Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
* * * ...Hüseyn Cavid! Elə adlar vardır ki, onları eşidəndə təqdim və tərif gərək olmur. Onlar nə əlavə izahata, nə köməkçi bir əlamətə, nə də fəxri ada, nişana, təmtəraqlı ünvana möhtac görünmürlər. Rütbələr, vəzifələr, mənsəblər də onları bəlirtmir, bəzəmirlər. Əksinə, bəlkə onlar tutduqları yeri, mənsəbi, daşıdıqları rütbəni, vəzifəni bəzə- yir, ucaldırlar. Belə adların, bu cür adamların şöhrəti təbii, hörmə- ti qanuni olur. Belə şəxsiyyətlərin qazandıqları məhəbbət sonsuz, etimad isə misilsizdir. Onlara qarşı xalqın rəğbəti az qala pərəstiş rəsminə çevrilir. Onların yazdıqları, dedikləri insanı saflaşdıran, ucaldan, nəcibləşdirən təsir və təlqin qüvvəsi kəsb edir. 20 və 30-cu illərdə Azərbaycan ədəbiyyatının iki böyük nü- mayəndəsi belə təlqin qüvvəsinə malik idi: Cəfər və Cavid! Onların nə fəxri adı, nişanı, nə mənsəbi, nə də vəzifəsi vardı. Oilar dramaturq idilər. Pyeslər yazırdılar. Cəfərin pyesləri o vaxt repertuarda daha çox yer tuturdu, tez- tez oynanırdı. Cavidin dramları, faciələri isə 30-cu illərin başlan- ğıcında səhnədən demək olar ki, çıxmışdı, daha doğrusu, çıxarıl- mışdı. Nəzəriyyə aləmindəki hərc-mərclik, saxta sosioloji tənqid, o vaxt qılıncının dalı da, qabağı da kəsən “proletkultçuluq” və proletkultçular Cavidin əsərlərinin səhnədən sıxışdırılıb çıxa- rılmasında az iş görmürdü. Haqqında danışdığım illərdə oynanılan ancaq “Knyaz” faciəsi idi ki, onun da səhnə həyatı uzun sürmədi. Bir də “Şeyx Sənan” gah oynanır, gah saxlanırdı və hər dəfə müəllifin istəmədiyi bir təshihə, bir islaha məruz qalırdı. Lakin bütün bunlara, belə kəc, cahil rəftara baxmayaraq, Cavid də Cavid olaraq qalır, özünün sənətkar vüqarını itirmirdi. Müxtəlif nəsildən olan tamaşaçılar, oxucular onun səhnədə get- məyən əsərlərini belə oxuyur, əzbərdən bilir, sevirdilər. Müəllifin özünü də dərin hörmətlə, atəşin məhəbbətlə sevirdilər. Ona qarşı
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 549
irəli sürülən bir sıra tənqidi fikirlər haqlı olduqları üçün haqq üzünə də qarşılanırdı. Haqsız hücumlar isə ancaq qəzəb oyadır, ancaq pərəstişkarların sayını və onların məhəbbətini, sədaqətini artırırdı. Belə ki, gəncliyin, ziyalıların, xalqın Cavidə bəslədiyi rəğbət, hörmət, məhəbbət o vaxtlar doğrudan da az qala pərəstiş rəsminə çevrilirdi. * * * Mən 1931/32 tədris ilində Hüseyn Cavidi onun şöhrətinin belə gur şölə saçdığı günlərdə ilk dəfə dərs otaqlarında gördüm. Gördüm, amma gözlərimə inanmadım. Çünki mənim təsəvvürüm- dəki Cavidlə, əsərlərini oxuya-oxuya xəyalımda nəhəng surətini yaratdığım o qiyabi şəxsiyyətlə indi burda gördüyüm gerçək Cavid arasında kəskin təzad, ziddiyyətli bir təzad var idi. Təsəv- vürümdəki tamam qeyri-adi, heç kəsə bənzəməyən ecazkar bir sənətkar, bir sehrkar, gerçəklikdə gördüyüm isə heç kəsdən seçil- məyən adi, lap adi bir şəxs idi. Nə mən, nə də tələbə yoldaşlarım onun görkəmində, geyimində, davranışında, rəftarında başqala- rından, o biri müəllimlərdən fərqli bir əlamət görmədik. Onu adiləşdirən, sadələşdirən bir də onun danışıq tərzi, ləfzi, ifadəsi idi. Əsərlərindəki yüksək poeziyaya, nadir lirika və incə şeiriyyata, axıcı misralara, gözəl və gözlənməz qafiyələrə, mürək- kəb, bəzən də qəliz ifadələrə alışanlar elə bil həyatda, məişətdə onun mürəkkəb bir dillə, yaxud şeirlə, nəzmlə danışacağını gözlə- yirdilər. Amma o, ən sadə, ən adi bir tərzdə, hamının danışdığı və başa düşdüyü bir dildə, tamam müasir leksikonda danışır, şirin- şirin söhbətlər eləyirdi. Mən onun tanınmış ədiblər haqqında şirin, maraqlı söhbətlərini yaxşı xatırlayıram. Ədəbiyyatın tarixindən və nəzəriyyəsindən sistemli tərzdə və ardıcıl surətdə danışmasa da, ədəbi hadisələr və şəxsiyyətlər haqqında elə hərarətlə, elə ehtiras- la bəhs edirdi ki, biz onu saatlarla yorulmadan dinləyirdik. To- xunduğu məsələlərə, səciyyələndirdiyi şəxsiyyətlərə öz münasi- bətini heç vaxt gizlətməzdi. Buna görə onun kimi xoşlamadığını, kimi sevib əzizlədiyini, yüksək qiymətləndirdiyini biz dərhal və aşkar duyurduq. O, sevdiklərini sevdirməyi bacarırdı. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 550
Cavidin çox sevdiyi, sənətkarlıq qüdrətinə pərəstiş etdiyi yazıçılardan biri F.M.Dostoyevski idi. Çəliyini döşəməyə, bar- mağını mizə döyəcləyərək onun haqqında hərarətlə, daxili inamla elə danışırdı ki, biz böyük rus yazıçısının əsərlərini oxumadığımız halda onu müəllimimizin gözü ilə görür, duyğusu ilə duyur və sevirdik. Sonralar F.M.Dostoyevskinin əsərlərini oxuduqca, onun yaradıcılığı ilə bilavasitə tanış olduqca mən inandım ki, Cavidin təlqini tamamilə əsaslı imiş. “Zavallı insanlar”, “Cinayət və cəza”, “Alçaldılmış və təhqir edilmiş insanlar”, “Axmaq” və “Karama- zov qardaşları” əsərlərinin müəllifi, inandım ki, mahir psixoloq, müdrik insan, böyük insanpərvərdir, insan aşiqidir. Bizi valeh edən bir keyfiyyətin, heç gözləmədiyimiz bir xasiyyət cizgisinin də şahidi olduq. Böyük faciənəvis dərs prose- sində, söhbət əsnasında bəzən qəşəng bir yumorist olurdu, duzlu- məzəli, gülməli ifadələrlə danışırdı. Mən onun nadir hallarda acıqlı, əsəbi, qəzəbli olduğunu xatırlayıram. Amma əsəbi və qə- zəbli olanda halı-təbiəti tamam dəyişir, müvazinətini itirir, saxlan- maz olurdu. Mən Cavidin bir neçə dəfə əsəbiləşib adi, mülayim, təmkinli halından çıxdığını görmüşəm. Belə bir təsadüf haqqında bir az sonra vacib bir fikir ilə əlaqədar olaraq demək istəyirəm. Ümumiyyətlə isə biz Cavid müəllimi şən, şux, həlim təbiətli, ciddi mövzuda danışdığı zaman belə yeri gəldikcə lətifədən, zarafatdan, yumordan çəkinməyən xoşxasiyyət bir müəllim kimi tanıdıq. Tanıdıqca ona alışdıq, gündən-günə daha çox sevdik. O illərdə teatr texnikumu Kommunist küçəsində Elmlər Akademiyası ilə üzbəüz binada yerləşirdi. H.Cavidin mənzili də bura yaxın bir yerdə, indiki Ali Sovetin Rəyasət heyəti yerləşdiyi binanın üçüncü mərtəbəsində * idi. Buna görə biz onu bu ətrafda tez-tez görürdük: dərsə gələndə, evə gedəndə, habelə bir ailə başçısı kimi məişət və təsərrüfat işləri ilə məşğul olanda. Mən Cavid müəllimi dəfələrlə əlində neft qabı neft almaq üçün
* İndiki İstiqlaliyyət küçəsi, Əlyazmalar İnstitutunun binası. – R.M. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 551
Ə.Qarayev küçəsi ilə Qasım İsmayılov küçələrinin tinindəki dükana tərəf yollandığını, yaxud onun hamı ilə bərabər orda dayanıb səbir ilə öz növbəsini gözlədiyini görmüşəm. O, heç bir vaxt, heç yerdə özünün şöhrətindən istifadə eləməz, camaatdan fərqlənməyinə razı olmazdı. O, həyatda, məişətdə, iclasda, məc- lisdə son dərəcə təvazökar və iddiasız dolanardı. Bir dəfə mən bir iş üçün onun tapşırığı ilə evə, onun yanına getdim. İçəri girəndə onu dərin xəyala dalmış, yarı uzanmış vəziyyətdə yazan gördüm. Otağa nəzər saldım, heyrətləndim. O indiki cavan ziyalıların yaşadığından çox-çox sadə və kasıb şəraitdə yaşayırdı. Texnikum tələbələrinin yaşayışı, güzəranı, maddi vəziyyəti onu maraqlandırır və düşündürürdü. Görünür, zü məhrumiyyət və ehtiyac içində oxuduğu və yaşadığı üçün ehtiyacın nə demək olduğunu yaxşı bilirdi. Onun böyük tələbkarlığı, təhsil-təlim işinə ciddi münasibəti ilə yanaşı biz tez-tez onun qayğıkeşliyinin, meh- riban rəftarının şahidi olurduq. O, şagirdlərin bir qisminin ancaq təqaüdlə dolandıqlarını bilirdi. Belələrinə qiymət yazarkən istər- istəməz güzəştə gedirdi, təqaüddən kəsilməsinlər deyə üzlərini danlasa da qiymətlərini bəzən layiq olduqlarından artıq yazırdı və belə uyğunsuzluğa, bu “məcburiyyətə” özü də həm acıyır və həm də gülürdü. Amma belə “uyğunsuzluğa” yol verən Cavidlə bu rəftara, belə qərara gülən Cavid arasında ziddiyyət görünmürdü. Cavidi yaxşı tanıyanlar, yaxından bələd olanlar onun adi görkəmi, sadə dolanışığı ilə mürəkkəb və zəngin təbiəti arasındakı nadir ahəngi, bu əcaib əksliyin qəribə vəhdətini tezliklə duyurdu. İlk baxışda onun varlığında diqqəti cəlb edən, adamı maraqlan- dıran, düşündürən bir şey tapmaq çətin idi. Ortaboylu, dolubə- dənli Caviddə adətən bir sakitlik və sükunət duyulurdu. Yeriyən- də də sakit-sakit yeriyir, oxumaqdan, yazmaqdan yumrulanmış umuzlarını sanki əlindəki çəlik üzərində gəzdirir, ağır və ləng addımlarla o qədər ehmallı tərpənirdi ki, uzaqdan baxan onun yerişini və duruşunu bir-birindən çətin fərqləndirə bilirdi. O, oturanda, var-gəl edəndə belə əl ağacından ayrılmırdı. Onun çox vaxt yerə, yaxud uzağa, naməlum bir nöqtəyə dikilmiş nəzərləri Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 552
ilk anda tamam rahat və sakit görünürdü. Amma diqqət yetirəndə gözlük ardından şəvə kimi parlayan zil qara gözlərinin gur işığını, adamın qəlbinə işləyən iti şüasını, almas kəsərini, qaçılmaz nüfuzunu dərhal duyurdun. Onun sükunətində, sadə sakit görkəmindəki, mis-tunc rəngli simasındakı heykəl vüqarını və səbatını, mənəvi böyüklüyünü və böyük zəkasını da duyurdun. Mən hər dəfə onu xatırlayanda onun başqa bir sənətkar haqqında yazdığı tanış kəlmələr fikrimdə canlanır, xəyalımda səslənir: “O sadə, pək sadə bir insandır. Fəqət, o sadəlikdə bir böyüklük var ki, sənət feyzindən məhrum olanlar onu idrakdan acizdirlər. Onun özünəməxsus mümtaz bir zəkası və kəskin bir istedadı var. O istedad yalnız sənət üfüqlərində parlar...” *
sənət üfüqlərində parlamışdır. Onun istedadını, bir sıra başqa sənətkarlar haqqında danışanda söylədiyimiz kimi, “çoxcəhət- lidir” sözü ilə səciyyələndirmək olmaz. O, ancaq şairdir və dra- maturqdur. Sənətin tarixini, nəzəriyyəsini gözəl bilsə də nəzəriyyə ilə məşğul olmamışdır. İnqilabdan əvvəl az miqdarda fəlsəfi- publisistik məqalələr yazıbsa bu da ani, epizodik xasiyyət daşı- mışdır. Onun nəsr əsərləri yoxdur. Tərcüməçilik də eləməmişdir. Pedaqoji fəaliyyətinə, müəllimliyinə gəlincə mən deyərdim ki, Cavidin istedadı bu sahədə də o qədər parlamamışdır. Lakin mən bu xüsusda nisbətən geniş yazmalıyam. Çünki onu ilk dəfə müəllim kimi tanımışam və xatirələrim də daha çox həmin şagirdlik illərimə aiddir. * * * Hər müəllimin özünəməxsus dərs üslubu, metodu, öz dəst- xətti, pedaqoji rəftarı olur. Cavid müəllimin məşğələləri orijinal tərzdə keçir, başqa müəllimlərin dərslərindən fərqlənirdi. O, dərs deyərkən də şair və dramaturq olaraq, sənətkar olaraq qalırdı. Odur ki, bizim dərslərimiz məşğələdən çox hər dəfə onunla maraqlı-məzmunlu görüşə bənzəyir, sənətkarla sənət maraqlıla-
* Fikir Abbasmirzə Şərifzadəyə aiddir. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 553
rının şirin söhbətinə çevrilirdi. O illərdə indi olduğu kimi standart tədris planları, dərs proqramları, mövzu, təqvim və saat bölgüsü yox idi. Varsa da şərti, təxmini işlənir, mütləq və məcburi sayılmırdı. Görünür ki, bir tərəfdən burası Cavidə sərbəstlik verir, ikinci tərəfdən isə, o, çoxcəhətli biliyə malik olduğu üçün dərin- dən duyduğu ədəbiyyatı və teatrı və əlbəttə həyatı yüksək məhəb- bətlə sevdiyi bir sözlə sinəsi dolu olduğu üçün plansız, proq- ramsız, konspektsiz ötüşə bilirdi, asan və maraqlı surətdə, çox vaxt isə hərarətlə, ilhamla danışırdı. O, planlı, tərtibli mühazirə oxumur, tezislər, düsturlar, rabitəli faktlar əsasında danışmırsa da, dinləyənlərin diqqətini vacib bir mətləbə, bədii yaradıcılığın köklü məsələlərinə yönəltməyi bacarır, həm də məzəli haşiyələr açaraq, diqqəti yormamaq, marağı artırmaq məharəti göstərirdi. Onun ədəbi-nəzəri söhbətlər silsiləsində bir neçə məsələ əsaslı yer tutur, leytmotiv kimi, təkyəkəlam kimi təkrar olunurdu. Onlardan biri ədəbiyyatın, ümumiyyətlə, bədii yaradıcılığın spesifikası, indi işlətdiyimiz estetika istilahı ilə desək, incəsənətin idrak və inikas xüsusiyyəti, obrazlılıq spesifikası idi. Mən indi başa düşürəm ki, Cavid o vaxtın bir çox tənqidçilərindən daha düzgün mövqe tutur, öz opponentlərindən fərqli olaraq materialist estetikaya yaxın mövqedən danışırdı. Cavid haqqında o illər belə bir yanlış rəy yaranmışdı ki, guya, o, ədəbiyyatda siyasətin müasir məsələlərinin, xüsusilə əmək mövzusunun əleyhinədir. Əslində isə o, heç bir həyat məsələsini, heç bir temanı ədəbiyyata yabançı hesab eləmirdi. O, tema, siyasi aktuallıq xatirinə bədiiliyi qurban verməyin əleyhinə çıxırdı. Görünür ki, bədiiliyə bu dərəcədə əhə- miyyət verməyi ara-sıra onun bu fikrini tərsinə yozmağa imkan yaradırdı. Əsl fikir isə bundan ibarət idi ki, bədii yaradıcılıqda məzmun da, şəkil də, mətləb də, onun ifadəsi də, fikir də, söz də – hamısı bədii və (Cavidin təxminən özünün dediyini xatırlayıb yazıram) bədii-ifadəli olmalıdır. Ədəbi-bədii əsərdə xüsusilə söz, cümlə, misra dərhal əyani bir hadisəyə – mənzərəyə çevrilməli, qəlbə-hissə güclü təsir göstərməlidir. Bunu bizə başa salmaq üçün o, el ədəbiyyatından, klassik poeziyadan çoxlu misallar gətirərdi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 554
Bənzətmə, təşbeh, obraz gücünə, mənzərə və hadisə canlandırmaq hünərinə nümunə kimi bu misraları tez-tez xatırlardı:
yaxud: Qopdu evdən acı bir vaveyla Odalar inlədi: “Leyla! Leyla!”
Cavid bu məsələ ətrafında söylədiklərini eynilə tərcüməçi işinə, tərcümə olunan əsərlərə də şamil edirdi. O, tərcüməni, xü- susilə klassik ədəbiyyatın tərcüməsini son dərəcə məsuliyyət, inam və cəsarət tələb edən bir iş kimi qiymətləndirirdi. Bir dəfə bu barədə söhbət açılanda o, dedi ki, “Şekspiri tərcümə edənin özü gərək, heç olmasa, yarımşekspir olsun, ya onun əsərində oy- nayan aktyor gərəkdir ki, heç olmasa Şekspirin yazdığının dörddə birini qavrasın və qavratsın”. Məlumdur ki, Cavid özü tərcümə- çiliklə məşğul olmamışdır * . Mənə elə gəlir ki, bu da onun bu məsələyə və özünə qarşı tələbkarlığı ilə əlaqəlidir, Firdovsinin 1000 illiyi günlərində, özünün dediyinə görə, ona “Şahnamə”dən parçalar tərcümə eləmək təklif olunmuşdu. O isə bunun əvəzinə Firdovsi motivləri əsasında “Səyavuş” pyesini yazmağı öhdəsinə götürmüşdü. Cavid “Faust” faciəsini dünya ədəbiyyatının nəhəng əsərlə- rindən, ən qiymətli incilərindən biri hesab edir, onun Azərbaycan dilinə tərcümə olunmadığına heyfsilənirdi. Bu əsərin yalnız kiçik bir parçası (“İthaf” adlanan hissəsi) bir vaxt Əlibəy Hüseynzadə, axır vaxtlar isə Mikayıl Rəfili tərəfindən tərcümə edilmişdi. Cavid bir dəfə hər iki tərcümənin ilk misralarını özü səsləndirdi:
* Yalnız “Xəyyam” pyesi üçün şair fars dilindən türk dilinə onun 15-16 rübaisini tərcümə etmişdi. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 555
Birinci variant: “Ənzari-şəbabimdə pədidar olan ey zil!” Ey zil, tuluat olursan yenə peyda.”
İkinci variant: “Gəncliyimdə gördüyüm ey dumanlı kölgələr! Yenə peyda oldunuz bu tutqun nəzərimdə...”
O, hər iki variantı pafosla ucadan oxudu və dedi: – Birincisi, şeirin musiqisinə, misra vəzninə görə yaxşıdır, amma qəlizdir. Dili çətindir (Bu illər Cavidin özü artıq öz əsərlərinin dilinin sadələşdirməyə güclü meyl göstərirdi). İkincisi isə sadə və aydın dildə tərcümə olunub, amma təfəkkür tərzi Höteyə və “Fausta” o qədər də müvafiq deyil, – dedi. Cavidin ədəbiyyat dərslərində çox yer tutan məsələlərdən biri də ədəbi-bədii əsərlərdə “ideya və onun təcəssümü” məsələsi idi. Bu məsələ ətrafında danışarkən o, özünün opponentləri ilə tez-tez qiyabi polemikaya qoşulardı. Onların cərgəsində yerli tənqidçilər və o vaxt vəzifə daşıyan adamlar, o cümlədən Əli Nazim, Əhməd Trinç, Mustafa Quliyev və başqaları vardı. Ümumiyyətlə, Cavid razılaşmadığını bildirməkdən, fikirlərini aşkar və açıq söyləmək- dən yox, əksinə, onları gizlətməkdən, ürəyində bir cür, dildə isə başqa cür danışmaqdan çəkinərdi. Yuxarıda yazdığım kimi (yaxud indi bizim hamımızın təsdiq elədiyimiz kimi), Cavid ədəbiyyata siyasi motivlər, ictimai-tarixi problemlər gətirməyin əleyhinə olmamışdır. Bu qüsuru, daha doğrusu əsassız ittihamı o vaxtın canfəşanlıq edən, “qulluq gös- tərən” tənqidçiləri onun yaradıcılığına zorla yamamaq istəyirdilər. Cavid öz opponentləri ilə ideyanın və ideyalılığın bədii əsərlərdə təcəssüm üsulu, vasitəsi və sənətkarlıq məharəti məsələsində qar- şılaşır, toqquşurdu. Cavid bədii əsərlərdə “şüarçılıq” və “siyasət carçılığını” qəbul eləmirdi. O, bu fikrini şərh eləmək üçün klassik yazıçılara, Şekspirə, Füzuliyə, Tolstoya, Dostoyevskiyə, Tofiq Fikrətə, Əbdülhəqq Hamidə müraciət eləyir, onların əsərlərini
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 556
misal göstərirdi. Misal üçün o, “Hind qızı” pyesini ingilis müstəmləkəçiliyini qəzəblə ifşa eləyən parlaq ideyalı əsər kimi qiymətləndirir və deyirdi: “Halbuki, orda heç bir şüar-çağırış, “yavan təbliğat” yoxdur. Rayçaran və sürücü kimi hindli obrazları siyasi mübarizə ilə məşğul olmur və bu xüsusda danışmırlar. Amma bunun əvəzində mübarizə arzusu, fikri və əzmi tamaşa- çıların qəlbində oyanır, mübarizə şüuru tamaşa salonunda fəal- laşır. Cavid bizim dərslərimizdə Əbdülhəqq Hamidin “Əşbər” façiəsini də yaxşı bir misal kimi tez-tez xatırladırdı. O belə hesab edirdi ki, makedoniyalı İsgəndərin cahangir və hərbçi xarakterini, qanlar-qurbanlar, fəlakətlər bahasına yürütdüyü siyasəti ifşa üçün bu əsərin finalındakı iki cümlə kifayətdir. İsgəndər yandırıb, xaraba qoyub işğal etdiyi şəhəri və şəhər qapısından asılan cənazələri Aristotelə göstərib qürurla soruşur:
Klassik irsə bəsit, cahil, vulqar münasibət bəslənən o illərdə, “Rapp” və “Azapp” cəngavərlərinin keçmişin böyük sənətkar- larını irtica və gerilik damğası ilə damğaladığı o illərdə Dosto- yevskinin yaradıcılığından danışmaq, onun əsərlərində huma- nizm, yaxud mütərəqqi fikirlər axtarmaq, bəşəriyyətin taleyinə qayğı göstərmək hər adamın işi deyildi. Cavid belə məqamda böyük rus yazıçısının bəyüklüyünü həssas qəlblə duyur və onun haqqında məhəbbətlə danışırdı. Dostoyevskinin əsərlərində irtica, mistika görənlər onu qəzəbləndirirdi. Cavid 1934-cü ildə yazıçı- ların birinci qurultayından qayıdandan sonra * M.Qorkinin məru- zəsində Dostoyevskiyə verilən qiymətlə də heç cür razılaşa bilmir, bunu ədalətsiz rəftar hesab edirdi. Cavidin dediyinə görə, Fyodor Dostoyevski insana bəslədiyi eşqin, ehtiramın naminə həyatın
* Həmin qurultay Moskvada keçirilmişdi. Cavid qurultayda iştirak etməmişdi. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 557
dibsiz qaranlıqlarına, insan qəlbinin dərin guşələrinə baş vurur, cəmiyyəti və zehniyyəti bürüyən zülməti sənətin şüaları ilə kəsir. Cavidin dediklərini xatırlayanda indi mən daha dərin inamla deyə bilərəm ki, o böyük rus yazıçısını həqiqətən gözəl duyur, onun insanpərvər ideyalarını düzgün dərk edir, buna görə də M.Qor- kinin məruzəsindən sonra Dostoyevskinin rus ədəbiyyatı tari- xindən silinməsini dözülməz hal hesab edirdi. ÜİK(b) partiyası Mərkəzi Komitəsinin sovet ədəbiyyatı haq- qında 1932-ci ilin aprelində qəbul elədiyi məşhur qərarından (Sovet yazıçılarını vahid sovet ədəbiyyatı platformasında birləş- dirmək haqqındakı qərardan) sonra mətbuat orqanlarının ayrı-ayrı sol tənqidçilərin, sabit “Azapp”çıların Hüseyn Cavidə münasibəti xeyli dəyişmişdi. Cavidi inkar edənlər indi onun təsdiqi ilə məşğul olur, sənətkarlığını yüksək qiymətləndirirdilər. “Hücum” jurnalında çıxan bir məqalə çoxumuza həm qəribə, həm təəc- cüblü, həm də xoş gəldi. Müəllif yazırdı: “H.Cavid olduqca böyük sənətkar və söz ustadıdır. “İblis” müəllifi şeirin musiqisi və gözəl- liyi etibarilə Puşkinin əsərlərini xatırladır. İblisin monoloqları öz şiddətli həyəcanı və qüvvəsi ilə hər bir oxucunu özünə bağlayır”. Cavid indi Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının fəal üzvü- lərindən, onun ağsaqqal nümayəndələrindən hesab olunurdu. Teatr da görünür ki, Cavidlə öz münasibətlərini bərpa eləmək, yaxşılaşdırmaq fikrinə düşmüşdü. “Şeyx Sənan” pyesini 1932-ci ilin sonunda yeni quruluşda tamaşaya qoymaq üçün hazırlıq gedirdi. Tamaşanı hazırlamaq dörd rejissora – R.Təhmasibə, R.Darablıya, İ.Hidayətzadəyə və Ə.Şərifova tapşırılmışdı (ümumi bədii rəhbərliyi səhv etmirəmsə teatrın direktoru Əhməd Trinç öz öhdəsinə götürmüşdü). Bu hadisə ilə əlaqədar olaraq mən Cavidin ədəbiyyat dərs- lərində ətrafında tez-tez söhbət açdığı və açmağa çalışdığı bir nəzəri-estetik problemi və ona dair müəllimimizin dediklərini də yaxşı xatırlayıram. Bu da ədəbiyyatda, başlıca olaraq drama- turgiyada janr problemidir. O illər bu dolaşığa düşmüş, dolaş- dırılmış problemlərdən biri idi. Bir sıra başabəla nəzəriyyəçilərin Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 558
“kəramətindən” belə bir “nəzəriyyə” yaranmışdı ki, müasir teatrda komediya ola bilməz, güya ona görə ki, “sovet cəmiyyətində nəyə və kimə güləcəksən?!” Faciə də ola bilməz. Ona görə ki, sovet tamaşaçılarını bədbinliyə düşürmək və ağlatmaq yaramaz. Görü- nür, bu “nəzəriyyəyə” istinad və riayət edərək teatrın rəhbərliyi Caviddən tələb edirdi ki, “Şeyx Sənan” bu dəfə yeni quruluşda tamaşaçılara göstəriləndə onun qəhrəmanları əsərin sonunda ölməsinlər, qaçıb qurtarsınlar. Müəllif isə buna razılıq vermirdi. Neçə gün davam edən mübahisələr Cavidi cana doydurmuşdu. Bir gün texnikuma dərsə gələndə biz onu haldan-təbiətdən çıxmış, rəngi ağarmış, son dərəcə əsəbi vəziyyətdə gördük (yuxarıda dediyim kimi belə hal, görkəm onun üçün heç də xas deyildi). Bir neçə yerdən cırılmış “Şeyx Sənan” pyesini mizin üstünə tullayıb əyləşdi, bir əlini çəliyinə, o birini geniş alnına söykəyib uzun sükuta daldı. Sonra sanki öz-özü ilə danışır kimi dodaqaltı qırıq cümlələrlə dilə gəldi: – Başa sala bilmirəm... Qandıra bilmirəm ki, komediya ko- mediyadır... Faciə də faciə... Başa düşmürlər ki, faciə faciə kimi də bitməlidir... Getdim, axtardım, tapdım... Axırda Marksdan da misal göstərdim, amma yenə başa sala bilmədim ki, bilmədim... “Cahilləşmiş beyinlər!” deyib çıxdım. O, başını qaldırıb, sinfi gözdən keçirdi. Uzun müddət özünə gələ bilmədi. Çox susdu. Hiss olunurdu ki, indi ürəyində danışır. Özü ilə danışır. Onun dərs deyə-deyə sanki özü ilə danışdığını mən ara-sıra sezirdim. Onun öz dərslərində söylədiklərinin, dediyi fikirlərin hamısını dərk eləməyə, açığını desəm, biz o vaxt hazır deyildik. Amma biz onları eşitməli idik. Düşünürəm ki, Cavid ya bunu vacib hesab edirdi, yaxud özünün dediklərini deməyə və eşitməyə özü ehtiyac hiss eləyirdi. Həmin gün də biz onun dediklərinin hamısını axıra qədər başa düşmədik. Marksdan nəyi axtarıb tapdığını isə əlbəttə heç cür bilmədik. Lakin üstündən illər keçəndən sonra mən Moskvada teatr institutunda təhsil alarkən Marksın, Engelsin estetikaya və ədəbiyyat nəzəriyyəsinə dair yazdıqlarını oxuyanda, onların komediya və faciə janrlarına verdikləri şərhi, tərifi öyrənəndə Cavidin sözləri yadıma düşdü.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 559
Onda “barmağımı dişlədim”. O vaxt onun nəyi axtarıb tapdığı mənə indi aydın oldu. Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|