Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birinci pərdədə
- İkinci pərdədə
- Dördüncü pərdədə
- 1978 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 528 Qulam Məmmədli
- 1978 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 538 Adilə Qasımova
- 1980 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 543 Kövkəb Səfərəliyeva
- 1981-1982 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 547 Mehdi Məmmədov
|
* * * Mən yeri gəlmişkən oxuçulara olmuş bir əhvalatı da danış- maq istəyirəm. Bu, onlar üçün maraqlı olar. Məlumdur ki, H.Cavid ədalətsiz müharibələrin, yersiz qan axıdılmasının düşməni idi. Bu, onun yaradıcılığında da qırmızı xət kimi keçir. O, danışardı ki, bir dəfə faytonla Culfadan Naxçı- vana gedirdim. Yanımda yaxın adamlardan biri oturmuşdu. Əlində tüfəng vardı. Culfa-Naxçıvan yolu dağlıq və zəmi olan yerlərdən keçirdi. Yolun hər iki tərəfində çoxlu çöl quşu var idi. Yol yoldaşım faytonçunun təhriki ilə quşlara güllə atmaq istədi. Mən qəti etiraz etdim. Lakin o, inadından dönmədi. Güllə açılan kimi, mən faytondan düşdüm. Yolun xeyli hissəsini piyada
* İndiki Əlyazmalar İnstitutunun binası. – R.M. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 524
getdim. Axırda onların yalvar-yaxarı ilə faytona mindim. Şübhəsiz əsəbiləşmişdim. Onları danışdırmaq istəmirdim. Danışdırmadım da. Naxçıvana ağzı yumulu getdim.
Məlumdu ki, hüseyn Cavidin bəzi əsərləri itib-batmış, hələlik tapılmamışdı. Belə əsərlərdən biri “Şəhla”, ikincisi “Telli saz” pyesləridi. Yaxşı yadımdadı ki, 30-cu ilin əvvəllərində “Telli saz”ı rejissor Həbib İsmayılov 1 İşçi teatrında tamaşaya qoymaq istəyirdi. Hətta bu barədə onun özü mənə söz açmış, demişdi ki, əsər məndədi, oxumuşam, tamaşaya hazırlayırıq. Lakin əsər “itdi- batdı”... Mən 30-cu illərin ortalarında indiki Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının * səhnəsində “Şəhla”nı tamaşaya qoymaq istəyirdim. Əsəri Hüseyn Cavidlə bir yerdə oxuduq. Sonra məsləhətləşdik. Nəhayət, onu tamaşaya qoymaq qərarına gəldik. Lakin, necə de- yərlər, “Telli saz”ın başına gələn əhvalat “Şəhla”nın da başına gəldi... Mən əsəri dramaturqla bir yerdə bir neçə dəfə oxuduğum üçün məzmunu yaxşı yadımda qalmışdı. “Şəhla” əldə olmadığına görə məzmununu xatirə şəklində oxuculara danışmaq istəyirəm. Əvvəla deyim ki, pyesin mövzusu müasir həyatdan alınmışdı. Pyes dörd pərdədən ibarət idi. Hadisələr Azərbaycanda və Mos- kvada cərəyan edirdi. Onun birinci və ikinci pərdəsi nəsrlə, üçün- cü və dördüncü pərdəsi şeirlə yazılmışdı. Hadisələr dramatik cəhətdən maraqlı qurulmuşdu. Pyesin baş qəhrəmanı olduqca gözəl, qumralsaç azərbaycanlı qızı Şəhla idi. Əsərdə Moskvada
1
qardaşı Ənvər İsmayılovdan məlumat aldım. O dedi ki, ola bilər əsər mənim qardaşımda qalıb, ançaq ev-eşiyi axtarmışıq, “Telli saz” yoxdu – İ.O. * İndiki Akademik Milli Dram Teatrı. – R.M. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 525
milli respublikalar üçün ali savadlı kadrlar hazırlanması təsvir olunmuşdu. Ali məktəblərdə oxuyanlar milliyyətcə müxtəlif xalq- ların nümayəndələri idi: azərbaycanlılar, gürcülər, ermənilər... Tələbələr müxtəlif institutlarda təhsil alır. Şəhla tibb institutunda oxuyur.
kimi, Şəhla da tətilə gəlib. Lakin anası inad edir ki, qızı oxumağa getməsin, gözündən, könlündən iraq olmasın. Atası isə onunla razılaşmır. Şəhlanın tələbə yoldaşları anaya təsəlli verirlər ki, ondan arxayın olsun; Moskvada Şəhla kimi oxuyan qızlar çoxdu. Hüseyn Cavid vaxtilə Əli Bayramov klubunda olmuş bir hadisəni həmin səhnəyə daxil eləmişdi. Hadisə bu idi ki, ata ilə oğul birləşib kluba gələn qızını öldürür. Dramaturq bu hadisəni əsərə təsadüfən daxil eləməmişdi. Bununla anaya demək istəyirdi ki, daha o vaxtlar deyil ki, bu cür vəhşi hadisələr baş versin. Bu pərdədə hiss olunurdu ki, Şəhlanı Sahib (ad düz olmaya da bilər) adlı bir oğlan istəyir və qızın da ona meyli var. Tətildən evlərinə qayıdan tələbələr qonaqlıq təşkil edirlər. Belə bir qonaqlıq Şəhlagildə də təşkil olunur. Qonaqlıqda Şəki və Qazax plovlarından qızğın söhbət gedir. Dramaturq həmin epizo- du elə canlı, təbii təsvir eləmişdi ki, mən özümü saxlaya bilməyib dedim: – Cavid əfəndi, tamaşaçıların plova tamahı düşəcək ha!.. Hər ikimiz güldük. Bu pərdədə gülüş doğuran bir yer də yaxşı yadımda qalıb. O da budur ki, kimsə Moskvada tələbələrin hansı yerdə qaldığını soruşur. Tələbə zarafatla deyir: где это площадь, где стоить лощадь, qabaq ayaqları da yuxarıda. Birinci pərdə tələbələrin tətili başa vurub Moskvaya qayıtmaları ilə bitir.
mış tələbələr Zaqafqaziya respublikalarının Moskvadakı daimi Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 526
nümayəndəliyinin otağında görünürlər. Onların arasında azərbay- canlılarla bərabər gürcülər, ermənilər də vardı. Onların bura gəliş- lərinin məqsədi nümayəndəlikdən maddi kömək almaqdı. Tələbə- lər nümayəndəliyin sədri Tağıyevi onun kabinetinin qapısında gözləyirlər. Elə bu vaxt Tağıyev kabinetdən çıxır. Tələbələr onun ətrafına toplaşıb, gəlişlərinin məqsədini bildirirlər. Tağıyev onlar- la zarafatlaşır, sonra göstəriş verir ki, siyahı tutub tələbələrə pul verilsin. Bu zaman səhnədə kinoçəkənlər görünür. Məlum olur ki, onlar filmdə çəkilmək üçün şərqli qız axtarırlar. Şəksiz, onların diqqətini Şəhlanın gözəlliyi cəlb edir. Kinoçəkənlər onun başına toplaşırlar. Şəhlanın tək şəklini çəkirlər. Sahib Şəhla ilə çəkilən aktyora qısqanır. Onların arasında münaqişə başlanır. Sahibin eti- razını görən rejissor onun başını pulla tovlamaq istəyir. Sahib bir qədər sakitləşir. Şəhlanın bir neçə görkəmdə şəkli çəkilir. Qısqanc Sahib artıq dözə bilmir. Dava salmaq istəyir. Uşaqlar onu sakit- ləşdirməyə çalışırlar. Başa salırlar ki, Tağıyev onlara az pul verə- cək, ancaq Şəhla kinoya çəkilsə, onlar çox pul alacaqlar. Şəhlanın Sahibin hərəkətlərinə acığı tutur... Ümumiyyətlə, ikinçi pərdə dramatik cəhətdən əsərin ən ma- raqlı, çazibədar pərdələrindəndi. Burada bütün hadisələr Şəhlanın ətrafında gedir və bilavasitə onunla bağlanır. Şəhla diqqət mərkə- zindədir, onun gözəlliyi, mehribanlıgı, səmimiliyi hamını məftun edir. Əsərdə bir maraqlı gürcü tələbə surəti də var. O, çox zara- fatcıldı, tez-tez atmaca sözlər işlədir. Şəhlanın ünvanına gözəl sözlər deyir: Gözəl qız, sən elə kino üçün yaranmısan, sən bizim Tamaradan da gözəlsən!.. Bu kimi sözlər Sahibi daha da acıqlandırır, özündən çıxarır. Pyesin üçüncü pərdəsində məlum olur ki, Şəhla kinoda çəkilməyə razılıq verib. Çəkilişə hazırlıq gedir. Şəhla ilə sınaq məşqləri aparılır. Onun “sevgilisi” bir rus aktyorudu. Şəhla tamamilə şərqli qiyafəsindədi. Bu sözləri əzbərləyir: – “Ey mənim taleyim, sən məni bu dar qəfəsdən qurtar!..” Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 527
Kino çəkilişində belə bir epizod var: Aktyor at üstündə qılınc oynadaraq dua oxuduğu halda Şəhlanı tərkinə almalıdı. Rus akt- yoru bunu edə bilmir. Şəhla yıxılır və bayılır. Bunlar Sahibə pis təsir göstərir, onu özündən çıxarır. Ümumiyyətlə, Sahib bu pərdə- də qısqanc və dalaşqan kimi verilmişdi. Şəhlanın atdan yıxıldığını görən Sahib kino aktyorunun üstünə cumur. Tələbələr onu sax- layırlar... Şəhla ayıldıqdan sonra çəkilişdən imtina edir. Tələbə yol- daşları yalvarıb-yaxarırlar ki, o, bunu etməsin. Lakin Şəhla qorx- duğundan inadından dönmür. Nəhayət, kinoçəkənlər bu qərara gəlirlər ki, atı qayıqla əvəz eləsinlər. Belə də olur.
Yadımda qalanı budur ki, qayıq şahzadələrə məxsus şəkildə bəzə- dilmişdi. Burada biz artıq rus kino aktyorunu deyil, Şəhlanın sevgilisi rolunda Sahibi görürük. Düşmənlər qayığa hücum edirlər. Sahib böyük şücaət və qəhrəmanlıq göstərir. O, qızın mə- həbbətindən ilham alaraq, onu öz nişanlısı kimi, düşməndən xilas edir. Yaxşı qılınc oynadır. Ətrafdakılar onu iki cəhətdən alqışla- yır: həm bir qalib kimi, həm də qızın bir müdafiəçisi kimi. Nəhayət, şahzadə Şəhla ölümdən xilas olunur. Gözəllik timsalı Şəhla, igidlik timsalı Sahib camaat tərəfindən təntənə ilə qarşılanırlar. Oxucu bilməlidi ki, mənim “Şəhla”nı oxuduğum vaxtdan qırx ildən çox keçir. Ola bilər ki, pərdələrin təsvirində dəqiqsizlik var, ancaq pyesdə baş verən hadisələri belə xatırlayıram. 1978 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 528
Qulam Məmmədli Úàâèäëÿ òàíûøëûüûì
özümüzü Bakıdan gələcək qə- zet və jurnallardakı elanlara dikmişdik. Yeni bir kitab çapdan çıxan kimi qəzetlər xəbər verir, sonra da göz- ləyirdik ki, görəsən adı çəkilən bu kitab nə vaxt gəlib Aşqabada çatacaq? Hüseyn Cavid adlı bir şair olduğunu “İqbal” qəzetində və “Məktəb” jurna- lındakı şeirlərindən tanıyırdıq. Uzaqdan uzağa... Onun şeirlərini oxuyurduq: La- kin bu şeirlərin əsl mənasını başa düş- mürdük. Açıq deyək, dili, dərin məzmunu, fəlsəfəsi bizim kimi kəmsavad, məktəb və müəllim görməmiş gənclərin şüuruna çatacaq şeirlər deyildi. Bunlar “Cəfər ilə Bəşir”, “Çəkməsilən”, “Tıq-tıq xanım”, ya da Firidun bəy Köçərlinin “Balalara hədiy- yə”si deyildi ki, oxuyan kimi başa düşək. 1913-cü ildə “Ana” adlı nəzmlə yazılmış dram, “Keçmiş günlər” və “Bahar şəbnəmləri” şeirlər məcmuəsi kitabları gəlib Aşqabada da çıxdı. Aldıq, oxuduq, maraqlandıq da. Ancaq bun- lardan qabaq bir çox teatr kitabları oxumuşduq. “Kimdir mü- qəssir”, “Ac həriflər”, “Molla Cəbi”, “Yaman qardaş”, “Axşam səbri xeyir olur”... “Ana” bunların heç birinə oxşamırdı. Fərq nədə idi? Bunu başa düşə bilmirdik. Çünki burada nə isə bir başqalıq vardı. Mən “yenilik” demirəm, çünki “yenilik” desəm, gərək bunu izah edəm. Bu “yeniliyi” bizə başa salan da yox idi. Əsərdəki başqalığı başa düşməyə-düşməyə “Ana”nı maraqla oxuyurduq. Oxuduqca Cavidin birpərdəli mənzum pyesindəki yeni xüsusiyyətləri, dumanlı da olsa, başa düşməyə çalışır, onunla G
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 529
daha çox maraqlanırdıq. Bu, bizi şairin başqa yeni əsərlərini gözləməyə həvəsləndirirdi. “Keçmiş günlər”dəki və “Bahar şəbnəmləri”ndəki şeirlər də bunun kimi. Bunlardakı şeirlərin fəlsəfəsini demirəm, incəliyi, orijinallığı, şeiriyyəti, musiqisi bizi özünə məftun etmişdi. Hər- dənbir, iki-üç yoldaş birlikdə oxuyub, öz fikrimizi deyir, güya Cavid yaradıcılığını “təhlil” edirdik. “Ana”nı son illərə qədər sax- lamışdım. İtib-batmasın, əllərə düşməsin deyə əlyazmaları arxi- vində saxlanılan fonduma verdim. Cavid, əvvəlcə “Zavallı qadın” adlandırdığı “Maral” dramını 1912-ci ildə “İqbal” qəzetində hissə-hissə çap etdirirdi. Şeyx Sənanın: “İştə Qafqaz!.. Səfalı bir məva!.. Allah-allah, nədir bu abu-həva!?.. – monoloqu əvvəlcə 1915-ci ilin mayında “İqbal” qəzetində çap edilmişdi. Bu əsərin kiçik bir səhnəsi həmin ilin son aylarında nəşrə başlayan “Qurtuluş” jurnalında, sonra tamamilə “Açıq söz” qəzetində [1915] bütöv çap olundu. “İblis”, “Uçurum”, “Afət”, “Peyğəmbər” dramları da “Füqəra füyuzatı”, “Azərbaycan füqərası”, “Maarif və mədəniyyət” kimi qəzet və jurnallarda parça-parça çap olunduqca sevilə-sevilə oxunur və bu vasitə ilə biz Cavidi daha yaxından tanıyır, onun simasında şeirin böyük üstadını görürdük. Bu tanıdığımız Cavid ilə ilk dəfə mütaliə etdiyim “Ana” pyesinin müəllifi Cavid arasında zəmini-asiman * fərqi vardı. Bu fərqin ilk nümunəsini Sabirin “İki həpənd” şeirindəki: – Nə xəbər var Məşədi? – Sağlığın! – Az-çox da yenə? – Qəzet almış Hacı Əhməd! – Paho, oğlan, nəmənə?
* Yerlə göy qədər – İ.O. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 530
Formada görür, canlı danışıq ilə şeiri bir vəhdət halında oxu- yanda:
– Belə şeir olarmış?–deyə heyrət edirdik. Lakin “Şeyx Sənan” çap olunduqda həmin formanın Cavid yaradıcılığında Sənan, Xumar və Nina kimi üç adamın bir mis- rada danışdığını görəndə bu iki şairdəki yenilik qüdrəti bizi cəzb etdi: S ə n a n – Ah, o, mütləq o!.. Gördüyüm röya!..
İştə, nazəndə heykəli-sevda! X u m a r – Söylə kimsin? S ə n a n – Zavallı bir məftun... N i n a – Kim bilir... Bəlkə... X u m a r – Qaliba məcnun... S ə n a n – Bəlkə məcnunim, eyləməm inkar. Bais ancaq o hüsni-əfsunkar...
Bu forma Sabirdə nə qədər sadə, adi, həyati, təbii idisə, Caviddə bir o qədər şairanə, bədii, cazibədar olaraq yazılmışdı. Hər iki şairdə bir misrada iki-üç obrazı danışdırmaq və adi danı- şığı şeiriyyətə çevirmək, hər iki şairdən istedad və sənətkarlıq tələb edirdi ki, bu, özünəməxsus rəngarəngliyilə onların hər ikisində vardı. Bu xüsusnyyətləri bizə öyrədən məktəb deyil, mühazirə deyil, şairlərin özləri idilər. 1917-ci il fevral inqilabından sonra çar senzorunun hakimiy- yət mövqeyi bir qədər laxladığından, artıq “Bu əsəri oynamaq ol- maz!” əmrlərinə çox da qulaq asan yox idi. Azərbaycan teatr re- pertuarında fəhlələrin sahibkarlara qarşı öz haqqını tələb üçün mübarizəyə çağıran yeganə əsər vardısa, o da Cavidin “Şeyda”sı idi. Bu pyesin yazıldığı hələ 1913-cü ildə çap edilmiş “Ana” dra- mının son səhifəsindəki elanda xəbər verilmişdi. Yəqin ki, senzor onun məzmunundan xəbərdar olsaydı, elana da icazə verməzdi. Fevral inqilabınadək Cavidin heç bir əsəri səhnə üzü gör- məmişdi. 1918-ci ildə “Maral” ilk dəfə Krımda oynandı, o da
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 531
ancaq tatar tələbələri tərəfindən Simferopolda, Baxçasarayda və başqa şəhərlərdə mətbuatın verdiyi məlumata görə yaxşı oynan- mış, yaxşı da qarşılanmışdı. “Şeyda” isə ilk dəfə 1919-cu il sen- tyabrın 19-da, Nəmənqanda özbək həvəskarları tərəfindən “Şey- da, yaxud həbsdəki inqilabçılar” adı ilə oynanmış, sonra bu əsər 1923-cü ilədək Özbəkistan şəhərlərində dəfələrlə tamaşaya qoyul- muşdur. Özbəklər yalnız “Şeyda” deyil, “İblis” və “Şeyx Sənan”ı da Daşkənd, Səmərqənd, Xocənd və digər şəhərlərdə dəfələrlə oynamışlar. Cavid dramlarının azərbaycanlılar tərəfindən ilk dəfə oynan- ması Aşqabadda yaşayan azərbaycanlılara qismət olmuşdur. 1920-ci ilin baharında, “Ərəblinski” adına truppamız “Şeyda”nı tamaşaya qoydu. Bu pyes, Türküstan cəbhəsi birinci ordu yanında “5 nömrəli müsəlman truppası”nın repertuarına daxil olub, Zakaspi vilayətinin bir sıra şəhərlərində dəfələrlə oynandı. “Marselyeza» inqilabi mahnısı Azərbaycan səhnəsində ilk dəfə Cavidin “Şeyda”sında səsləndi. Bu vaxtadək bizim dramaturgiyamızda fəhlələrin istismarçılara qarşı inqilabi çıxışını göstərən ikinci əsər yox idi. Cavidin xidmətlərindən biri də bu idi. Solçu tənqidçilərin kəşf etdikləri “zəif” cəhətlərinə baxma- yaraq, hər halda “Şeyda” işçi sinfinin istismarçılara qarşı mü- barizəsini göstərən ilk inqilabi əsər idi. Oynayanlar içərisində rejissorumuz Rzaqulu Abdullazadə müstəsna olmaqla, digərləri “aktyorluq” həvəsilə alışıb yanan, teatr təhsilinin nə olduğunu bilməyən, ancaq öz istedadına güvə- nərək öhdəsinə götürdüyü rolu bacardıqca yaxşı oynamağa çalışan gənclər idi. “Şeyda”dan sonra “İblis” tamaşaya hazırlandı. O vaxt bu əsə- rin Bakıdan bir variantı alınmışdı. Aktyorların mənzum əsəri oynamaqda çətinlik çəkdiklərini nəzərə alan Cavidin özü həmin variantda bir çox şeiri nəsrə çevirmişdi. Biz də həmin variantı oynayırdıq. Lakin bunun bir fərqi vardı. Aşqabadda 1920-ci il oktyabrın 7-də. Bakıda 1920-ci il dekabrın 21-də, Aşqabaddan az qala üç ay sonra.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 532
“İblis” tamaşasının müvəffəqiyyəti gözlədiyimizin fövqündə idi. Teatrın böyük yay zalı həmişə dolu olurdu. Tamaşanın səsi Orta Asiya şəhərlərinə gedib çatdı. Uzaq şəhərlərdən onun tamaşasına gələnlər olurdu. Harada isə “Yaxşı aktyor zəif əsəri yüksəldə bildiyi kimi, yaxşı əsər də zəif aktyora şöhrət qazandırar” kimi bir fikir oxu- muşdum. Bizim truppada professional aktyor yox idi. Lakin səhnə üçün bacarığını əsirgəməyən həvəskarlar az deyildi. Elə buna görə idi ki, “İblis”dəki şeiriyyət, maraqlı süjet, orijinal obrazlar, Cavid qələminin qüdrəti oynayanlara inam və ilham verir, əsəri də, oynayanları da tamaşaçılara sevdirirdi. “İblis” altı-yeddi il Aşqabad səhnəsində qaldı. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da, bir faktı qeyd etmək istərdim. Mən bu əsərdə Elxan rolunu oynayarkən, İblisdə dialoqda:
misralarına cavab verən İblis: Səni pək aldatıyor hissiyyat; Öylə yekrəng olaraq keçsə həyat, Bıqar insan, yaşamaqdan yorulur, Yaşayış bəlkə də mənasız olur.
misraları bir çox tamaşaçılar tərəfindən əzbərlənmiş və gahdan bir küçədə mənə rast gələnlər:
Ya bu insanları xəlq etməz idim... –
deyib, “İblis”in nə vaxt oynanacağını səbirsizliklə gözlədiklərini söyləyirdilər. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 533
Cavidin Aşqabadda oynanan üçüncü əsəri “Maral” idi. Bu da həmin ilin payızında yay səhnəsində oynandı. “Şeyda”, xüsusilə “İblis” qədər müvəffəqiyyət qazana bilmədi. Hər halda tamaşa- çılar tərəfindən maraqla qarşılandı. Mən, “Şeyda”da – Rauf, “İblis”də –Elxan, “Maral”da – Bəypolad rollarını oynardım, özü də gənclik həvəsilə. Beləliklə, ədəbiyyata və teatra olan tükənməz həvəs məni uzaqdan-uzağa, özünü görmədən, səsini eşitmədən Cavidə, Cavid yaradıcılığına məftun etmişdi. Onun:
Aman əsirgəməyin, mərhəmətlə imdadı!.. –
şeirini “birnəfəsə”, suflyorsuz, səhnədə pafosla oxuya bilməyim də bu məftunluğun nəticəsi idi. Biz “İblis”i Bakı səhnəsində oynanmasını səbirsizliklə göz- ləyirdik. Nəhayət, Bakı qəzetləri bu əsərin dekabrın 21-də Hö- kumət Teatrında ilk dəfə oynanacağını xəbər verdilər. Bu xəbər- dən sevindik və oyunun nəticəsini gözlədik. Dekabrın 26-da “Kommunist” qəzetinin son səhifəsində bu sətirlərə rast gəldik: – “Dövləti teatrda oynanmış olan möhtərəm şairimiz Hüseyn Cavidin “İblis” nam mənzum pyesi haqqında bir çox şəxslər tərəfindən yazılmış və idarəmizə göndərilmiş olan tənqidlər növbə ilə qəzetimizdə dərc ediləcəkdir”. Bu vədi çox gözlədik, ancaq 1921-ci ilin oktyabrında “İblis” mövsümdə birinci dəfə oynanandan sonra onu təhlil edən iri mə- qalələr çap edilməyə başlandı. Bunlardan birində deyilirdi: – “İblis” ölməz, daimi bərhəyat olan bir əsərdir ki, insanların təh- zibül-əxlaqına dair bundan da nafe bir əsər ola bilməz. Lakin möhtərəm ədibimizin səhvlərindən (?! – Q.M.) birisi olaraq mü- səlman səhnəsinin vəziyyətini düşündüyü üçün “İblis”i mənzum halından çıxarıb, yarım bir mənzum hala salmışdır”. Çox qəribədir, “tənqidçi”, bir tərəfdən, Cavidi əsəri yarım mənzum şəklə saldığı üçün ittiham edir, digər tərəfdən, “müsəl- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 534
man səhnəsinin vəziyyətini düşündüyü üçün” öz ittihamını rədd edib, şairə bəraət qazandırır!? Cavid belə “tənqidçi”lərdən nə nəticə çıxartmalı idi? “Şeyx Sənan” “İblis”dən üç-dörd il qabaq yazılsa da, ondan bir il sonra səhnəyə gəldi. Onun ilk tənqidçilərindən Həqq (Hacı İbrahim Qasımov) yazmışdı: “Cavid teatr aləmində yazmış olduğu “Şeyx Sənan” dramı ilə bir inqilab vücuda gətirmişdir ki, onu hər kəs etiraf etməlidir!” “Şeyx Sənan”nın səhnə həyatı bu fikrin nə qədər doğru olduğunu sübut etdi. Beləliklə, 1915-ci ildən bəri “İqbal”, “Qurtuluş”, “Açıq söz”, “Füqəra füyuzatı”, “Azərbaycan füqərası”, “Maarif və mədəniy- yət” kimi qəzet və jurnallarda gah parça-parça, gah səhnələrlə çap edilmiş “Maral”, “Şeyx Sənan”, “İblis”, “Uçurum”, “Afət”, “Pey- ğəmbər” pyesləri gah tam, gah natamam şəkildə səhnəyə gəldi və ilk tamaşalarından əsl səhnə əsəri eşqilə döyünən ürəkləri fəth etdi. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, Akademik Teatrı illər boyu mövsümü Cavidin əsərilə açar, onun əsərilə də bağlayardı. Cavidin əsərləri oynandığı gecələr teatra bilet almaq çox da asan deyildi. Gecəyarısı, tamaşa bitdikdən sonra “Yuxarı məhəllə” küçələ- rinədək teatrdan qayıdanlar səslərini Abbas Mirzənin səsinə oxşadaraq: “Arif! Bana bax, səndəmi ovhamə qapıldın? Biçarə çocuq, səndəmi İblisə taqıldın...», – monoloqunu təkrar etdiklərini eşitmək olurdu. Bu, Cavid sənətkarlığının əks-sədası idi. “Topal Teymur”da şair Kirmaninin:
Qavğa... o da qavğa, bu da qavğa...
sözlərindəki musiqi ahəngini xatırlayarkən Abbas Mirzə tam varlığı ilə gözlərimin qarşısına gəlir, canlı bir şair Kirmani olaraq yenə də yaşayır. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 535
Cavidin əsərlərilə ilk tanışlığımdan on ildən çox bir müddət keçmişdi. Azərbaycan teatrı həqiqi sənət ocağına – Dövlət teatrına çevrilmişdi. Mətbuat səhifələrində, yalnız “tamaşa tənqidi” deyil, Hənəfi Zeynallının, Abdulla Şaiqin, Seyid Hüseynin, Əziz Şərifin, Əmin Abidin, Mustafa Quliyevin, Əli Nazimin, Xəlil İbrahimin və digərlərinin Cavid əsərlərini bəzən obyektiv, əsasən, subyektiv təhlilini verən məqalələri gəncləri böyük şairin yara- dıcılığı ilə tanış edir, onu bizə tanıtdırır, sevdirirdi. Hər dəfə onu Bakı küçələrində sakit addımlarla gedən gördükdə, ona bir də baxmaq, onun simasındakı səmimiyyəti, əzəməti, zəkanı bir də görmək məqsədilə ayaq saxlayar, onunla müəyyən fasilələ yanaşı getməyə çalışardıq. Çox fikirləşirəm, düşünürəm, xatırlamaq istəyirəm ki, Cavidlə yaxından tanışlığım haradan, necə başlamışdı? Bunu dəqiq xatır- laya bilmirəm. Lakin burası həqiqətdir ki, dəfələrlə onun Kom- munist küçəsində, indiki Ali Sovetin binasının * üçüncü mərtə- bəsində yerləşən uzunsov otağına dəfələrlə getmişəm, qonağı olmuşam, söhbətlərinə qulaq asmışam. O da öz növbəsində, dəfələrlə bizə gələrdi, həm də rəsmiyyətsiz, dəvətsiz, elə-belə, dost dost evinə gəlib-gedən kimi.
misralarının müəllifi şair Hüseyn Cavid dostları ilə, tanışları ilə söhbətlərində də belə kəlmələr, belə cümlələrlə danışacaqdır. Görüşlərimiz zamanı bu barədə nə qədər yanıldığımın şahidi oldum. Sadə bir insan, şirinsöhbət, incə zarafatçı, danışığı, hərə- kəti sakit, səmimi bir vətəndaş, bir şair, bir dost və yoldaş...
* İndiki İstiqlaliyyət küçəsi, Əlyazmalar İnstitutunun və Cavidin ev muzeyinin yerləşdiyi bina. – R.M. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 536
Elə buna görə idi ki, söhbət etdiyimiz zaman həyati hadi- sələrdən, məişətdən, günümüzdən, güzəranamızdan danışardıq. Çox təəssüf! Çox təəssüf ki, mən onunla harada necə tanış olduğumu yadıma sala bilmirəm. Ancaq yadımdadır ki, bir dəfə o bizə gəlmişdi. Mənim şeiri sevdiyimi kitab şkafımdakı kitablar- dan başa düşmüşdü. Ona görə də mənə: – Şeirlərindən birisini oxu, qulaq asım! – dedi. – Cavid əfəndi, mən şeir yazmamışam! – dedim və bununla da ədəbiyyat barəsində “ətraflı müsahibəmiz” qurtardı... Son görüşümüz... 1937-ci ilin aprel ayı. Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet teatrı. Bu gecə Üzeyir bəyin şah əsəri “Koroğlu”nun ilk tamaşasıydı. O vaxt mən “Yeni yol” qəzetinin redaktoru idim. Azərbaycan teatrında baş verən bu hadisəni qeyd etməmək, ondan bir xatirə saxlamamaq olarmı?.. Nə etməli? O gecə teatrda səyyar redaksiya təşkil etmək qərarına gəldik. Lazım olacaq nə varsa teatra apardıq. Zalda iynə salmağa yer yox idi. Çıraqlar söndürüldü. İndiyədək təravətini itirməmiş uvertüra çalındı, pərdə qalxdı, oyun başladı. Üzeyir musiqisinin füsunkar notlarından varlığını unutmuş tamaşaçılar bir vaxt ayıldılar ki, birinci səhnənin pərdəsi bağlanır. Belə hallarda “tamaşaçılar artistləri gurultulu alqışlarla qarşıladılar!” yazılır. Yox, bu gurultulu alqış deyildi. Bu, opera sənətimizin böyük bayram günü, bayram nümayişi idi. Gözlər səhnədə həm artistlərə, həm də lojada oturmuş Üzeyir bəy Hacıbəyova dikilmişdi. Mümkün olsaydı bu alqış səsləri saatlarla davam edərdi... Nəhayət, işıqlar yandı, tamaşaçılar tənəffüsə çıxdılar. İndi növbə bizimdi. İlk təəssürat haqqında rəyləri toplamaq “Yeni yol”un səyyar nömrəsini çıxartmaq lazımdı. Cavidi gözdən qoymaq olardımı?.. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 537
– Cavid əfəndi, rəyinizi arzulayırıq, – dedim. – Məmnuniyyətlə! – dedi, – qələmini çıxarıb bu sözləri yazdı: – “Koroğlu” operası Azərbaycanın opera aləmində öz inqilabi coşğunluğu ilə, bədii yeniliyi ilə, parlaq xalq musiqisi ilə son dərəcə yüksək bir yer tutmaqdadır. Bu, böyük bir şeir ustadının dünyada məşhur bir bəstəkarın əsəri haqqında fikri, həm də mənimlə son görüşü, mətbuatda son çıxışı idi... Məni Cavid yaradıcılığına bağlayan onun əsərlərindən aldığım təsirdir ki, azı altmış ildir bu təsir altında yaşayıram. Hər dəfə onun əsərlərini oxuyarkən Sənanın Xumara dediyi
Görünür bivəfa deyilmişsən! –
sözlərdəki lətafəti duyur, ətrini alıram... 1978 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 538
Adilə Qasımova * Áþéöê ÿñÿðëÿð êè÷èê ìàñà àðõàñûíäà éàðàíàðäû
921-ci ildə mənim atamı – Pənah Qasımovu Darulmüəl- limin müdiri vəzifəsinə təyin etmişdilər. Bu oğlan semi- nariyası “Kommunist” küçəsində yerləşirdi. Binanın üçüncü mərtəbəsində atama mənzil verdilər; biz bu binaya köçdük. Bizim otaqların qapısı uzun bir dəhlizə çıxırdı. Dəhlizin o başında bir- birilə birləşmiş olan iki otaqda məşhur şair və dramaturq Hüseyn Cavid ailəsi ilə yaşayırdı; o, seminariyada Azərbaycan ədəbiy- yatından dərs deyirdi. Qonşu yaşadığımız səkkiz il ərzində bizim ailələrin münasibəti çox səmimi olmuş, qarşılıqlı hörmət əsasında qurulmuşdu və yaxın qohum münasibətinə çevrilmişdi. Həqiqi dost münasibətləri sonrakı illərdə də davam etdirilirdi. Biz bu evə köçəndən bir il sonra məni Darülmüəllimat nəz- dində olan nümunə məktəbinə qoydular. 1927-1928-ci illəri xatırlayıram. 13-14 yaşındaydım, pedaqoji texnikumda oxuyurdum. Pedaqoji texnikuma bu ad qız və oğlan seminariyaları birləşəndən sonra verilmişdi. Hərdənbir dərsdən evə qayıdandan sonra Cavid əfəndigilə gedirdim; onun söhbətlərini dinləməyi çox sevərdim. Söhbət adə- tən oxuduğum kitablar haqqında, onun əsərləri haqqında apa- rılırdı. Şairin əsərlərini mən dəfələrlə oxuyub ayrı-ayrı parçalarını əzbərlərdim. Onun əsərlərinə olan marağımı görən Cavid əfəndi bu əsərlərin hər birini müəllif imzası ilə mənə bağışlayardı. Bu hədiyyə mənim üçün əvəzsiz, qiymətsiz idi. Atama və qardaşıma da ayrıca olaraq öz əsərlərini verərdi.
* Görkəmli maarif xadimi, bir neçə il Cavidin qonşusu olmuş Pənah bəy Qasımovun qızı. – Tərtibçi. 1
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 539
Hərdənbir Cavid əfəndi məni dram teatrına əsərlərinin tamaşasına dəvət edərdi. Belə günlər mənim üçün bayram gün- lərinə çevrilərdi. Axşamın düşməsini səbirsizliklə gözləyərdim ki, gözəl sənət aləminə qərq olum. Belə gecələrdən birini xatırla- yıram. Teatra üçümüz getdik: Cavid əfəndi, Mişkinaz xanım və mən. Bizə müəllif lojasında yer verdilər. “İblis” əsərinin tamaşası gedirdi. İblis rolunda Azərbaycanın məşhur artisti Abbas Mirzə Şərifzadə çıxış edirdi. Məşhur artistlərdən Mərziyə xanım Davu- dova və Kazım Ziya da tamaşada iştirak edirdilər. “İblis” faciəsi- nin dərin məzmunu, şeirin gözəl ahəngi böyük artistlərin ifasında daha da canlanıb mənə unudulmaz təsir bağışlayırdı. Qırmızı mantiyaya bürünmüş halda alovlar içərisindən çıxan İblis, onun fitnəkarlıqları, sarsıdıcı qəhqəhələri ömürlük yadımda qalmışdı. Mənim fikrim, diqqətim o dərəcədə səhnəyə cəlb olunmuşdu ki, Cavid əfəndinin lojadan nə vaxt çıxdığını və böyük bir qutu pirojna ilə nə vaxt qayıtdığını hiss etmədim. Qutunu bizim qaba- ğımıza qoyub dedi: – Tamaşaya baxdıqca bu qutuya da arabir əl atın. Çavid əfəndi olduqça diqqətli, həssas və nəvazişkar bir insan idi. Onun bizə göstərdiyi bu diqqət qəlbimdə xoş bir hiss oyatmışdı. Cavid əfəndi atam ilə dramaturgiya, poeziya haqqında öz planlarından söhbət edərdi. Atam poeziyanı, dramaturgiyanı çox sevərdi; onların söhbəti olduqca canlı bir tərzdə gedərdi. Puşkin və Lermontovun şeirlərinin çoxunu atam əzbər dedikcə hər ikisi onların dərin mənasını təhlil edər, gözəlliyinə qiymət verərdi. Atam deyərdi ki, Cavid əfəndi rus dilinin incəliklərini çox də- rindən başa düşür. Atam Cavid əfəndinin şairlik istedadına böyük qiymət verməklə bərabər, qeyd edərdi ki, Cavid əfəndi böyük dramaturq, şair olmaqla bərabər, həm də filosofdur. Cavid əfəndi təbiətən olduqca optimist * , həyatı sevən, ürək- dən sevinməyi bacaran bir insan idi. Adətincə maraqlı insanlarla münasibət saxlamağı sevərdi.
* Nikbin. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 540
Bizim anadan olan günlərimiz ənənə üzrə hər il qeyd olu- nardı. Belə günlər biz uşaqlar üçün böyük şadlığa çevrilərdi. Çünki bütün qohumlarımız yığışıb bizə gələr, birlikdə şənlə- nərdik. Çox vaxt bizə Üzeyir Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, Hənəfi Terequlov və Hüseynqulu Sarabski də gələrdi. Hüseyn Cavid, Mişkinaz xanım və onların uşaqları – oğlu Ərtoğrul ** və
qızı Turan da bizim əziz qonaqlarımız olardılar. Cavid əfəndi, atam, Üzeyir Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev bir yerdə əyləşib onları maraqlandıran mövzulardan: maarif və mədəiiyyətin respublikada inkişafından, yaradıcılıq planlarından, təzə çıxan kitablardan söhbət edərdilər. Üzeyir Hacıbəyov, Müs- lüm Maqomayev pianoda operalardan ariyalar çaldıqları və Tere- qulov ilə Sarabski o ariyaları oxuduqları vaxt Cavid əfəndinin üzünə mülayim bir təbəssüm qonardı; onun musiqidən böyük bir həzz aldığı görünərdi. Həqiqətən Hənəfi Terequlovun baritonal bas səsi və Sarabskinin tenoru misilsiz gözəlliyə malik idi. Cavid əfəndigilə də tez-tez dostları yığışar, söhbət edər və axşamı xoş keçirərdilər. Belə günlərdən birində (1926-cı il, yaxud 1927-ci il idi) onların evinə yığışan qonaqların arasında Bülbülü də gördüm. O, hələ lap cavan idi. Həyat yoldaşı Zeynəb xanımla və onun evində yaşayıb tərbiyə alan İsmayıl Eloğlu ilə birlikdə gəlmişdi. Bizim də ailəmizi dəvət etmişdilər və bizim hamımız o axşam Cavid əfəndinin evində qonaq idik. Bütün axşam Bülbülün gözəl səsi eşidilirdi * . Cavid əfəndi kefi çox kök halda Bülbülün oxuduğu mahnılara, segaha qulaq asır, olduqca həzz aldığı hiss olunurdu. O, İsmayıl Eloğluna müraciət edərək xahiş etdi ki, o da oxusun. İsmayıl da bir neçə xalq mahnısını mülayim səslə oxudu. Oxuyub qurtardıqdan sonra Cavid əfəndi onu təriflədi və onun oxumağından xoşu gəldiyini bildirdi. Onun nə qədər diqqətli və həssas insan olduğunu mən bir daha yəqin etdim. Onun tərifli sözləri cavan müğənniyə ürək verib, özünə inamını artırdı.
** Əslində Ərtoğrol. – R.M. * Bülbül 1920-ci illərdə “Şeyx Sənan” tamaşasında Kor Ərəbin mahnısını ifa etmişdi. – Tərtibçi.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 541
Yazıçı və şairlər tez-tez Cavid əfəndigilə gələrdilər. Seyid Hüseyni, Yusif Vəzir Çəmənzəminlini və Mikayıl Müşfiqi mən orada çox görmüşəm. Cavid əfəndinin hələ cavan şair olan Müş- fiqə səmimi münasibəti aydın hiss olunardı. Onunla uzun-uzadı söhbət edər, şeirlərinə qulaq asardı. Görünür, böyük sənətkar Müşfiqin şairlik istedadını görüb ona lazımi məsləhətlər verirdi. Cavid əfəndi öz ailəsində gözəl, diqqətli həyat yoldaşı, qayğıkeş ata idi. Uşaqların tərbiyəsilə Mişkinaz xanımla birlikdə məşğul olar, onlarda yaxşı keyfiyyətlərin inkişafına çalışardı. Ərtoğrulun məktəbdəki müvəffəqiyyətləri xüsusi qeyd olunardı. O, sinifdən sinfə keçəndə Cavid əfəndi böyük tort alıb uşaqları qonaq çağırardı. Mişkinaz xanım stola özü bişirdiyi şirniyyatları düzərdi. Cavid əfəndi və Mişkinaz xanım uşaqlarla birlikdə stolun ətrafında oturar, onlara lazımi diqqət göstərərdilər. Dərslərimi gecə evdə tam sakitlik olanda hazırlamağı sevər- dim. Xüsusən bu sakitlikdə məsələləri yüngüllüklə həll edərdim. Dərslərimi hazırladığım otaq Cavid əfəndigilin otağı ilə üzbəüz idi. Mən bu gecəçağında Çavid əfəndinin stol arxasında oturub yazdığını müşahidə edərdim. Qapılarımız açıq olduğundan otağın içərisi görünərdi. Otağın ev avadanlığının olduqca sadə olmasına baxmayaraq, o çox səliqə ilə yığılmışdı. Otaqda bufet, yemək stolu, iki uşaq çarpayısı və kiçicik bir yazı masası yerləşmişdi. Uşaq çarpayıları üzbəüz divarlara yaxın qoyulmuşdu və biri yazı masasına toxunurdu. Bu balaca yazı masasının üstünə çoxluca kitab, jurnal yığılmışdı, boş yer görünmürdü. Otaq zəif bir işıqla işıqlanırdı; daha doğrusu, elektrik lampası yandırılmadığından evə işıq verən stolun üzərində kiçicik neft lampası qoyulmuşdu. Uşaqların gözünə işıq düşməsin deyə lampa kitablar ilə əhatə olunmuşdu və balaca bir küncü işıqlandırırdı. Uşaqlar oyanmasın deyə Cavid əfəndi həmin zəif işıq ilə kifayətlənirdi. Cavid əfəndi yanını stola söykəyib çox vaxt dəftəri dizləri üstünə qoyub yazardı. Görünür, çıraqla üzbəüz oturmağa stolun aşağı taxtaları mane olurdu. Onun fikri yaratdığı əsərlərə o qədər aludə olardı ki, ozünün narahat vəziyyətini hiss etməzdi. Ancaq onu da deyim ki, Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 542
Cavid əfəndi mənim onu müşahidə etdiyimi, oturub dərs oxu- mağımı görməzdi. Gündüzlər onların evinə gedəndə o, heç bir vaxt soruşmazdı ki, niyə mən dərslərimi gecə hazırlayıram. Mən inanıram ki, ilham saatlarında mən onun bir dəfə də olsun nəzə- rinə çarpmamışam. Arabir Cavid əfəndi yerindən qalxıb dəhlizdə qoyulan əlüzyuyana yaxınlaşar, üzünü sərin su ilə yuyar və sonra yenə də işinə davam edərdi. Belə vaxtlarda mən hiss edirdim ki, o, özünün təzə bir əsərini yaradır. Belə vaxtlarda fikrimdən keçən o olurdu ki, görün böyük sənətkarın böyük və dahiyanə əsərləri necə də kiçiçik, hətta üstündə yer olmayan bir masanın ətrafında yaranır. Mən dərslərimi hazırlayıb qurtarandan sonra yatmağa gedərdim. İlhama gəlmiş şair isə gecənin keçməsinə baxmayaraq, sənət aləminə qərq olub yazmaqda davam edərdi... 1980 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 543
Kövkəb Səfərəliyeva Úàâèä ýåúÿñè
922-ci il. Keçmiş Marinski gim- naziyasının əsasında yaradılmış 3 nömrəli sovet məktəbi. Bu məktəb üç növbəliydi. Hər partada üç-dörd şagird oturardı. Qışda sinif otaqları soyuq olardı. Böyük tənəffüsdə hərəmizə 100 qram çörək verilərdi. Çar hökuməti dövründə bizi öz doğma ədəbiyyatımızla tanış etməzdi- lər. Təbiidir ki, Azərbaycanda Sovet ha- kimiyyəti qurulduqdan sonra bizim doğma ədəbiyyatımıza marağımız qat-qat artdı. İndi böyük min- nətdarlıq hissilə xatırladığım ədəbiyyat müəllimimiz İbrahim Axundzadə bizi dahi Azərbaycan sənətkarlarının əsərlərilə tanış edər, əsərlərini bizə sevdirərdi. Deməliyəm ki, o zamanlar bizim məktəbdə oxuyan azərbaycanlı qızlar çox az idi. Cəmi beş nəfər. Biz xüsusilə Mirzə Ələkbər Sabirin, Hüseyn Cavidin yaradıcılığı ilə çox maraqlanardıq, şeirlərindən parçalar əzbərlərdik. Məktəbdə ədəbiyyat müəllimimizin təşəbbüsü ilə ədəbiyyat dərnəyi yaratdıq, ədəbi gecələr keçirməyə başladıq. Birinci ədəbi gecə Mirzə Ələkbər Sabirin, ikincisi isə Hüseyn Cavidin yara- dıcılığına həsr olundu. M.Ə.Sabirin xatirə gecəsindən sonra bizə dedilər ki, sizi Xalq Komissarlar Şurasına çağırırlar. Məlum oldu ki, bizi Xalq Komissarlar Şurasının sədri Nəriman Nərimanov yoldaş öz yanına çağırır. Ancaq nə üçün? Bu, heç birimizə aydın deyildi. Biz, qızlar onun kabinetinə yaxınlaşarkən həyəcanımız daha da artdı. Kabinetə girərkən özümüzü o qədər itirdik ki, Nəriman Nərimanov yoldaşa ağıllı-başlı salam da vermədik. Lakin o, bizi 1
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 544
çox səmimi qarşıladı. Hamımızı diqqətlə nəzərdən keçirdi. Sonra dedi:
– Eşitmişəm ki, Sabirə həsr olunmuş xatirə gecəsini siz təşkil etmisiniz? Sizə bu ideyanı kim verdi? Bunu sizə kim tapşır- mışdı?.. Biz etiraf etdik ki, heç kim. Bu, bizim öz təşəbbüsümüzlə olmuşdu. Böyük Sabirə məhəbbətimizdən irəli gəlmişdi. Nəriman Nərimanov bizi diqqətlə dinlədi. Sonra bizə mənalı- mənalı baxdı və dedi: – Qoçaq qızlar, bilirsinizmi siz nə eləmisiniz? Siz çox böyük və xeyirxah iş görmüsünüz!.. Nəriman Nərimanovun bu sözləri nə qədər səmimiyyətlə və bir qədər də həyəcanla dediyini indi də xatırlayıram. O, bizim təşəbbüsümüzü bəyəndi. Ona yüksək qiymət verdi. Sonra məsləhət gördü ki, növbəti ədəbi gecəmizi görkəmli Azərbaycan şairi və dramaturqu Hüseyn Cavidə həsr edək. Nəriman Nərimanovun səmimi sözləri, qayğısı və təşəbbü- sümüzü bəyənməsi bizi daha da ürəkləndirdi. Biz “Hüseyn Cavid gecəsi”nə daha inamla və həvəslə hazırlaşmağa başladıq. Onun şeirləri, dram əsərləri ilə daha yaxından tanış olandan sonra biz başa düşdük ki, Nəriman Nərimanov nə üçün bizim diqqətimizi məhz Hüseyn Cavidə cəlb etmişdi. Yeni sosializm quruculuğunda biz onun əsərlərindən çox şey öyrənə bilərdik: insanpərvərlik ideyaları, ədalətsiz müharibələrə nifrət, humanizm, qadın hüquq- suzluğuna qarşı üsyankar çıxış, ümumbəşəri problemlər. Bunlar hər bir oxucunu maraqlandıran məsələlər idi. Şairin qadınlara həsr etdiyi bir şeir isə məni çox tutmuşdu:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 545
Biz Hüseyn Cavidə həsr edilmiş gecədə həm onun şeir- lərindən, həm də dram əsərlərinin birindən parçalar göstərmək qərarına gəldik. Şeirlərindən parçalar söyləmək nisbətən asan, dram əsərlərindən bir parça göstərmək isə çox çətin idi. Biz bunu rejissorsuz edə bilməzdik. Bəxtimiz gətirdi, Çox keçmədi ki, rəfiqəmiz Hənifə xanım o zaman məşhur olan rejissor və aktyor Abbas Mirzə Şərifzadəyə ərə getdi. Onu bizim məktəbə gətirdi. Niyyətimizi A.M.Şərifza- dəyə bildirdik. Qərara gəldik ki, gecədə “İblis” mənzum faciə- sindən bir parça göstərək. Lakin aramızda İblis rolunu oynayan “aktyor” yox idi. Ona görə də həmim faciənin dördüncü pərdəsin- dən İblis səhnəyə çıxana qədərki yeri seçdik. Buna baxmayaraq, yenə həmin parçanı göstərməkdə biz olduqca çətinlik çəkirdik. Sevimli rejissorumuz Abbas Mirzə Şərifzadə bu işdə bizə kömək etdi. Biz obrazların öhdəsindən imkan daxilində gəlməyə hazır- landıq. Onun məşq zamanı “İblis”dən göstərdiyi parçalar bizi lap heyran edirdi. Abbas Mirzə Şərifzadə göstərəcəyimiz parçada müəllif fikirinin açılmasında, hərəkətlərimizin və sözlərimizin təbii və inandırıcı alınmasında bizə çox kömək elədi. Hüseyn Cavid gecəsinin keçirilməsi yaxınlaşdıqca bizim həyəcanımız da artırdı. Açıq deyim ki, heç biz Sabir gecəsində belə həyəcan keçirmirdik. Hüseyn Cavidin gecədə iştirak edəcə- yini eşidəndə isə həyəcanımız daha da çoxaldı... Gecənin proqramı hazırlanmışdı. İpək lentlər üzərində zərif hərflərlə “Cavid gecəsi” sözləri yazılmışdı. Gecənin iştirakçıları lentləri döşlərinə vurmuşdular. Cavid gecəsi 1922-ci il martın 27-də keçirildi. Gecə keçirilən sinif otağı o qədər də böyük deyildi. Otaq gecədə iştirak edənləri tutmadı. Gecəyə gələnlər ayaq üstündə durmalı oldular. Bir çoxları isə səhnəyə yaxın olan pənçərələrdə oturdu. Hüseyn Cavid öz həyat yoldaşı Mişkinaz xanımla gecəyə gəlmişdi. Onlar ön sırada oturmuşdular. Gecə başlandı. Sürəyya Talıbxanbəyli azərbaycanca və rusca Hüseyn Cavidin tərcümeyi-halı və Azərbaycan ədəbiyyatına xid- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 546
məti barəsində məlumat verdi. Sonra biz Cavid əfəndinin şeir- lərindən parçalar oxuduq və “İblis” faciəsindən bir parça gös- tərdik. Onu da deyim ki, göstərdiyimiz parçada iştirak edən kişi rollarını da qızlar aparırdı. Çox da tələbkar olmayan tamaşaçılar bizim oyunumuzu hərarətlə qarşıladılar. Bununla onlar “aktyorları” daha yaxşı oynamağa ruhlandırırdılar. Reyhan xanım Axundovanın (Topçubaşovanın) rəhbərliyi altında hazırladığımız rəqslər hamının xoşuna gəldi. Nəriman Nərimanov gecəyə gəlməmişdi. Lakin onun həyat yoldaşı Gülsüm xanım gecədə iştirak edirdi. Biz əmin idik ki, o, gedib bizim keçirdiyimiz “Cavid gecəsi” barəsində öz təəssürat- larını Nəriman Nərimanova danışacaqdı. Gecə bitdi. Sürəyya Talıbxanbəyli Cavid əfəndiyə lentlər ilə bəzədilmiş təravətli çiçək təqdim etdi. Bu təqdim musiqi təra- nələri altında gurultulu alqışlarla qarşılandı. Hüseyn Cavid cavab olaraq söylədiyi kiçik nitqdə bütün bu alqışlara və ehtiramlara qarşı səmimi təşəkkürünü bildirdi.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 547
Mehdi Məmmədov Áþéöê äèëÿêëÿð, áþéöê öìèäëÿð øàèðè
emuar (xatirə) janrında yazıl- mış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: “Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi yazılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidirlər”. Bu kiçik cümlədə böyük həqiqət var. Həqiqət də var, nəsihət də. Hələ düzünə qalsa, bəzi müəlliflərə məzəmmət də var. Axı xatirə yazanların bir qismi aşkar xəyala qapılır, mübaliğəyə yol verir, istər-istəməz mət- ləbdən ayrılır, bəzən də özlərini xatirə predmetinə çevirirlər. Belə ifrat həvəsdənmi, yoxsa zəiflikdənmi, yaxud xətadanmı yaxa qurtarmaq, görünür ki, həmişə asan olmur. Çətindir. Xüsusilə görkəmli sənətkarların, şöhrəti özündən sonra yaşayan və qat-qat artan şəxsiyyətlərin haqqında yazmaq, özü də olub-keçənləri olduğu kimi yada salmaq, ötən hadisələri dürüst bəyan eləmək, böyük bir şəxsiyyətin zəngin surətini düz- gün əyan eləmək çətin, həm də məsuliyyətli işdir. Doğrusu, bu işdə nə təcrübəm var, nə də səriştəm. Belə təkliflərdən bu vaxta qədər saxlanmışam. Amma bu dəfə əksinə – saxlanmaq fikrindən saxlanmıram. Hüseyn Cavnd haqqında yazmaq istəyirəm. Yaza biləcəyəmmi? Bilmirəm. Lakin buna ehtiyac duydu- ğumu yaxşı bilirəm. Bir də, şagirdlik borcum qətiyyətimi artırır, mənəvi övladlıq haqqım məni ürəkləndirir. Yuxarıda xatırladığım epiqraf isə məni ehtiyatlı olmağa, dəqiq xatırlamağa çağırır. Xatırlamaq istədiyim illərdən az keçməmişdir. Mən yarım əsr bundan əvvəlin əhvalatından söhbət açmalıyam. Azərbaycan M
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 548
Dövlət Teatr texnikumunda oxuduğum illərdən, Hüseyn Cavidin bizə ədəbiyyat tarixindən dərs dediyi günlərdən...
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|