Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tək günü, 26 yanvar...
- Turan Cavid
- 1981 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 510 Xamid Yarməhəmmətov
- 1973 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 512 Rəsul Rza
- 1978 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 516 Adil İsgəndərov
|
Cümə axşamı, 15 oktyabr... Sovet yazıçıları ittifaqında
Hüseyn Çavid və başqa yazıçılarla görüşdüm...” Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 497
Bakıdakı danışıq və müzakirələrin nəticəsində Azərnəşrdə Azərbaycan ədəbiyyatının ruscaya tərcümələrini nəşr etmək üçün xüsusi bir şöbə təşkil edildi. Mənim köhnə dostum Tağı Şahbazi həmən şöbəyə müdir, mən isə baş redaktor təyin edildik və mən Bakıya köçməli oldum. Bakıya köçəndən sonra mənim işim o qədər oldu ki, Hüseyn Cavidlə tez-tez görüşməyə imkan tapılmadı. Azərnəşrdən başqa, mən Raxmanın dəvəti ilə “Bakinski raboçi”də və bir müddət azərbaycanca “Kommunist” qəzetində (1937-ci ilin may ayına qədər) ədəbiyyat şöbəsinin rəhbəri vəzifəsində çalışır, həm də yazıçılar ittifaqının işlərində fəal iştirak edir, tez-tez şəhərdə və rayonlarda məruzə və mühazirələrlə çıxış edirdim. Doğrudan da, Bakıda yaşadığım bir ilin ərzində işin çoxluğundan, necə deyərlər, başımı qaşımağa macal tapmırdım... Hüseyn Çavidlə mən hərdənbir təsadüfən yazıçılar ittifaqında görüşə bilirdim. Yalnız 1937-ci ilin yanvar ayında mən dostumun evinə gedə bilmişdim ki, bu barədə gündəliyimdə qısaca bir qeyd qalmışdır: “Tək günü, 26 yanvar... Axşam Hüseyn Cavidgilə getdim. Gecəyarıya qədər oturduq. Ədəbiyyatdan, Sabirdən, ədəbi perspektivlərdən, onun öz yaradıcılığından xeyli söhbət elədik...” “Çərşənbə, 31 mart... Axşam yazıçılar ittifaqında iclasda idim... İclasdan sonra Hüseyn Cavidlə kafedə süd içdik...” Bu görüş şair dostumla son görüşümüz oldu... Mən də xatirələrimin Hüseyn Cavidə həsr edilmiş fəslini burada qurtarıb nöqtəni qoyuram. 1
– may 1972 Dubultı–Peredelkino–Moskva.
1
Moskvaya zəng vurdu, Əziz Şəriflə telefonla danışdı. O, evində xəstə yatırdı. Ona dedi: “İsgəndər adlı bir cavan oğlan Cavid haqqında xatirələr kitabına sənin də xatirə və gündəliyini salmışdır...” Sonra ona ürək-dirək vermək məqsədilə “Əziz, sən neçə belə xəstəliklərin arxasını yerə vurmusan” dedi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 498
Turan Cavid Àòàì ùàããûíäà õàòèðÿëÿðèì
əllidir ki, Hüseyn Cavid ədəbi yaradıçılığa şeirlə başlamışdır. Dramaturgiya janrına isə 1910-cu ildə müraciət edərək ilk birpərdəli “Ana” pyesini yazmışdır. Onun 1910-1937-ci illər arasında yazmış olduğu pyeslərinin sayı 20-dən çoxdur. “Ana”, “Maral”, “Şeyx Sənan”, “Şeyda”, “Uçurum”, “İblis”, “Afət”, “Peyğəmbər”, “Topal Teymur”, “Knyaz”, “Səyavuş”, “Xəyyam”, “İblisin intiqa- mı”, “Telli saz”, “Şəhla”, “İblisin ilhamı”, “Atilla”, “Koroğlu” kino ssenarisi və başqa əsərlərini göstərmək olar. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, son 4 nyes, ssenari və adları bizə bəlli olmayan daha başqa əsərlər əlimizdə deyildir. 1920-ci ildən yazmağa başladığı “Azər” dramatik poeması üzərindəki işini 1937-ci ilə qədər davam etdirmiş, lakin tamam- laya bilməmişdir. Hazırda əlimizdə olan 13 dram əsərindən 11-i müxtəlif vaxt- larda səhnədə tamaşaya qoyulmuşdur. Məlum hadisələrlə əlaqədar olaraq atamın arxivi mühafizə edilməmişdir. Lakin əlyazmalarından “Şeyx Sənan”, “Şeyda”, “Knyaz” və “Səyavuş” pyeslərinin, eləcə də “Azər” poemasından bir sıra parçaların ilk variantları müəyyən xoş təsadüf nəticəsində bizdə qalmışdır. Atam, Firdovsinin anadan olmasının min illiyinə həsr etdiyi “Səyavuş” pyesi üzərində 1932-ci ildən işləməyə başlamışdır. Bir ümumi dəftərin sol səhifələrində pyesin nəsrlə yazılmış variantı işlənmişdir. Sağ səhifələrində isə façiənin nəzmlə yazılmış va- riantına rast gəlirik. Pyesin ilk variantının adı “Südabə” olmuşdur. B
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 499
“Azər” dramatik poemasından bizim əlimizdə bir ümumi və bir neçə şagird dəftəri vardır. Poemanın bəzi parçaları, misal üçün “Azər düşünürkən”, “Məsciddə”, “Əsgərlər təlim edərkən”, “Şərqə doğru”, “Yaşamaq və yaşatmaq” və başqaları bu əlyazmasından istifadə edilərək 1958-ci ildə “Seçilmiş əsərlər”də ilk dəfə nəşr olunmuşdur. 1935-ci ildə tamamlanmış “Xəyyam” pyesi Azərbayçan SSR- nin
* on beş illiyi münasibətilə elan olunmuş müsabiqədə mükafata layiq görülmüşdü. Pyesin avtoqrafı olmasa da, vaxtilə başqası tərəfindən üzü köçürülmüş əlyazması 1957-ci ildə bu sətirlərin müəllifinə əsəri Yerevan şəhərindən tapıb gətirmək nəsib oldu. Atam, vaxtilə “Xəyyam” pyesinn Yerevanda yaşayan dostlarından birinə göndəribmiş. Atam həmişə yanında cib dəftərn saxlayardı. Ora hər cür qeydlər edərdi. Zaman və məkandan asılı olmayaraq onu düşün- dürən obrazların monoloqunu, müxtəlif dialoqları həmin dəf- tərçəyə yazardı. Əlimizdə olan bir neçə cib dəftərlərində “Knyaz”, “Səyavuş”, “Xəyyam” və başqa pyeslərdən, “Azər” poemasından və digər əsərlərdən monoloq və dialoqlara, başqa-başqa şeir parçalarına və bir sıra qeydlərə rast gəlmək olar. Atam bir dramaturq kimi, səhnə əsərlərinin tamaşa taleyi ilə çox maraqlanar və onların səhnədəki təcəssümündə yaxından işti- rak edərdi. O, əsərlərinin quruluşunda iştirak edən yaradıcı heyət- lə: rejissor, aktyor, rəssam, bəstəkar və başqaları ilə çox tez-tez söhbət edər, onlara məsləhətlər verərdi. Tamaşanın hazırlandığı ilk gündən ta ilk tamaşa gününə qədər məşqlərə muntəzəm ge- dərdi. Sonralar da, vaxtı olduqca pyesin növbəti tamaşasına gedib baxar, aktyorların oyununu izlərdi. Tamaşa zamanı hər hansı bir aktyorun mətni özbaşına dəyişməsinə, özündən söz artırmasına qəti etiraz edərdi. Belə halları heç xoşlamazdı. İncəsənət xadimləri arasında da onun çoxlu dostları var idi. A.M.Şərifzadə, R.Təhmasib. İ.Hidayətzadə, Kazım Ziya,
* Sovet Sosialist Respublikasının. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 500
H.Sarabski, M.H.Atamalıbəyov, Ülvi Rəcəb, Mərziyə xanım * , M.A.Əliyev, Sidqi Ruhulla, A.Tuqanov və başqaları ilə görüşləri zamanı teatra, ədəbiyyata və incəsənətə aid məsələlər haqqında uzun-uzadı söhbətlər edərdi. Teatr sənətini çox sevdiyi üçündür ki, o uzun müddət məhz teatr texnikumunda Azərbaycan ədəbiyyatından dərs demişdir. Yadımdadır... Atamın yaxın dostları bizə qonaq gələrkən o ya saatlarla oturub onlara qulaq asar, dərin xəyala dalardı, bəzən isə öz adətinin əksinə, müəyyən bir hadisə ilə əlaqədar olaraq çox alovlu, ehtiraslı, uzun-uzadı danışardı. Belə hallar, xüsusilə Azər- baycan xalqının tarixindən, ədəbiyyat və sənət məsələlərindən danışarkən olardı. Atamı yaxşı xatırlayıram. Onun bəzi xasiyyətləri, hərəkətləri, rəftarı aradan uzun illər keçməsinə baxmayaraq indi də mənim xatirimdədir. O, ailədə çox həssas, qayğıkeş, mülayim, xoşrəftar idi. İşlədiyi zaman sakitliyi sevərdi. Ona görə də yeni əsər üzə- rində adətən gecələr və səhər tezdən işləyərdi. O, təxminən gecə saat üçə qədər işlədikdən sonra bir qədər yatar, dan ağarmamış oyanıb səhər saat 7-ə qədər işləyərdi. Buna görə də qardaşımı və məni məktəbə o, yola salardı. Biz oyanarkən, artıq çayımız, yeməyimiz hazır olardı. Anamın səhər tezdən oyanıb bizi yola salmasına heç razı olmazdı. O, bizim dərslərimizlə də maraqlanar, dərslərimizin hazırlan- masına, bədii əsərlərin mütaliəsinə nəzarət edərdi. Maraqlan- dığımız məsələlər barəsində, xüsusən ədəbiyyat və incəsənətə aid suallara o həmişə çox geniş və ətraflı məlumat verərdi. O bunu çox səbirlə, təmkinlə və böyük həvəslə edərdi. Atam gündüzlər ya gecə yazdıqları hissələrin üzərində yenidən işləyər, ya da yazdıqlarının üzünü köçürməklə məşğul olardı. Gündüzlər və ya axşamçağı o işləyərkən evdəkilər çox sakit hərəkət edər, yavaş səslə danışar, ona mane olmamağa çalışardılar. Atamın əsərləri, xüsusilə pyesləri üzərindəki işi çox
* Davudova. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 501
maraqlı idi. O işlədiyi zaman ətrafındakıları hiss etməzdi. Bəzən uzun müddət sakit vəziyyətdə yazı masasının arxasından durmadan çalışardı. Bəzən isə otaqda var-gəl edə-edə bir obrazın sözünü və ya monoloqunu, müəyyən bir dialoqu və ya yazdığı şeirin bir bəndini ucadan deyərdi, həm də müxtəlif surətlərin sözlərini onların xarakterinə müvafiq şəkildə söylərdi. Görünür, yazdıqlarının yaratdığı qəhrəmanların dilində necə səslənəcəyi də onu maraqlandırırdı. Sonra yenə susar, yazı masasının arxasına keçərək düşüncəyə dalar və yenidən yazardı... Atam hələ gənclik illərində çox mütaliə etdiyinə görə gözlərini həddindən artıq yormuş, zəiflətmişdi * . Həkimlərin məsləhətilə o nisbətən az oxumalı, gözlərini qorumalı, özünü çox yormamalı idi. Mütaliəsiz isə keçinmək mümkün deyildi. Ona görə də ailə üzvləri: anam, qardaşım və mən ərəb əlifbasını da bildiyimiz üçün bacardığımız köməyi edə bilirdik. Bizə ərəb əlifbasını müxtəlif vaxtlarda onun özü öyrətmişdi. Əvvəlcə, yeni evləndikləri zaman anama dərs demiş, sonralar qardaşıma öyrətmişdi. Mənə isə, 4-cü sinifdə oxuduğum zaman öyrətdi. Bu əlifbanı bilməyim, atamın əlyazmalarından, eləcə də çox əvvəl- lərdə nəşr edilmiş əsərlərindən, həm də müxtəlif ədəbiyyatdan və dövri mətbuatdan istifadə etməyə imkan verir. Əlifbanı öyrəndiyim vaxtdan keçən illər ərzində, hər dəfə bu əlifba ilə nəşr olunmuş ədəbiyyatdan, sənədlərdən, əlyazmalarından və s. istifadə etdikdə, atamı böyük minnətdarlıqla yad edirəm ** . Evdə kimin hansı saatda vaxtı olurdusa onun üçün oxuyurdu. Bəzən bu işi anam daha çox görməli olurdu. Mən atamın “Koroğlu” kino ssenarisi üzərindəki işini yaxşı xatırlayıram. Yeddinci sinifdə oxuyurdum. Bu onun üzərində işlədiyi son əsər- lərindən idi. Bununla əlaqədar olaraq istifadə etdiyi ədəbiyyatın,
* Uşaqlıqda göz xəstəliyinə tutulmuş və uzun zaman müalicə olunmuşdur. – Tərtibçi. ** O, Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyinin direktoru işlərkən ərəb əlifbasında yazılmış bütün sənədləri özü oxuyar və əməkdaşlara məlumat verib üzünü köçürtdürərdi. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 502
kitabların böyük əksəriyyətini mən oxuyurdum. Bu sadəcə oxu çərçivəsində qalmırdı. Yeri gəldikcə çox maraqlı, ətraflı izahlar verir, təhlil edirdi. Əsərlərinin üzünü köçürməkdə də kömək edirdik. İndi onun əlimizdə olan son pyesi “İblisin intiqamı” əsərinin üzünü anam köçürmüşdü. Bəzi səhifələrdə pyesə etdiyi əlavələri, dəyişikliyi görmək mümkündür. Atam yazdıqları haqqında, planları, düşüncələri haqqında müntəzəm olaraq anamla söhbət edərdi. İndiki kimi xatırlayıram... Anam kresloda oturar, atam da bütün söhbəti müddətində otaqda gəzişərək bəzən sakit, təmkinlə, bəzən isə çox ehtirasla, həyəçanla danışardı. Belə hallarda nə anam yerindən qalxar, nə də biz söhbətlərinə mane olardıq. Belə vəziyyət çox vaxt bir saatdan da artıq çəkərdi. Biz belə halların çox tez-tez şahidi olurduq. Kitablarımın içərisində mənə çox əziz olan bir kitab var. Atamın mənə hədiyyə verdiyi “Səyavuş” pyesi! O günü yaxşı xatırlayıram... Atam yenicə çapdan çıxmış “Səyavuş” pyesindən bir neçə nüsxə almış, kitablardan qohumlara, dostlara, tanışlara hədiyyə vermək üçün onları yazmaqla məşğul idi. Mən də yazı masasının yanında dayanıb yazılanları bir tərəfə qoyur növbəti kitabın yazılmasına baxırdım. Hələ hamısının yazılıb qurtarmasını gözləmədən bir uşaq sadəlövhlüyü və marağı ilə: “Bəs mənim kitabım hanı?” sualı ilə müraciət etdim. Əvvəlcə gülumsündü. Sonra adəti üzrə alnımdan öpdü. Böyük məhəbbət və səmimiy- yətlə, çox sakit və mülayim səslə: “Bütün kitablarım sənin deyil- mi?” cavabını verdi. Şubhəsiz ki, növbəti kitablardan birini qar- daşıma, birini də mənə hədiyyə verdi. Qardaşıma verdiyi kitabda “Sevgili Ərtoğrola bir yadigar. Bakı, dekabr, 1934”, mənim kitabımda isə “Sevgili Turanıma bir yadigar. Bakı, dekabr, 1934” sözləri yazılmışdı... Hər iki kitab çox səliqə ilə saxlanmışdır. Teatr sənətinə maraq məndə çox kiçik yaşlarından oyanmışdı. Hələ orta məktəbdə oxuyarkən bizi məktəbdən müntəzəm olaraq Gənc Tamaşaçılar Teatrına aparardılar. Eyni zamanda ailə üzvlərilə birlikdə Azərbaycan Dövlət Dram teatrının tamaşalarına Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 503
da baxmağa gedirdim. Atam bir qayda olaraq baxdığımız tama- şaların bizə – qardaşıma və mənə necə təsir etdiyi ilə və necə başa düşməyimizlə maraqlanar və müxtəlif suallar verərdi. Ərtoğrol məndən bir neçə yaş böyük olduğuna görə və yaxşı hazırlığına görə onun cavabları daha doğru və əsaslı olurdu. Bizi dinlədikdən sonra özü gördüyümüz tamaşanı təhlil və izah etməyə başlar, çox maraqlı fikirlər, mülahizələr söylərdi. Onun teatr sənəti haqqında dediklərini indi xatırlaya bilmədiyim üçün çox-çox təəssüflər edirəm. Lap kiçik yaşlarımdan müntəzəm olaraq baxdığım tamaşalar və evdə onların ətrafında gedən danışıqlar, atamın bizə qonaq gələn sənət dostları ilə göruşləri zamanı etdiyi söhbətlər məndə teatr sənətinə maraq və məhəbbət oyatmış, sonralar bu məhəbbət daha da dərinləşmiş, nəhayət, teatrşünas ixtisasını seçməyimə səbəb olmuşdur * . Bunun üçün isə mən yalnız və yalnız atama minnətdaram. 1981
* Cavidin Sibirdən göndərdiyi məktublarda qızının uşaq həkimi olması məsləhət görülmüşdü. Məsləhətə əməl edilmiş, o, Tibb İnstitutuna daxil olmuş, orada cəmi 5 gün oxumuşdur. Dost-tanış arasında “5 günlük həkim” kimi tanınmışdı. – Tərtibçi.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 504
Mirzə İbrahimov Úàâèäè éàä åäÿðêÿí
n beş-on altı yaşından ədəbiy- yata maraq göstərməyə, yeni ədəbi əsərləri böyük həvəslə izləməyə başlayan iyirminci illər gəncliyinin se- vimli yazıçılarından biri Hüseyn Cavid idi. O dövr ictimai həyatımızda sinfi zülm, bərabərsizlik, mədəniyyətsizlik, gerilik, cəhalət əleyhinə, yeni iqtisadiy- yat və ictimai münasibətlər, yeni həyat və mədəniyyət, yeni düşüncə və əxlaq, yeni ədəbiyyat və incəsənət uğrunda qızğın mübarizə dövrü idi. Bu mübarizə həyatın bütün sahələrini əhatə etmişdi və çox kəskin idi. Bunun da səbəbi aydındır: Köhnə həyat, onun formaları və əxlaq normaları, onları təmsil edən sinif- lər tamamilə aradan getməmişdi, canlı adamların simasında mü- qavimət qüvvəsini fəal şəkildə büruzə verirdi. O dövr gəncliyini və ümumiyyətlə cavan, qoca, qadın, kişi, bütün ədəbiyyat və teatr həvəskarlarını Hüseyn Cavid yaradıcı- lığında cəzb edən nə idi? Bu suala çavab axtaran fikrim məni o zamanlara qaytarır, bir yerdə işlədiyimiz, bir rayonda yaşadığımız və tez-tez görüşdü- yümüz, cəmiyyəti məşğul edən məsələlər barədə müzakirə və mübahisələr apardığımız adamlar, onların istək və ehtirasları xə- yalımda canlanır. Baxmayaraq ki, o zaman Cavidin əsərləri bir sıra qızğın mübahisələr oyadırdı, hətta jurnal və qəzetlərdə o dövrdə diqqəti cəlb edən bəzi tənqidçi və ədəbiyyatçılar tərə- findən atəşə də tutulurdu, geniş oxucu kütləsi, onların içərisində biz yeniyetmələr də bu əsərləri oxuyur və onlardan ləzzət alırdıq... Nə tapırdıq biz Cavidin əsərlərində? Orada bizi cəzb edən nə idi? O
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 505
Yox, Cavid cəmiyyətin həyatını çalxalandıran ictimai-siyasi məsələlər barədə dərhal, fəal şəkildə, həm də hakim fikrin mövqeyindən səs verən yazıçılardan olmamışdır. Cavidin o zamankı əsərləri ilə həyatdakı mübarizələr arasında canlı əlaqəni əks edən zahiri əlamətlər o qədər də gözədəyimli deyildi. Lakin bu əlaqə çox dərin və üzvi şəkildə olduğundan Cavidin şeirləri, xüsusən dramları bizə intuitiv təsir göstərirdi, maqnit kimi bizi cəzb edirdi, həyəcanlandırırdı, düşündürürdü, fikrimizi hara isə ucalara qanadlandırırdı. Xəyalımızda füsunkar bir aləm, işıqlı həyat səhnələri açırdı. Bəli, romantizm! Romantizm? Cavidin pak insaniyyət duy- ğuları ilə dolu olan romantik poeziyası, romantik poetik təfəkkürü və arzuları iyirminci əsr bəşər tarixinin, bəşər fikri və ehtiras- larının ən uca, ən yüksək zirvəsini təşkil edən inqilabın roman- tikası ilə harada isə qovuşur, inqilabın yüksək humanizmi ilə həmahəng səslənərək zülmdən, cəhalətdən, fanatizmdən azad olan bir cəmiyyət qurmağa başlamış insanların ürəyini, ruhunu oxşa- yırdı. Ona görə də sənət əsərlərinin bu və ya digər ideallarla əlaqəsini müəyyən etmək istərkən yalnız zahiri oxşarlıqları, fikrin sözdə açıq ifadəsini deyil, onun obrazlar, simvollarla ifadəsini, ideallarla hissi əlaqəsini və insanın hisslərinə, ehtiraslarına necə təsir etdiyini, oxucu ürəyində nə cür həyəcanlar oyatdığını da nəzərə almaq lazımdır. Yuxarıda dediyim dövrdə, yəni iyirminci illərdə biz iqtisa- diyyat və mədəniyyətcə qabaqcıl Avropa ölkələrindən çox geri qalmış bir ölkəni arabadan, xışdan, neft lampasından, feodal geril- iyindən, savadsızlıqdan, məktəbsizlikdən, işsizlikdən, ehtiyacdan, çadradan qurtarıb hər cəhətdən yüksək inkişaf yoluna çıxarmağa səy edirdik, həm də istəyirdik nə əzənlər, nə də əzilənlər olsun! Humanist idealdır? Bəli! Çünki bütün bunlar humanizmin mərkəz problemi olan insan şəxsiyyətini görülməmiş dərəcədə ucaldır, qaldırır, onun mənliyini, şüurunu zülm və fanatizm, cəhalət və nadanlıq buxov- larından azad edir. Bu cəhətdən Cavidin əsərləri böyük həyati əhəmiyyətə və təsir qüvvəsinə malik idi və indi də öz dərin hu-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 506
manist məzmunu, işıqlı fikir və idealları ilə insanları düşündürən, onların ürəyinə, mənəvi aləminə güclü təsir göstərən əsərlərdir. Həm də gözəl, oynaq və obrazlı dili, yüksək bədii keyfiy- yətlərilə Cavidin poeziyası gənclik illərindən bizi valeh etmiş, həyatımıza, mənəvi aləmimizə daxil olmuşdu. Onun “Şeyx Sənan”, “İblis” kimi əsərlərindəki bir çox beytləri, aforistik ifadələri dilimizin əzbəri idi, bir sıra səhnələr və epizodlar xəyalı- mızdan çəkilməzdi. O zaman müstəmləkələrdə – Çində, Hindis- tanda və başqa yerlərdə xalqların azadlıq mübarizələri qızışırdı, imperialistlər hər yerdə silaha əl atır, zülmə və istismara qarşı ayağa qalxmış xalqların hərəkatını qan dəryasında boğurdu, orda- burda ara vermədən soyğunçu müharibələr törədirdi. O zaman Cavidin beytləri bizim qulağımızda romantik bir musiqi parçası kimi, himn kimi səslənirdi:
Xüsusilə “Şeyx Sənan” faciəsi bizim ən çox sevdiyimiz və əzbər bildiyimiz əsərlərdən idi. Bu ölməz sənət incisi xəyalımızda həyatın, insanın mənəvi aləminin rəngarəng səhnələrini açırdı, fikrimizi dünyanın və həyatın hələ dumanlı şəkildə də təsəvvür etmədiyimiz cəhətlərinə yönəldirdi, qəlbimizdə varlığın sirlərini anlamaq, fəlsəfi idrak duyğusunu gücləndirirdi. Biz “Şeyx Sənan”dakı dərviş surətinin sözlərini demək olar ki, təkrardan yorulmurduq:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 507
Qulaq verməm mən əsla bir xitabə, Pərəstiş eyləməm heç bir kitabə, Əvət, quran, zəbur, incilü tövrat Birər rəya ki, zor təfsiri, heyhat!..
Beləliklə, gənclik illərimizdə Cavid bizim xəyalımıza hik- mətamiz fəlsəfi fikirlər, güclü ehtiraslar tərənnüm edən böyük poeziyanın, böyük sənətin ustadı kimi daxil olmuşdu. 1929-cu ildən mən yavaş-yavaş işləyib yaşadığım Lenin rayonundan * şəhərə yol açmağa, Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının ** tamaşalarına, yazıçılar ittifaqına, o zaman ədəbi məclislər keçirilən “Maarif evi”nə * (indiki Sabir bağının altında idi) və “Kommunist” qəzeti ** redaksiyası yanın- dakı ədəbiyyat klubuna, “Gənc işçi” və “Şərq qadını” redak- siyalarına gəlməyə başladım. Bu məclislərdə və redaksiyalarda ara-sıra Süleyman Rüstəm, Mikayıl Müşfiq, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Abdulla Faruq, Sabit Rəhman, Əbülhəsən kimi o zamanın artıq tanınmış şair və yazıçıları ilə görüşür, onların əsərlərinə, çıxışlarına qulaq asırdım. Bir müddət sonra məni Azərbaycan Proletar Yazıçılar Cəmiyyətinin katibi seçdilər. Məhz bu dövrdə mən bir sıra görkəmli yazıçıları, o cümlədən Hüseyn Cavidi şəxsən görüb tanımağa başladım. O zaman Azərbaycan proletar yazıçıları təşkilatı ilə yanaşı, Azərbaycan yazıçılar cəmiyyəti də vardı ki, inqilabdan əvvəl yazmağa başla- mış qocaman yazıçıların çoxu orada birləşmişdi. Hər iki təşkilat Kommunist küçəsində Elmlər Akademiyasının indiki binasında yan-yana bir neçə otaqda yerləşirdi. Proletar yazıçılar təşkilatı olan otaqlarda daha artıq canlanma gözə dəyirdi. Görkəmli yaşlı yazıçılar isə öz cəmiyyətlərinə bizə nisbətən az-az gəlirdilər. Cavid xüsusən az görünənlərdən idi. Buna baxmayaraq, biz tanış
* İndiki Sabunçu rayonu. – Tərtibçi. ** İndiki Akademik Milli Dram Teatrı. –Tərtibçi. * Bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra sökülmüşdür. – Tərtibçi. ** İndiki “Xalq qəzeti”. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 508
ola bilmişdik. Çünki zahirən iki təşkilat olsa da yaşlı və gənc yazıçılar arasında daimi möhkəm əlaqə vardı. Ədəbiyyat, ədəbi yaradıcılıq qoşaqanadlı vahid proses şəklində davam edirdi. Buna görə də 1932-ci ildə bütün yazıçıları birləşdirən Sovet Yazıçılar İttifaqının yaranması hamımızın ürəyindən oldu. Hüseyn Cavidlə görüşlərimiz zamanı o, adəti üzrə azdanışan olduğundan diqqətli gözləri ilə müsahibini müşahidə edərək susardı. Mən isə onun qarşısında sıxıldığım üçün danışmağa söz tapmazdım. Ancaq bir-iki dəfə “Azər”dən mətbuatda oxuduğum parçalar və “Şeyx Sənan” tamaşası haqqında çox qısaca aldığım təəssüratı bildirmişdim. O zaman “Gənc işçi” qəzetində mənim Cavid haqqında müsbət ruhlu kiçik bir yazım da çap olunmuşdu. *
simasında xoş hisslər oxumuşdum. 1930-cu ilin payızında məni Naxçıvana maşın-traktor stan- siyası siyasi şöbəsinin “Sürət” adlı qəzetinə redaktor göndərdilər. Bir neçə ay sonra Bakıya, yazıçıların birinci qurultayına gəlmiş- dim. Kommunist küçəsilə aşağı enirkən Hüseyn Cavidlə rastlaş- dım. Salam verdim. O məni saxladı, hal-əhval tutdu, Naxçıvanla, orada mənim işimlə maraqlandı və birdən dedi: “Niyə küçədə durmuşuq, gedək bizə”. Onda Cavid Kommunist küçəsində Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi (İndiki Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət heyəti) yerləşən binada olurdu. Yuxarı qalxdıq. Oturduq. “Gəl təzə qurtardığım “Xəyyam”dan sənə bir səhnə oxuyum – dedi, – ilk oxucum olacaqsan!” Əlbəttə, bu mənim üçün böyük şərəfdi! Cavid, hərarətlə, qızğın oxumağı sevməzdi. Hər halda “Xəyyam”ı yavaşdan sanki öz yazdığını oxumaqdan sıxılar kimi ahəstəcə başladı. “Xəyyam”ın birinci pərdəsində Xəyyamla Sevdanın ilk görüşü, oradakı təmiz ruh və poetik təravət məni
* Məqalə “İ.Mirzə” imzası ilə çap edilmişdi. Çox da müsbət ruhlu deyil. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 509
valeh etmişdi: “Bir tanrıya lazımsa tapınmaq, zövq əhli tapınsın sana” misrasını mən sonralar tez-tez təkrar edərdim. Cavid əsəri büküb susduqda mən “çox gözəldir!» dedim. Daha dalını oxu- madı. Mişkinaz xanım özünəməxsus təmkinlə çay gətirdi. Mən təşəkkür edib dərin hissiyyatla o müqəddəs evdən çıxdım. Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının on beş illiyi münasibətilə elan olunmuş müsabiqədə “Xəyyam” dramının mü- kafat aldığını qəzetlərdə oxuyanda əlbəttə mən ürəkdən sevin- məklə bərabər, qəribə bir qürur da duydum. Mənim sevincim və qürurum təbii idi, əvvəla Cavid kimi böyük məhəbbətlə sevdiyim bir sənətkarın yüksək zövq aldığım əsəri mükafatlanmışdı, ikinci də onunla yanaşı mənim “Həyat” pyesim bu şərəfə layiq görül- müşdü. Yarım əsr əvvəl Cavidin əsərlərində bizi cəzb edən qüdrətə və yüksək bədii keyfiyyətlərə indi mən onqat artıq valehəm və bir yazıçı kimi Cavidin parlaq istedadı, böyük sənəti qarşısında pərəstiş edirəm...
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 510
Xamid Yarməhəmmətov Óíóäóëìàç ýþðöøëÿð
ənə görkəmli Azərbaycan şairi və dramaturqu Hüseyn Cavidlə iki dəfə görüşmək xoşbəxtliyi nəsib olmuşdu. Bizim birinci görüşümüz 1933-cü il avqust ayının axırında Kislovodskidə, “Minutka” sanatoriyasında olmuşdu. Hüseyn Cavid Kislovodskə öz azərbaycanlı yoldaşları – Azərbaycan qa- dını jurnalının 1 redaktoru Lətifə Biryukova, şair Süleyman Rüstəm və başqalarilə müalicəyə gəlmişdi 2 . Bizim sanatoriya o qədər də böyük deyildi. Və biz kazanlılar (biz üç nəfər idik) gəlişimizin elə ikinci günü bizim azərbaycanlı dostlarımızla çox yaxından tanış olduq. İstirahət saatlarımızı onlarla keçirmək bizim üçün çox xoş idi. Hüseyn Cavid onların arasında ən yaşlısıydı. Biz həmişə ona çox hörmət eləyərdik. O isə ən yaxşı söhbətçi kimi, bizim aramızda müstəsna diqqətlə əhatə olunardı. Hüseyn Cavid biləndə ki, mən Kazandanam, bu yaxınlarda Kazan Pedaqoji İnstitutunun ədəbiyyat fakültəsini bitirmişəm və tatar ədəbiyyatı üzrə aspiranturada saxlanılmışam, Tatarıstan ədəbiyyat həyatı ilə çox maraqlandı və tatar ədəbiyyatının klassiki Abdulla Tukayın poeziyası haqqında məhəbbətlə danışdı. Hüseyn Cavid gündüz və axşam gəzintiləri zamanı bizə öz xalqının həyatı və tarixi haqqında, öz respublikasının ədəbiyyat həyatı barəsində qızğın məhəbbətlə danışardı. Mən, gənc bir filoloq kimi, həmişə gözəl, çox ibrətamiz və böyük yaradıcılıq təcrübəsi ilə zəngin olan bu görkəmli və talantlı yazıçının söhbətlərinə qulaq asardım.
1 “Şərq qadını” jurnalı – İ.O. 2 Qeyd. Yarməhəmmətovun xatirəsi rusca yazılmışdır. Onu tərtibçi tərcümə etmişdir. M
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 511
Mənə Hüseyn Cavidin musiqini, xüsusilə Azərbaycan xalq musiqisini necə sevməsini öyrənmək çox xoş idi. O zaman Kislo- vodskidə o qədər də böyük olmayan bir restoran açılmışdı. Bura- da müxtəlif çeşidli Azərbaycan xörəkləri sifariş vermək olardı. Ən başlıcası isə bu restoranda Azərbaycan xalq musiqi alətlərindən təşkil edilmiş kiçik bir orkestr vardı. Bir dəfə Hüseyn Cavid və Süleyman Rüstəm məni restorana şam yeməyinə dəvət etdilər. Biz Azərbaycan xalq musiqisinə qulaq asaraq, axşamı bu rahat milli restoranda çox yaxşı keçirdik. Hüseyn Cavidin xahişi ilə orkestr dəfələrlə bir neçə gözəl Azərbaycan xalq musiqisi çaldı. Bugünkü kimi xatırlayıram ki, Hüseyn Cavid öz xalqının ecazkar musiqisinə böyük diqqət və məhəbbətlə qulaq asırdı. 1935-ci ildə mən “Qızıl Tatarstan” respublika qəzetinin mədəniyyət şöbəsində işləyirdim. İyulun axırı, yaxud avqustun əvvəli idi. Saat 12 olardı. Hüseyn Cavid işlədiyim redaksiyanın otağına girdi. Sevincimdən, daha dəqiq desəm, təəccübdən bilmə- dim nə edim. Biz köhnə tanışlar kimi çox hərarətlə görüşdük. Hüseyn ağa, həmişəki kimi, asta-asta danışaraq dedi ki, Kazana yolüstü, cəmi bir neçə saatlığa gəlmişəm. Kazana turist gəmisində gəlmişəm. Fürsətdən istifadə edərək, istədim ki, Kazan şəhərinin tarixi yerlərini gəzim. O mənə Kazan Kremli və V.İ.Ulyanov- Lenin adına Dövlət Universiteti haqqında təəssüratlarından danışdı. Sonra biz küçəyə çıxdıq və mən onu evə qonaq dəvət etdim. Lakin təəssüf ki, Hüseyn Cavidin vaxtı yox idi. Beləliklə, mən böyük və valehedici bir insandan ayrıldım. 1973 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 512
Rəsul Rza Ìèíëÿðëÿ êþíöëäÿ òÿÿññöôö ãàëäû
air Hüseyn Cavid Azərbaycan sovet şairlərinin * yaşlı nəslinə mənsub idi. O, poetik ömrünün ən gə- limli illərində bizdən ayrıldı. İyirmi-iyir- mi beş illik qısa bir zamanda bəzən haqlı ədəbi mübahisələrə səbəb olan, bəzən haqsız irad və böhtanlara hədəf olan poetik əsərlər, dramlar, faciələr, poema- lar, şeirlər qoyub getdi. Çox tez getdi. Minlərlə könüldə təəssüfü, inciyi, niga- ranlığı qaldı. Dahilərin də, ən sadə, adi insanların da ömür möhləti vardır. Bu möhlət əvvəlcədən müəyyən edilməsə də bir gün son nöqtəyə çatır, qurtarır, insan sevdiyi dünyadan, arzularından, ümidlərindən ayrılmalı olur. Hüseyn Cavid illərlə göz ağrısından iztirab çəkdi, bəlkə də bu xəstəliyin şairin qısa ömründən qopardığı aylar, günlər sevdiyi sənətinə – şairlik zəhmətinə sərf olunsaydı, indi ədəbiyyatımızın dəyərli dəftərində neçə-neçə gözəl, poetik ilhamla yazılmış səhifə də var olardı. Olmadı! Lakin şair Hüseyn Cavidin yazıb-yarada bilmiş olduqları şərəfli bir insan ömrünün, bir şair ömrünün tutumlu, dolumlu, unudulmaz səhifələridir. Hüseyn Cavidlə ilk tanışlığım çox gənc illərimə təsadüf etdi. O illərdə mən Göyçayda yaşayırdım. Bir neçə günlüyə böyük bacım Kübragilə qonaq gəlmişdim. Küçələrdəki elan lövhələrində Hüseyn Cavidin “Topal Teymur” tamaşası elanını gördüm. Şair və tələbəlik dostum Abdulla Faruqun böyük bir çətinliklə tapdığı
* Əslində Cavid “sovet şairi” deyildi. Turan Cavidin bu sözdən çox acığı gəlirdi... – Tərtibçi. Ø
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 513
biletlərlə teatra getdik. Yerimiz yaxşılardan deyildi. Səhnəyə və tamaşa salonuna “quş uçuşun”dan 1 baxardıq. Tamaşaya gələn adamları sanki sayıb seçmişdilər. Tamaşa bir bayram təsiri buraxırdı. Bakının bütün gözəlləri elə bil məhz bu gün söz qoyub teatra toplaşmışdılar. Tamaşa salonu, foyelər, səhnə müxtəlif geyimli insanlar, bəzəklərlə gözümdə bülbula çalırdı. Bəlkə də bu, kənddən birdən-birə şəhərə düşmüş bir gən- cin gördüyü, gördükcə böyütdüyü, böyütdükcə rənglərə, çeşidlərə, çalarlara saldığı mənzəpələrdi. Mənim xatirimdə bu tamaşa unu- dulmaz bir bayram kimi qalmışdı. Şair Hüseyn Cavidi də ilk dəfə bu tamaşada gördüm 2 . Sonralar Bakıya köçdüm. Ədəbi mühitə yaxın oldum. Bir neçə gənc şairlə, yazıçı ilə tez-tez görüşürdüm. Müşfiq, Rəfili, Sabit, Mehdi, Əli Nazim, Süleyman Rüstəm, Məmməd Rahim bu yeni dostlar, tanışlar arasında idi. Tez-tez ədəbi yığıncaqlarımız olurdu. Bu yığıncaqların bəzisinə Hüseyn Cavid də gələrdi. Cavid çox vaxt çənəsini əsasına dayayar, diqqətlə danışanlara qulaq asar, özü, demək olar ki, danışmazdı. Yazıçılar ittifaqının idarəsi indiki “Araz” kinoteatrının bina- sında, birinci mərtəbədə balaca otaqda idi. Bir gün Müşfiq, Rəfili, Sabit və bir neçə başqa yoldaşla bu otaqda yığışıb bikarçılıqla məşğul idik. Qapı açıldı. Hüseyn Cavid gəldi. Salamlaşdıq. Söh- bət Hadidən düşdü. Cavid çox kədərli görünürdü. Adətən azdanı- şan, həmişə fikirli, qayğılı görünən şair dərindən bir ah çəkərək belə qəmli bir hekayət söylədi: – Sizin yadınıza gəlməz, uşaqlar! Bəlkə o vaxtlar siz hələ əlif- bey öyrənirdiniz. Bakıda Kommunist küçəsinin aşağı qurtaraca- ğında “Metropol” mehmanxanasının * qabağından keçəndə bir əl qolumdan tutub məni saxladı. Üzümə baxmadan əlindəki yazılı vərəqlərdən birini uzadıb: – Al! – dedi.
1 Teatr salonunun yuxarı qatı nəzərdə tutulur – A.Z. 2 “Topal Teymur”un 1925-1926-cı il mövsümündə Dövlət Türk Teatrındakı tamaşası nəzərdə tutulur – İ.O. * İndiki Nizami adına Dövlət Ədədbiyyat Muzeyi. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 514
Diqqətlə baxdım, bu, şair Məhəmməd Hadi idi. Başını aşağı dikmiş, qoltuğundakı vərəqlərdən birini titrəyən əli ilə mənə tərəf uzatmışdı. Boğuq bir səslə təkrar etdi: – Al!
Mən kağız pulu ona verəndə birdən başını qaldırdı. Dumanlı gözlərlə məni süzdü. Bir uşaq kövrəkliyi ilə dodaqları büküldü. O, məni tanımışdı. Bir hıçqırtı ilə kağız vərəqləri yerə tullayıb səndələyə-səndələyə getdi. Mən yerimdə donub qalmışdım. Bu qüdrətli şairin acı taleyi məni sarsıtmışdı. Hüseyn Cavidin ağır-ağır, qəhərlənərək danışdığı bu hadisə hamını həyəcanlandırmışdı. Bu hadisədən bir neçə gün sonra Hadinin taleyi haqqında daha ətraflı məlumat almaq üçün Müşfiqlə söz qoyub Hüseyn Cavidgilə getdik. Cavid o zaman indiki Ali Sovetin binasında, yuxarı mərtəbədə yaşayırdı. Mənzilin qapısını özü açdı. – Xeyir ola, uşaqlar, – dedi. – Bir şey yoxdur. Gəldik böyük şairə salam və hörmətimizi yetirək. Cavid xəfif bir təbəssümlə bizi içəri çağırdı. – Vaxtsız qonaq kisəsindən yeyər, – dedi. – İndi mən sizi nəyə qonaq eləyim? Yaxşı çayımız var. – Sağ olun, Cavid əfəndi. – dedik. – Bizi şeirə qonaq eləsəniz çox məmnun qalarıq. Cavid bir anlığa nə isə fikrə getdi. Sonra: – Siz çayınızı için, mən də “Azər”dən parça oxuyum, – dedi. Cavid şeirinin valehedici musuqisi, “Azər”in düşündürücü, həyəcanlandırıcı misraları bizi elə bir sehrə salmışdı ki, gəlişimi- zin əsas məqsədini unutduq. Böyük şair gənc dostlarının hey- ranlığını görüb riqqətlənmişdi... Yol boyu Müşfiqlə bir kəlmə də danışmadıq. Səssiz ayrıldıq. Görünür, ikimiz də Cavidlə görüş havasından, “Azər” poemasının poetik təsirindən ayrılmaq istəmirdik. Cavidin mürəkkəb yaradıcılığı mübahisələrə, münaqişələrə səbəb olurdu. Bu tənqidi mülahizələrdə doğru, xeyirsevərli cəhət- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 515
lər olduğu kimi, ədalətsiz, haqsız və qərəzliləri də vardı. Xüsusilə şairi həyəcanlandıran nadan iradlar, qərəzli atmacalar, əsassız qarayaxmalar idi. Onun hər yeni əsərinə yerli-yersiz bir qulp qoyan bir nəfər vardı ki, şair bu adamın haqqında özünəməxsus bir sarkazm ilə deyərdi: – Bir də görürsən bir “........”çi durar, moizəyə başlar. “Cavidin filan əsərində sinfi qüvvələrin tənasübü, nə bilim dil cəhətdən belə-belə...” – Bu hərifin özünə bələd olsan görərsən ki, əlifi beydən seçə bilmir, iki nəcib heyvanın yemini bölüşdürə bilmir.
Onu dinləyənlər bu “tənqid cəngavəri”nin kim olduğunu yaxşı bilirdilər. Doğrudan da şairin özünəməxsus bir deyimlə verdiyi xarakterizə həqiqətə uyğun idi. Hüseyn Cavid Azərbaycan ədəbiyyatında qüdrətli bir faciə ustası idi. Onun romantik qanadlı şeiri yüksək sənətkarlıq nümu- nəsi idi. Bu gün də öz təsir gücünü itirməmişdir. Cavidin şeir di- linin mürəkkəbliyi və bugünkü dilimizə görə bəzən çətin anla- şılması haqqındakı fikirlər yalnız qismən qəbul oluna bilər. Dilimizin inkişaf yolunu izləyənlər bilirlər ki, Cavidin yazıb- yaratdığı illərdə Azərbaycan dilinə yad olan sözlər, tərkiblər həm ədəbi dilimizdə, həm də mətbuatda bol-bol işlənirdi. Cavid yaradıçılığının ən bitkinləşən vaxtında bizdən ayrıldı. Bu gün sağ olsaydı, bəlkə də bu günün həyat nəbzini daha dəqiq duyar, daha tutumlu, daha qiymətli əsərlər yaradardı. 1978 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 516
Adil İsgəndərov 1 Ñÿíÿò âÿ ÿäÿáèééàò âóðüóíó
zərbaycanda Sovet hakimiy- yəti qurulduqdan sonra teatr ictimaiyyətinin çoxdankı arzusu həyata keçdi. Bakıda Dövlət teatr texnikumu yaradıldı. Texnikum savadlı milli teatr kadrları hazırlamaqda böyük rol oynadı. Bura Azərbaycanın, Moskva və Lenin- qradın görkəmli teatr xadimləri, peda- qoqlar və mütəxəssislər dəvət edildi. Onların arasında əsrimizin görkəmli sə- nətkarı Hüseyn Cavid də var idi. Mən 1927-1928-ci tədris ilində texnikuma qəbul oldum. Hüseyn Cavidi də bu illərdən daha yaxından tanımağa başladım. O, bizə ədəbiyyatdan dərs deyirdi. O zaman başqa texnikum və ali məktəblərdə oxuyan gənclərin çoxu istəyirdi ki, Hüseyn Cavid onlara dərs versin. Bunun bir sıra səbəbləri var idi. Bir səbəbi bu idi ki, Hüseyn Cavid o vaxtlar nəinki Azərbaycanda, həmçinin Zaqafqaziyada, Orta Asiyada, İran və Türkiyədə tanınmış və məş- hurlaşmış şair-dramaturq idi. Tələbə gənclər, ölməz əsərlər yara- dan sənətkarın sözünü dinləməyə, onu daha yaxından tanımağa mənəvi ehtiyac duyurdular. Ancaq o, teatr texnikumunu seçmişdi. Onu bura daha çox cəlb edən bütün bacarığını, istedadını, biliyini doğma xalqının övladlarına vermək idi. Mən sonralar başa düşdüm ki, ədəbiyyatı, dramaturgiya və teatrı çox gözəl bilən Hüseyn Cavidi bizim texnikuma bağlayan
1
almışdır. – R.M. A
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 517
başqa səbəblərdən biri də onun buna böyük mənəvi ehtiyac duymasındaydı. Digər tərəfdən, o, bəziləri kimi məsələnin maddi tərəfini güdmürdü. Əlbəttə, bu indi bir çoxuna az əhəmiyyətli məsələ kimi görünə bilər. Lakin o vaxtlar, elə indinin özündə də, bunun bəziləri üçün nə qədər böyük əhəmiyyəti vardır. Ola bilərdi ki, o zamanlar sevimli müəllimimiz maddi cəhətdən çətin ya- şayırdı. Lakin o, nə qədər gözü-könlü tox adam idi!.. Biz, tələbələr eşidəndə Hüseyn Cavid bizə dərs deyəcək, o qədər sevindik ki... Uzun illər keçməsinə baxmayaraq mən bu sevinci indi də duyuram. Mən burada Hüseyn Cavidi (biz ona “Cavid əfəndi” deyərdik) sevimli oxucularımıza bir pedaqoq kimi təqdim etməyə çalışa- cağam. Yeri gəldikcə onun maraqlı və zəngin həyatının və yara- dıcılığının bəzi cəhətlərinə toxunacağam. Əlbəttə, mənim xatirəm tələbənin öz müəllimi haqqında xatirəsi kimi qəbul edilməlidir. Hüseyn Cavid necə pedaqoq idi? Şəksiz, bu suala tam və dolğun cavab vermək çox çətindi. Bəzən qələm bu böyük istedad sahibini hərtərəfli təsvir etməkdə gücsüz görünür. Mənə belə gəlir ki, müəllimə xas olan bütün xüsusiyyətlər sanki Hüseyn Caviddə cəmləşmişdi. Bu, onu ideal pedaqoq səviyyəsinə qaldırırdı. Bi- liyinə gəldikdə, necə deyərlər, dərya idi. Hüseyn Cavid, fitri istedada malik, çox hazırlıqlı və məlu- matlı, dərin bilikli müəllim idi. Şərq və Qərb klassiklərini gözəl bilirdi. Onların əsərlərini sadəcə müəllim, şair-dramaturq kimi deyil, bir alim kimi təhlil edərdi. O, əsəri təhlil edərkən lap dərinliklərinə gedər, onun bədii məziyyətlərini, ictimai əhəmiy- yətini, fəlsəfi mahiyyətini açardı. V.Şekspir, F.Şiller, V.Höte, A.S.Puşkin, A.M.Qorki, F.M.Dostoyevski, Ə.Hamid, T.Fikrət, N.Kamal və başqa görkəmli sənətkarların əsərlərinin təhlili buna misal ola bilər. O, həmin sənətkarların adını böyük iftixarla çəkər, əsərlərindən əzbər soylərdi. Unudulmaz müəllimim böyük sənət- karlardan elə maraqla danışardı ki, sanki bizi ovsunlayardı. Danı- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 518
şığında ardıcıllığa, səlisliyə, məntiqliyə həmişə diqqət yetirərdi. Bəzi müəllimlər kimi, mövzunu ümumi və mücərrəd şəkildə deyil, konkret ədəbi material üzərində aydınlaşdırardı. Hüseyn Cavid, dahi ingilis dramaturqu V.Şekspirin yaradı- cılığını hərarətlə sevərdi. Onun “Hamlet”, “Otello”, “Romeo və Cülyetta”, “Maqbet”, “Kral Lir” və sair əsərlərini bizə təhlil etmişdi. O deyərdi: – Şekspri bulvarda, tramvayda oxumaqla, kitabını əlində gəzdirməklə öyrənmək olmaz (H.Cavid, ümumiyyətlə, klassikləri bu cür yerlərdə oxumağın əleyhinə idi. O belə halları “ədabazlıq” kimi qiymətləndirərdi). Şekspir kimi böyük klassikləri oxuyub öyrənmək və başa düşmək üçün real aləmdən ayrılıb, yazıçı alə- minə düşmək lazımdı. Bədiyyat, canlı həyat, epoxalıq və fəlsəfi dərinlik Şekspir yaradıcılığı üçün səçiyyəvidir. Biz indi yuxarıdakı sözləri sənətcə Şekspirdən geri qalmayan Hüseyn Cavidin özünə də aid edə bilərik. Yaqodan söz düşəndə o deyərdi: – Yaqo fəlsəfəsi dünyada yaşayan, fəqət ən çirkin, ən bədxah və paxıllıq fəlsəfəsidir! Hüseyn Cavid bizdən tələb edərdi ki, bədii əsərləri təhlil edərkən müstəqil fikir və mülahizələr yürüdək. Onun-bunun fik- rinə əsaslanan, beynini işlətməyən tələbələrdən “xoşu” gəlməzdi. Deyərdi: – Uşaqlar, öz bədii təfəkkürünüzə və mühakimələrinizə arxa- lanmağa çalışın. Bu, sizin danışığınızı daha maraqlı edər. Sizdə istedad qığılcımını gec-tez aşkara çıxarar. Sevimli müəllimimizin özünəməxsus dərsdemə və dərs- dinləmə üsulu vardı. Məlumdur ki, o, əlində həmişə çəlik gəz- dirərdi. Çəlik sinifdə də əlində olardı. Dərs danışan tələbəyə qulaq asarkən hər iki əlini üst-üstə qoyub çəliyin tutacağından yapışardı. Onu çənəsinin altına söykəyib, dərs danışana çox diqqətlə qulaq asardı. Bəzi müəllimlər kimi tələbənin sözünü ağzında qoymazdı. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 519
İmkan verərdi ki, o, fikrini tamamlasın. Hıqqana-hıqqana danışan, ara sözlərini çox işlədən tələbəni xoşlamazdı, lakin çox çalışardı ki, onun qüsurlarını islah etsin. O, belə tələbələrə, o cümlədən sözləri yerində işlətməyənlərə deyərdi: – Sözü ağzında dağ elə çıxart. Ziyalı və mədəni adam gərək səlis, rəvan, gözəl və məntiqli danışsın. Başqa sözlə, unudulmaz müəllimimiz təbiətin ona verdiyi və bilavasitə özünün zəhməti ilə qazandığı ən gözəl xüsusiyyətləri bizə təlqin edərdi. Özü isə elə danışardı ki, elə bil sözlər və cüm- lələr onun beynindən çap olunmuş şəkildə çıxırdı. O, danışarkən bəzən çəliyini yerə vurardı. Əvvəla, bu, fikrin təsdiqinin ifadəsi idi. İkincisi, çəliyin yerə vurulması ritmik səslə söz arasında ahəngdarlıq yaradardı, tələbənin müəllimin danışığına diqqətini daha da artırardı. Mən Hüseyn Caviddə müşahidə etdiyim əsas xüsusiyyət- lərdən biri də onun həmişə fikirli olması idi. Şair üçün fikirli olmaq təbiidir. Bu da onun bir məziyyətidir. Lakin mən başqa şey fikirləşirdim ki, yəqin Cavid əfəndinin beyni yatanda da saat kimi işləyir. Və mənə elə gəlirdi ki, əlində gəzdirdiyi yaraşıqlı çəlik onun fikirlərinin, beyninin sütunudur. Hüseyn Cavid bədii əsərləri təhlil edərkən həmişə onların içtimai əhəmiyyətinə böyük diqqət yetirərdi. Bizə tövsiyə edərdi ki, bu məsələyə xüsusi fikir verək, əsəri oxuyandan sonra öz- özümüzdən soruşaq: – Oxuduğum əsər mənə nə verdi? Ümumiyyətlə, əsər oxu- cuya nə verə bilər? Mən əsərdən bir şey öyrəndim, yoxsa yox?.. O, böyük alman mütəfəkkirlərindən V.Höte və F.Şilleri çox xoşlardı. Hötenin Şiller üzəriidə təsirindən danışar, onların yara- dıcılıqlarındakı coşğun ehtirası, dərin fəlsəfi mühakimələri, ro- mantikanı xüsusi qeyd edərdi. Hötenin “Faust”unu, Şillerin “Qaçaqlar”, “Don Karlos” və “Məkr və məhəbbət” əsərlərini gözəl təhlil edərdi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 520
Hüseyn Cavid, ümumiyyətlə, müxtəlif xalqların ədəbiyyatına, klassiklərinə böyük məhəbbət bəslərdi. Onların arasında rus ədəbiyyatı və klassik rus yazıçıları xüsusi yer tutur. O, xüsusilə A.S.Puşkini, L.N.Tolstoyu, F.M.Dostoyevskini, A.M.Qorkini çox sevərdi, L.Tolstoyun “Anna Karenina”, “Hərb və sülh” roman- larını gözəl təhlil edərdi. Deyərdi ki, “Hərb və sülh” romanı o qədər gözəl və həyati yazılıb ki, sanki bütün hadisələr adamın gözünün qarşısından canlı səhnələr kimi gəlib keçir. Sonralar mən bu sözün nə qədər gerçək olduğunu bir daha yəqin etdim. Cavid əfəndinin müşahidələri doğru idi. L.Tolstoy həmin romanı sanki kino üçün yazmışdı. Bunun sonralar əsərin ekranlaşdırılmasına müəyyən dərəcədə köməyi dəymişdi. Cavid əfəndi bizə L.Tolstoyun dramaturgiyasından da danı- şırdı. Əsasən, “Zülmətin hakimiyyəti” pyesini təhlil edərdi. Lakin onun dramaturgiyasından daha çox romanlarına böyük qiymət verərdi. Deyərdi: – Lev Tolstoy dünya ədəbiyyatına romanları ilə daxil olub. Nəsillər bir-birini əvəz etdikcə onun romanları özünün layiqli qiymətini alacaqdır. İndi bu sözlər deyilən vaxtdan qırx ildən çox keçir. Biz həmin fikri eynilə Hüseyn Cavidin özünə aid etmək istəyirik. Böyük sənətkarımız həqiqətən dünya miqyasına çıxacaq dram əsərləri yaratmış, zəngin irs qoyub getmişdir. Şəksiz, nəsillər dəyişdikcə Hüseyn Cavid daha yaxşı dərk olunacaq, hər bir klassik əsəri özünün layiqli qiymətini alacaqdır. O, rus poeziyasının günəşi A.S.Puşkini də çox sevərdi. Adını tez-tez, hörmət və məhəbbətlə çəkərdi. “Yevgeni Onegin”, “Boris Qodunov” əsərlərinə yüksək qiymət verərdi. Deyərdi: – Puşkin dünya durduqca yaşayaçaqdır. Hüseyn Cavid M.Qorkinin “Ana” romanını çox xoşlardı. Onu gözəl təhlil edərdi. Biz onun təhlilinə heyran olardıq. A.Ostrov- skini bizə istedadlı bir yazıçı kimi təqdim edərdi. Onun “Tufan” və “Cehizsiz qız” əsərlərinin adını tez-tez çəkərdi. Deyərdi:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 521
– A.Ostrovski geniş və dərin müşahidə qabiliyyətinə malik yazıçıdır. Burada bir haşiyə çıxmaq istəyirəm. Məlumdur ki, Hüseyn Cavidin bizə dərs dediyi illər çox mürəkkəb və ziddiyyətli illərdi. O illərdə klassik irsə marksist münasibət unudulur, sərsəm nəzəriyyələr irəli sürülür, ədəbiyyat və incəsənətdə proletkultçu- luq, nihilizm, formalizm, vulqar sosiologiya kök salırdı. Bu nəzə- riyyələrin tərəfdarları klassik irsi rədd edir, böyük sənətkarlara dodaq büzür, əsərlərinin təhlilinə düzgün mövqedən yanaşmır- dılar. Belə bir mürəkkəb tarixi şəraitdə uzaqgörən sənətkar ədə- biyyat və sənət üçün yabançı olan bu cür tendensiyaların əksinə olaraq bizə klassik irsi sevdirirdi. Şərq, Qərb və rus klassikləri haqqında bizdə dolğun və düzgün təsəvvür yaradırdı. H.Cavidin həm bir müəllim, həm bir sənətkar, həm də bir şəxsiyyət kimi böyüklüyü bir də bunda idi. Zaman onun nə qədər doğru yolda dayandığını sübut etdi. Hüseyn Cavid bədii əsərlər haqqında (istər dramatik, istərsə də nəsr olsun) deyərdi: – Əsl əsər uzunömürlü olmalıdır. Vaxtaşırı çap edilməli, tamaşaya qoyulmalı, nəsillərə çatdırılmalıdır. Yeri gəlmişkən deməliyəm ki, onun çox gözəl hafizəsi və yaddaşı var idi. Mən, rejissor kimi, bir çox dramaturqla işləmi- şəm. Lakin onların bəziləri hətta öz əsərlərinin adını belə unu- dardılar. Hüseyn Cavid isə belə deyildi. O, demək olar ki, bütün dram əsərlərinin məzmununu gözəl bilərdi, lazımi parçaları, monoloqları əzbər deyərdi. Lazım gələndə əsərlərində hadisələrin gedişini və toqquşmasını, obrazların fərdi-psixoloji xüsusiyyət- lərini və dünyagörüşlərini və s. elə danışardı ki, elə bil əsərin üs- tündən bu dəqiqə durub. Şəksiz, belə dramaturqla rejissorun işlə- məsi çox maraqlı və səmərəli idi. Şəxsən bu, məni çox heyrət- ləndirərdi. Maraqlıdır ki, Cavid əfəndi dərs vaxtı öz əsərlərinin adını nadir hallarda çəkər, onlardan söz açmazdı. İstedadlı drama- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 522
turqumuz C.Cabbarlının dramaturji yaradıcılığına hörmətlə yanaşardı. H.Cavid bir müəllim kimi, bizdən tələb edərdi ki, hər hansı bir əsərin məzmununu danışarkən yazıçının öz sözlərindən istifadə edək, özümüzü dağa-daşa salmayaq. Əsərin məzmununu öz sözləri ilə yaxşı izah etməyən tələbəyə deyərdi: – Danışarkən yazıçının öz sözlərindən istifadə et, olmaya yazıçının sözləri xoşuna gəlmir?.. Hüseyn Cavid dərs danışarkən təkrara yol verməz, artıq söz və cümlələr işlətməzdi. Bildiyini tələbəyə öyrətməyə çalışardı. O, yüksək pedaqoji mədəniyyətə yiyələnmiş müəllim idi. Tələbə ilə hündürdən danışmazdı. Diqqətsiz tələbəyə sözü çox incə şəkildə və eyhamla deyərdi. Dərsə diqqətlə qulaq asmayan tələbədən xoşu gəlməzdi. Pis oxuyan tələbəyə “əfəl” deyərdi. Ümumiyyətlə, o, öz danışığında “əfəl” sözünü çox işlədərdi. Tələbəyə deyərdi: – Mənə nə qədər istəyirsən sual ver, mən sənin suallarından bilərəm ki, qafanda nə var. Hüseyn Cavid görkəmli sənətkarların tamaşaya qoyulmuş əsərlərinin təhrif edilməsinə, üzərində yersiz əməliyyatlar aparıl- masına dözməzdi. Bizə deyərdi: – O rejissor və aktyor pisdir ki, əsəri dramaturq kimi başa düşmür.
Məhəbbətdən söz düşəndə deyərdi: – Məhəbbət bəzən göz yaşı və yas içində də ola bilər. O, bizə tövsiyə edərdi ki, söz ehtiyatımızı zənginləşdirək. Tez-tez deyərdi: – Söz qızıldı, hər bir aktyora, mədəni adama hava və su kimi lazımdı. Hüseyn Cavid böyük türk şair və dramaturqu Əbdulhəq Ha- midin həyat və yaradıcılığını çox yaxşı bilirdi. Xüsusən onun “Hind qızı” dramını çox təriflərdi. Onu ustalıqla yazılmış əsər hesab edərdi. Deyərdi: “Hind qızı” haqsızlıq əleyhinə yazılmış klassik əsərdir.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 523
O, yeri düşdükcə Abdulla Şaiq və başqa yazıçılardan söz açardı. Ümumiyyətlə, Hüseyn Cavid müasir və klassik yazıçıların yaradıcılığına diqqətlə, məhəbbətlə və ehtiramla yanaşardı, hər birinin ədəbiyyatdakı mövqe və xidmətlərini obyektiv qiymətlən- dirərdi. Bu, Hüseyn Cavidi bir müəllim, bir şair və bir şəxsiyyət kimi bizim gözlərimizdə daha da böyüdər, ülviləşdirərdi. O vaxtlar Cavid əfəndi indiki Azərbaycan SSR Ali Sovetin binasında * yaşayırdı. Cavid əfəndi “Kommunist” küçəsi ilə evə gedərkən yolun hər iki tərəfinə çoxlu adam toplaşar və ona baxardı. Mən bu mənzərənin şahidi və onun arxasınca izləyənlərin iştirakçılarından biri olmuşam. Biz tələbələr də çox vaxt şairin dalınca düşər, onun ağır-ağır yerişini izlər və müşahidə edərdik. Şəksiz, bunlar xalqın böyük sənətkarına hörmət, ehtiram və məhəbbətinin ifadəsi idi. Hüseyn Cavid, sənət məsələlərinə çox ciddi yanaşardı. Biz onun sənət və ədəbiyyat haqqında söhbətlərindən, ağıllı və ibrə- tamiz sözlərinə qulaq asmaqdan doymazdıq. O, əsl sənət və ədəbiyyat vurğunu idi. Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|