çatışmazlığı vardır. Bu çatışmazlıq ondan
ibarətdir ki, determinasiya əmsalının böyük qiyməti sınaqların və ya müşahidələrin
sayının azlığı səbəbindən alına bilər. Bu çatışmazlıq dəqiqləĢdirilmiĢ determi-
nasiya əmsalı vasitəsi ilə aradan qaldırılır. Bir izahedici dəyişən (x) olduqda bu
əmsal aşağıdakı kimi hesablanır:
)
1
(
2
1
1
2
2
*
r
n
n
r
(2.18)
Əgər m sayda izahedici dəyişən olarsa (
m
x
x
x
,...,
,
2
1
) onda
)
1
(
)
1
(
1
1
2
2
*
r
m
n
n
r
(2.19)
olur.
2.8.
ÇoxdəyiĢənli xətti reqressiya modeli
İqtisadi dəyişənlərin (göstəricilərin) qiymətlərinə adətən çoxlu amillər tə’sir
göstərir.
y
f x
( )
şəklində yazılışda x, m sayda komponentdən ibarət vektor olur:
117
х
х х
х
m
( , ,...,
)
1
2
. y və x dəyişənləri arasındakı xətti əlaqəni (reqresiyanı) qiymətlən-
dirək:
m
m
x
x
x
y
...
2
2
1
1
0
,
(2.20)
burada:
(
,
,...,
)
0
1
m
-reqressiya əmsallarının vektoru,
isə təsadüfi
səhvlərdir. Fərz edilir ki
i
-səhvləri sıfır orta və sabit dispersiya ilə normal
paylanıb.
i
və
j
i
j
olduqda statistik asılı deyirlər.
Beləliklə,
(m+1)
sayda
j
parametrlərini n sayda müşahidələrdən
(sınaqlardan) götürülmüş seçmə əsasında qiymətləndirmək lazımdır. Daha
doğrusu, u və x dəyişənləri arasında ümumiləşmiş (çoxhədli) xətti reqressiya asılı-
lığı qiymətləndirilir.
Məsələ
(m+1)
ölçülü
vektorunu tapmaqdan ibarətdir. Bu tapılmış vektorun
elementləri
vektorunda uyğun elementlərin qiymətləri olur. Məsələ adətən
ümumiləşmiş ən kiçik kvadratlar üsulu (UƏKKÜ) ilə həll edilir. Bu üsulun
köməyilə
e
x
a
x
a
x
a
a
y
m
m
...
2
2
1
1
0
(2.21)
tənliyi qiymətləndirilir. Burada qalıqların (meyllərin) kvadratları cəmi
minimumlaşdırılır: Q=
i
i
e
2
min
Məsələni formal həll etmək üçün
n m
1
şərtinin ödənilməsi zəruridir.
(
n m
1
) müsbət fərqi sərbəst dərəcə ədədi (sayı) adlanır.
Qiymətlənmənin statistik e’tibarlılığının (əhəmiyyətliliyinin) tə’min olunması
üçün müşahidələrin sayının qiymətləndirilən parametrlərin sayından ən azı üç dəfə
çox olması tələb olunur.
Əgər 1 - 6 müddəaları ödənilərsə, onda ümumiləşmiş (çoxluq) xətti
reqresiyanın parametrlərinin qiymətləri qatışmayan, əhəmiyyətli və səmərəli
adlanır.
Q funksiyasının minimum nöqtəsində bütün a
j
- lərə görə xüsusi törəmələri
sıfra bərabərdir. Bu xüsusi törəmələr a
j
kəmiyyətlərinin xətti funksiyası olur. Biz
(m+1)
sayda xətti tənliyi və
(m+1)
sayda dəyişəni olan sistem alırıq. Bu sistem
normal tənliklər sistemi adlanır. Belə sistemlərin adətən yeganə həlli olur.
118
Hər bir a
j
əmsalı üçün ayrıca sıfır hipotezi yoxlamaq üçün t –statistika
hesablanır:
j
j
a
S
a
t
Onlar a
j
halında
(n-m-1)
sərbəst dərəcə ilə Styudent paylanmasına malik
olurlar.
Ümumiləşmiş
(çoxluq)
reqressiya
əmsallarının
statistik
əhəmiyyətliliklərinin yoxlanması prosedurası cüt reqressiya halında olduğu
kimidir.
2.9.
Reqressiya əmsalının ümumi keyfiyyətinin yoxlanması : F-tes t
reqressiya
əmsalının ümumi keyfiyyətini yoxlamaq üçün adətən
determinasiya əmsalından (
2
R
-dan) istifadə edirlər. Cüt reqressiya halında o,
r x y
( , )
-korrelyasiya əmsalının kvadratına bərabərdir.
R
2
üçün düstur aşağıdakı ki-
midir:
n
i
i
n
i
i
y
y
e
R
1
2
1
2
2
)
(
1
0
1
2
R
(2.22)
R
2
- əmsalının statistik əhəmiyyətliliyini müəyyən etmək üçün F-statistika
üçün sıfır hipotez yoxlanılır.
F - statistika üçün düstur belədir:
m
m
n
R
R
F
1
1
2
2
(2.23)
Yoxlanılan hipotezin məğzi ondan ibarətdir ki, reqressiya tənliyinin sərbəst
həddən başqa bütün əmsalları sıfra bərabər olur. Əgər o doğrudan da baş heyətdə
sıfra bərabərdirsə, onda reqressiya tənliyi
y
y
və
R
2
determinasiya əmsalı və F –
statistika da sıfra bərabərdir.
Əgər 1-5 şərtləri ödənilərsə, onda sıfır hipotezinin ödənilməsi zamanı F
kəmiyyəti (m;n-m-1) sərbəst dərəcəli Fişer paylanmasına malikdir. Bu, mənfi
olmayan təsadüfi kəmiyyətlərin iki parametrli paylanmasıdır. Xüsusi halda m=1
119
olduqda, t Styudent paylanmasına malik olan təsadüfi kəmiyyətin kvadratının pay-
lanması olur. Fişer paylanması üçün xüsusi cədvəl olur. F üçün sıfır hipotezin
yoxlanması zamanı onun verilmiş əhəmiyyətlilik səviyyəsi üçün
t
i
r
c
F
- kritik
qiyməti tapılır. Əgər
F
t
i
r
c
F
olarsa, sıfır hipotez rədd edilir. Cüt xətti reqressiya
halında t - statistika üçün sıfır hipotezin yoxlanması F-statistika üçün sıfır
hipotezin yoxlanmasının ekvivalentidir.
Misal: (Azərbaycanın 1990-1994-cü illər üçün Fillips əyrisinin tənliyi, 5
müşahidə)
u
8
,
276
4
,
6377
45
,
0
2
R
. Buradan çıxır ki,
3
55
,
0
/
3
45
,
0
F
.
(1;3) sərbəst dərəcə üçün F-paylanmanın 5%-li əhəmiyyətlilik səviyyəsində (95%
ehtimalla inamlı interval)
t
i
r
c
F
qiyməti 10,1-ə bərabərdir.
3
F
t
i
r
c
F
olduğu üçün sıfır hipotez rədd edilmir. Yə’ni determinasiya
əmsalının alınmış qiyməti əhəmiyyətli deyil.
2.10.
Qalıqların (e
i
-in) bir sıra fərz edilən xüsusiyyətlərinin yoxlanması.
Darbin-Vatson statistikası
Xətti reqressiya modelinin reqressiya əmsallarının standart səhvlərinin
hesablanma düsturu ancaq Qauss-Markov şərtləri ödənildikdə korrekt olur. Ona
görə reqressiya tənliyi qiymətləndirildikdən sonra bu şərtlərin ödənilib-ödənil-
məməsini yoxlamaq lazımdır. Biz qalıqların (e
i
-lərin) statistik asılı olmamaları
haqqındakı hipotezin yoxlanmasını göstərək. Bunun üçün qonşu
е
i
-lərin bir-
birindən asılı olub-olmaması yoxlanılır. Bu meyllərin statistik asılı olmamazlıqları
üçün zəruridir, ancaq kafi deyil. Burada ola bilsin birinci tərtib
r e
e
i
i
(
, )
1
avtokorrelyasiya əmsalı hesablanıb təhlil edilsin. Lakin onun yerinə adətən Darbin-
Vatson (
DW
) əmsalı istifadə edilir. Onun düsturu aşağıdakı kimidir:
n
i
i
n
i
i
i
e
e
e
DW
1
2
2
2
1
)
(
(2.24)
120
DW
-kəmiyyəti
r
i i
,
1
ilə sıx əlaqəlidir.
)
1
(
2
1
,
i
i
r
DW
. Əgər hər bir
е
i
dəqiq
е
i
1
-ə bərabərdirsə, onda
0
DW
; əgər
е
е
i
i
1
, onda
4
DW
, başqa hallarda
4
0
DW
olur
-
е
i
kəmiyyətləri arasındakı birinci tərtib avtokorrelyasiyanın müsbət olduğu
halda
DW
sıfra yaxın olur;
-
е
i
kəmiyyətləri arasındakı birinci tərtib avtokorrelyasiyanın mənfi olduğu
halda
DW
4-ə yaxın olur;
-
е
i
kəmiyyətləri arasındakı birinci tərtib avtokorrelyasiyanın olmadığı halda
DW
2-yə yaxın olur.
DW
statistikası üçün sıfır hipotezi yoxlanılır. Başqa sözlə, sıfır hipotezi kimi
avtokorrelyasiyanın mövcud olmaması qəbul edilir.
DW
paylanması cədvəli
verilmiş müşahidə və izahedici dəyişənlərin sayında və verilmiş əhəmiyyətlilik sə-
viyyəsində
DW
-nin kritik qiymətinin tapılmasına imkan verir. Cədvəlin köməyilə
inamlı interval tapılır. Bu intervalın içərisində sıfır hipotezi ya rədd edilir ya da
rədd edilmir. Burada Darbin-Vatson statistikasının 2-dən az olan iki kritik qiyməti-
nin olması əhəmiyyətlidir: aşağı
dl
-qalıqların müsbət avtokorrelyasiyasının
mövcudluğunun qəbul edilməsinin sərhəddi; yuxarı
d
u
-onun yoxluğunun qəbul
edilməsinin sərhəddidir. Bu, onunla əlaqədardır ki,
DW
-statistikasının paylanması
təkcə müşahidələrin və izah edən dəyişənlərin sayından deyil, həmçinin izah edən
dəyişənlərin qiymətindən də asılıdır. Qalıqların mənfi avtokorrelyasiyası haqqında
hipotezi yoxlamaq üçün bu iki qiymət 2 ədədinə nisbətən simmetrik olmalıdır.
Qalıqların müsbət
avtokorrelyasiyası
mövcuddur.
Qeyri-müəyyənlik
zonası
Qalıqların
avtokorrelyasiyası
mövcud deyil
(arzu olunan hal).
Qeyri-müəyyənlik
zonası
Qalıqların mənfi
avtokorrelyasiyası
mövcuddur.
0 d
l
d
u
4-d
u
4-d
l
4
DW
Şəkil
2.5
Darbin-Vatson statistikasının yoxlanılması mexanizmi
121
Məsələn,
275 4 9 8
,
, u
(Azərbaycanın 1990-1997-ci illər üçün Fillips əyrisinin
tənliyi, 8 müşahidə) cüt reqressiya tənliyi üçün
DW
0 9
,
. Əgər əhəmiyyətlilik
dərəcəsi 5% olarsa, onda cədvəldən tapırıq ki,
33
,
1
;
76
,
0
u
l
d
d
u
l
d
DW
d
.
Deməli, qalıqların avtokorrelyasiyası qeyri-müəyyənlik zonasına düşür. Başqa
sözlə, qalıqların avtokorrelyasiyası haqqında sıfır hipotezini nə rədd, nə də qəbul
etmək olmur.
Müşahidələrin sayı kifayət olan zaman (10-15-dən az olmamaqla) 1-3 iza-
hedici dəyişənlə
DW
kəmiyyəti 1-dən kiçik və 3-dən böyük olmamalıdır. Başqa
hallarda biz qalıqların avtokorrelyasiyasını etiraf edirik və asılılıq düsturunu
yaxınlaşdırmağa çalışırıq. Belə avtokorrelyasiya olduqda asılılıq düsturunun düz-
gün seçilməməsi haqqında, izah edən dəyişənlərin heyəti haqqında, ya da
i
e
kəmiyyətlərinin xüsusi statistik əlaqəsi haqqında danışa bilərik. Bu halda ilkin
reqressiya əmsalının qiyməti qarışıq olur, onların standart səhvləri isə dəqiq hesab
olunmur. Bəzən də
DW
-statistikası əvəzinə ədəbiyyatlarda Neyman ortası istifadə
edilir [
1
].
Qalıqların başqa tələb olunan xüsusiyyətlərini də yoxlamaq olar. Məsələn,
homoskelastiklik adlanan xüsusiyyətlə onların dispersiyalarının sabitliyini (stabil-
liyini) yoxlamaq olar [
7,səh. 212-218
].
Ümumiyyətlə
xətti
və
ya
qeyri-xətti
reqressiya
tənliklərinin
qiymətləndirilməsi üçün daha ətraflı metodikalarla [
1,2,3,4,6,17
] ədəbiyyatlarında
tanış olmaq olar.
Dostları ilə paylaş: |