Yaşar Kamalın əsərlərində folklor və mifoloji qaynaqlar

Mətbəx mədəniyyəti

Qədim insanlar ilk dövrlərdə ovçuluqla məşğul olub, onlardan qida hazırlayırdılarsa, sonralar heyvanlardan bəzilərini əhliləşdirib, müxtəlif bitkilər əkməyə başlayırlar. Beləliklə də, yeməklərin hazırlanmasında, bu yeməklərin tərkibində də müxtəlif dəyişikliklər baş vermişdir. Ümumiyyətlə istənilən cəmiyyətin qidalanma tərzi birbaşa bu cəmiyyəti təşkil edən insanların həyat tərzi ilə bağlıdır. İnsanların həyat tərzi dəyişdikcə onların yemək mədəniyyətləri də dəyişikliyə uğramışdı.

Mətbəx sözü ərəb dilindən keçmiş və mənası “bişirilən yer”, “bişirmə yeri” deməkdir. Bu sözün türkcəyə keçməsindən öncə türklər “aşlıq”, “aş evi”, “aş taamı”, “aş ocağı” kimi sözlərdən istifadə edirdilər. Əslində ənənəvi türk mətbəxi bağça içində, evə bitişik, ancaq evin xaricində yerləşən bir yerdə qurulurdu.

Tarixən türk mətbəxi müəyyən tarixi proseslər nəticəsində bir çox dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Beləcə məsələn Orta Asiyada populyar olan ət və mayalanmış süd məhsullarından ibarət olan yemək sistemi Anadoluya da gəlib çatmış, Mesapatomiyadan isə taxıl bitkilərindən hazırlanan yeməklər, Egey və Aralıq dənizi hövzəsi xalqları isə tərəvəz və göyərtilərin təşkil etdiyi mətbəx mədəniyyətini türklərə gətirib çıxartmış oldular. Türk mətbəxi, Osmanlının mətbəxini miras etməkdədir. Osmanlı mətbəxi da Türk, Yunan, Balkan və Yaxın Şərq mətbəxi birləşməsi və saflaşdırılması olaraq təyin oluna bilər. Türk mətbəxi ayrıca Qərbi Avropa mətbəxindən olduğu qədər bu mətbəxlərdə və digər qonşu mətbəxlərdə təsirləndi. Osmanlılar, Orta Asiyadan Qatıq kimi ənənəvi Türk ünsürləri, öz ölkələrindəki müxtəlif yemək bişirmə ənənələrini ilə təsirləndikləri Orta Şərq mətbəxi birləşdirdilər. Osmanlı İmperiyası, həqiqətən böyük bir texniki xüsusiyyət dizisi yaratdı. Bu vəziyyət Osmanlı İmperiyasının Osmanlı yeməklərindən kiçik parçalar və nümunələr ehtiva etdiyi müxtəlif bölgələrində müşahidə edilə bilər. Hamısı alaraq, Türk mətbəxi homogen deyil. Bir tərəfdən ortaq Türk yeməkləri ölkənin boydan boya ucunda əldə oluna bilən halda, həmçinin, bölgəyə xas yeməklər də vardır. Qara dəniz bölgəsinin mətbəxi (Türkiyənin şimalı) misir və hamsi balığına dayanır. Cənub-Şərqi-Urfa, Qaziantəp və Adana kabablar, məzələri və xəmir işinə əsaslanan şirinləri; paxlava, kadayıf və künefe ilə. Xüsusilə Türkiyənin qərb hissəsində zeytun ağacı bol bol yetişdirilir. Zeytun yağı, yağlar içində bişirmə işlərində ən çox işlədilməsinə. Ege Bölgəsi, Marmara Bölgəsi və Aralıq dənizi Bölgəsi tərəvəzlər, otlar və balıq zənginliyi baxımından bölgənin təməl xüsusiyyətlərini göstərir. Orta Anadolu, özünə xas keşkek, mantı (xüsusilə Kayseri) və gözləmə kimi xəmirli yeməkləri məşhurdur.

Fallar

Fal ərəbcədən gəlmə bir sözdür. Y.X.Hacibin məşhur “Kutadqu Bilik” əsərində bu sözə bir neçə yerdə rast gəlmək mümkündür. Bu əsərdə “fal” sözü yaxşı bəxt, uğur mənasını ifadə etmək məqsədilə istifadə olunur. Dinimizə görə fala baxmaq, fal baxdırmaq günahdır və İslam dininə görə qadağan olunmuşdur.

Zamanımızda fala baxmaq başqa məna kəsb edir. İnsanlar talelərini, bəxtlərini öyrənmək, ola biləcək, başlarına gələ biləcək hadisələri tezləşdirmək, yaxud da bu hadisələrin qarşısını almaq məqsədilə fala baxdırırlar. Tarixən türklər aşağıdakı fal baxmalardan istifadə ediblər:

Suya baxma:

Fala baxan bir qaba su tökür, bu suyun içinə baxaraq müxtəlif sözləri söyləyərək cinləri çağırır və onlardan fala baxdıranı maraqlandıran suallara cavab axtarırlar. Baxıcı cavabları suyun üzərindəki müxtəlif nişanələrdə axtarıb tapır.

Güzgüyə baxma

Vaxtilə İslamın qəbulundan öncə şamanların istifadə etdikləri üsul olmuşdur. Bu fal suya baxma falına olduqca bənzəyir.