AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr V kitab
Yüklə 2,7 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BAKI – 2013 “Qarabağ folklorunun toplanması, sistem ləşdirilməsi və araşdırılması” adlı layihə əsasında çap olunur.
- TƏRTİB EDƏN: fil.ü.f.d. İlkin RÜSTƏMZADƏ REDAKTOR: fil.ü.f.d. Əfzələddin ƏSGƏR NƏŞRİNƏ MƏSUL: fil.ü.f.d. Əziz ƏLƏKBƏRLİ
- MİFOLOJİ MƏTNLƏR, ƏFSANƏ, RƏVAYƏT VƏ XATİRƏLƏR CİNLƏR HAQQINDA I mətn
- SAZ NECƏ YARANIB
- ŞEYTAN HAQQINDA I mətn
|
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
FOLKLOR İNSTİTUTU ______________________________________________ QARABAĞ: FOLKLOR DA BİR TARİXDİR V KİTAB (Bərdə, Füzuli, Ağdam, Şuşa və Zəngilandan toplanmış folklor örnəkləri) BAKI – 2013 “Qarabağ folklorunun toplanması, sistem ləşdirilməsi və araşdırılması” adlı layihə əsasında çap olunur. LAYİHƏNİN RƏHBƏRİ: fil.ü.e.d. Muxtar KAZIMOĞLU (İMANOV) TOPLAYANLAR: fil.ü.f.d. İlkin RÜSTƏMZADƏ Zəfər FƏRHADOV TƏRTİB EDƏN: fil.ü.f.d. İlkin RÜSTƏMZADƏ
NƏŞRİNƏ MƏSUL: fil.ü.f.d. Əziz ƏLƏKBƏRLİ Qarabağ: folklor da bir tarixdir, V kitab (Bərdə, Füzuli, Ağdam, Şuşa və Zəngilandan toplanmış folklor örnəkləri). Bakı, “Zərdabi LTD” MMC, 2013. folklorinstitutu.com İSBN – 9-789952-810868 А 4603000000 Qrifli няшр Í-098-2013 © Folklor İnstitutu, 2013
Kür-Araz ovalığının şimal-qərb hissəsində yerləşən Bərdə ra yo nu 1930-cu ildə təşkil olunub. Sahəsi 957 km², əhalisi isə 140 min nəfər dən çoxdur. Rayonun inzibati mərkəzi olan Bərdə şəhəri təkcə Azər bay canın deyil, bütövlükdə Yaxın Şərqin ən qədim yaşa yış mərkəz lərindəndir. Füzuli rayonu işğal olunmuş rayonlar arasında əhalisinin sayına görə Ağdamdan sonra ikinci yerdə dayanır. Rayonun sahəsi 1386 km2, əhalisi isə 136 min nəfərdən çoxdur. Füzuli rayonu Qarabağ dağ sil siləsinin cənub-şərq ətəklərindən Araz ça yına qədər maili düzən lik ləri əhatə edir. O, Cəbrayıl, Xocavənd, Ağcabədi, Beyləqan rayonları və Araz çayı boyunca İranla həmsər həddir. Şəhə rin əsası 1827-ci ildə qo yulub və ilk adı Qarabulaq olub, daha sonra Qaryagin qəzası ad la nıb. 1930-cu ildə rayon Qaryagin adı altında yenidən təşkil olunub. 1959-cu ildə dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin anadan ol ma sının 400 illiyi şərəfinə rayonun adı dəyişdirilərək Füzuli adlandırılıb. Bölgə folklorunun müasir vəziyyətini öyrənmək üçün bu ilin iyun-iyul aylarında Bərdə rayonunda folklor ezamiyyəsində olduq. Bərdə rayonuna ilk səfərimiz zamanı rayonun Lənbəran, Otuzikilər, Qılınclı, Mustafaağalı, Hacallı, Mehdili, növbəti səfərimiz zamanı isə Alpout, Göyüşlü, Bəcirəvan, Xanərəb, İmirli, Soğanverdilər, Qaradəmirçi, Xanağalı kəndlərində olduq, ümumilikdə yüzdən artıq rayon sakini ilə söhbət etdik. Bu səfərlər zamanı şifahi ənənəni gözəl bilən, zəngin repertuarı olan söyləyicilərə təsadüf etməsək də, ayrı-ayrı nəsil və tayfalar haq qın da, vaxtilə bölgədə böyük nüfuzu olan bəylər haqqında maraqlı xatirə lər və rəvayətlər qeydə aldıq. Boyəhmədli 32 para kəndin yerləşdiyi əraziyə verilən bir addır. Həmin bölgədə müxtəlif tayfalar məskunlaşıb, onların böyük əksə riy yətinin bura Qazax-Borçalı zonasından gəldiyi deyilir. Tay fa la rın bu əraziyə köçü iki səbəblə əlaqələndirilir. Bir versiyada onların bu bölgəyə köçməsi gürcü basqınları, digər versiyada isə Molla Pənah Vaqifin Qarabağ xanlığına vəzir gəl dikdən sonra xan lığa daha yaxın olmaq istəyi ilə əlaqələndirilir. Yerli sakinlərin dediyinə görə, böl gə yə ilk gələn qazaxməmmədli tayfasıdır və onun bölgəyə gəlişi XVIII əs rin 30-cu illərinə təsadüf edir. Onun ardınca bu bölgəyə şillər, cırda xan lı lar, kəpənəkçilər, əfəndilər, cən nət lilər, arabaçılar və s. kimi tay fa lar gəliblər. Son gələn tayfa isə adını bozax adlanan qoyun cinsindən alan bozaxlardır. Onların Goranboy zona sın dan olduqları, var-döv lət lərini saxlamaq üçün öncə Tərtər ra yo nuna, orada münasib yer tapa bil mə dik də Bərdə rayonuna gəl dik ləri qeyd olunur. Bölgədə azdan-çox dan tanınan, müəyyən nüfuza sahib adamlar daha çox bu tayfadan çıxıb. Bu kənd lərin sakinləri həm adət-ənənələrinə, həm də dialekt xüsu siy yət lə rinə görə böl gə nin digər sakinlərindən müəyyən qədər fərqlənirlər. Təhlə camaatı Hacallı, Mehdili, Bəcirəvan, Soğanverdilər kənd lərində və Bərdə şəhərində məskunlaşıb. Bu ərazidə yaşayan təhləlilər özlərinə “Xan təhlə” deyirlər. Soğanverdilər kənd sakini İdil kişinin dediyinə görə, Alı, Mehdi, Nəbi və Ağamməd adlı dörd qar daş var-dövlət lərini saxlamaq üçün Pənahəli xandan torpaq istə yib lər. Pənahəli xan da Bərdədəki Qaratəpə ərazisini onlara qışlaq yeri verib. “Xan təhlə” ifadəsi də buradan meydana gəlib. Beyləqan ərazindəki təhləlilərə isə “Çöl təhlə” deyirlər. Bölgədəki tərəkəmə camaatından biri də qaradəmirçilərdir. Ra yonda iki Qaradəmirçi kəndi var və camaat arasında bu kənd lər Sacdöyən Qaradəmirçisi və Həsirçi Qaradəmirçisi adı ilə tanınır. Qaradəmirçilər ba bala rının Qazağın Dəmirçilər kəndindən gəldiyini söyləyirlər. Neçə nəfərdən xəbər alsaq da, ilk gələnlərin kimlər ol du ğu, nə vaxt gəldiyi, gəlmə səbəbləri haqqında məlumat verən olmadı. Qılınclı camaatı əsasən Məmmədli Qılınclısı, Nazırlı Qılınc lısı və Mollalı kəndlərində məskunlaşıb. Qara qo yun lular isə, rayo nun Qaraqoyunlu, Otuzikilər, Mirzağalı kəndlərində yaşa yır. Həmin kəndlərdə olsaq da, bu tayfalar haqqın da ətraflı məlumat verən adama rast gəlmədik. Füzuli rayonuna səfərimiz 2013-cü ilin avqust ayına təsa düf edir. Rayonla ilk tanışlığımız Böyük Bəhmənli kəndindən baş ladı, ardınca Yağlıvənd, Kərimbəyli, Babı, Arayatlı, Əhməd allar, Qazax lar, Əhmədbəyli, Mahmudlu, Aşağı Kürdmahmudlu, Alıxan lı, Araz Zərgər, Araz Dilağarda və Bala Bəhmənli kənd lə rində olduq. Ma raqlıdır ki, rayonun yuxarı hissəsində Arazqırağı kəndlərlə eyni adı daşıyan kəndlər mövcuddur və bəzən bu kəndlər arasındakı məsafə 100-150 kilometrə çatır. Məsələn, Aşağı Yağlıvənd–Yuxarı Yağ lı vənd, Araz Dilağarda–Yuxarı Dilağarda, Zərgər–Araz Zərgər və s. kənd adlarının bu şəkildə təkrarlanması köçəri həyat tərzindən xəbər verir. Arazqırağı bu kəndlərin qışlaq yeri olub. Qışda mal-qaralarını bu ərazilərdə saxlayar, yazda isə rayonun daha yuxarı his sə sinə – yazlaqlara qalxarmışlar. Sovetlər gəldikdən sonra camaat məcburən oturaqlaşdırılır, bu zaman həmin kəndlərin əhalisinin bir qismi yazlaq yerində, digər qismi isə Arazqırağında məskunlaşır. Rayonun yuxarı hissəsi erməni işğalı altında olduğundan eza miyyə müddətində biz ancaq Arazqırağı kəndləri gəzə bildik. Ümu mi likdə, 50-yə yaxın söyləyici ilə ünsiyyətdə olduq və 21 nağıl, 10 əfsanə, 30-dan artıq rəvayət, 50-dən artıq bayatı, eləcə də ayrı-ayrı nəsillər və tayfalar haqqında maraqlı xatirələr qeydə aldıq. Bölgədə, əsasən, cavanşir elinə məxsus tayfalar məskun laş ıb. Bölgə tarixinin əsas araşdırıcılarından biri olan Ənvər Çingizoğ lunun yazdığına görə, Əmir Teymur Suriya üzərinə yürüşü zamanı oradan götürdüyü türkman tayfalarını Qarabağa gətirir. Oğuz kökənli rumlu və şamlı ellərini xətrini əziz tutduğu Xacə Əli Səfə viyə bağışlayır, Ərdəbil ətrafında, Muğanda yerləşdirir. Yarı hissə si monqol-tatar, yarı hissəsi isə oğuz kökənli Qacar və Cavanşir ellərini isə Qara bağda məskunlaşdırır. Qacarlar Bərdədən Şəmkirə qədər, cavanşirlər isə Bərdədən Arasbaradək torpaqlara yiyələ nir lər1. Bu gün bölgə sakinləri cavanşir eli haq qın da təsəv vür ləri sax la masalar da, “cavan şir torpağı” ifadəsi yaddaş larda qa lır. Yaşlı şəxs lərin dediyinə görə, onların yaşadığı əraziyə “cavan şir torpağı” deyirlər. Bölgədə əsas tayfalardan biri də cavanşir elinə bağlı olan Hacılı tayfasıdır. Xanlıq dövründə mahalın naib və minbaşıları məhz bu tay fa nın içindən təyin olunurdu. Ənvər Çingizoğlunun yaz dı ğına görə, Hacılı tayfasından Gecəgözlü, Seyidəhmədli, Mah mud lu, Şıxılı, Co mər dli, Aybasanlı, Mirzəcamallı, Sarılar obaları təşkil olun muş dur. Son ralar Mahmudlu obasından Hüseyn bəyli və Ələsgərli oba ları, Ay basanlı obasından isə Qorqan kəndi əmələ gəlmişdir2. Bu gün də Hacılı tayfası haqqında təsəv vür lər daşlaşmış şəkildə insan ların təsəv vü ründə yaşamaq dadır. İkinci Mahmudlu kəndinin yaşlı sakin lərinin dediyinə görə, vaxtilə yay lağa gedəndə onlardan soru şan da “hara dan sınız?”, özlərini “Hacılı Mah mud lu sundanıq” deyə təqdim edərmişlər. Füzuli rayonunda ünsiyyətdə olduğumuz söyləyicilər ara sın da diqqətimizi daha çox cəlb edən Sahib İmaş oğlu Şərifov olub. Top lunun əvvəlki cildlərində qeyd etdiyimiz kimi, bizə zəngin material verən söyləyicilər məhz güclü yaddaşa malik olan şəxs lərdir. Əsli Cənubi Azərbaycandan olan Sahib kişi də güclü yaddaşa sahib olub, söylədiyi mətnləri bir dəfə eşitməklə hafizəsin də saxlayıb. Bizim onunla cəmi bir dəfə ünsiyyətdə olduq və iki saatadan artıq sürən söhbət zamanı ondan 9 nağıl, 2 rəvayət və anasından eşitdiyi bir mahnının mətnini qeydə aldıq. Füzuli rayo nun da rastlaşdığımız digər nağıl söyləyiciləri bizə nağılın quru məzmu nu nu danışır, çox nadir hallarda təsvirə yol verirsə, Sahib Şərifovun söylədiyi nağıl lar da hadisələr daha təfsi latlı çatdırılır, tez-tez formullardan istifadə edi lir. Bu baxımdan onun söylədiyi mətnlər dolğunlu ğuna görə digər mətnlərdən fərq lənir. Peşəsinin molla olması və yas məclislərini apar ması, onun repertuarına təsirsiz ötüşməyib. Söylədiyi mətnlər daha çox islam di nin dən gələn fikirlərin xalq arasında təbliğinə xidmət edir. Füzuli rayonunda olduğumuz zaman maraqlı bir faktla qarşı laş dıq: aşıqlar toylara gedərkən yanlarında lotu da apararmışlar. Bu faktı bizə Araz Dilağarda kəndinin sakinləri verdilər. Onların de diyinə görə, həmin kənddən olan Aşıq Rəşidin dəstəsində Əmir qulu adlı bir lotu olub. O, gülməli söhbətləri, şən zarafatları ilə məc lisi əyləndirər və söhbətləri camaata o qədər xoş gələrmiş ki, çox vaxt ona qulaq asmaq üçün məclisə toplaşarmışlar. Aşıqların öz yanında baməzə adam gəzdirmələri əslində məlum məsələdir. Keçən il Bərdə rayonunun Seyid Yusifli kəndində olarkən, Musa kişi kəndə gələn aşıqların dəstəsindəki gəncəli balabançının gülməli söhbət ləri, baməzə hərəkətləri ilə məclisi əyləndirdiyini qeyd etmişdi. Həmin dəstədə balabançı həm ifaçı kimi çıxış edir, həm də lotunun funk si yasını yerinə yetirirsə, Aşıq Rəşidin dəstəsində lotu artıq ifaçılıqdan ayrılıb, dəstənin müstəqil üzvünə çevrilib. Dəstə nin digər üzvləri kimi, o da toydan yığılan puldan öz haqqını alır. Qeydə alınmış mətnlərdən lotuluğun heç də asan bir iş olmadığı məlum olur. Bu vəzifəni icra edən şəxsdən ilk növbədə hazırca vab lılıq, söz altında qalmamaq, istəni lən vəziyyətdən çıxma bacarığı və s. tələb olunub. Dila ğarda kənd sakini Xanış Məmmədovun dedi yinə görə, Lotu Əmir qulu o qədər özünə arxayın olub ki, hətta bir həftəlik qazanc la rını mərcə qoyub bəyin lotusu ilə yarışa girib. Yaxud, toy məc li si ni dağıtdığı üçün onunla qanlı-bıçaq olan bəydən adi bir sözlə yaxa sı nı qurtar mağı bacarıb. Təəssüf ki, içərisində qeyri-etik ifadələr olduğu üçün Əmirqulu ilə bağlı lətifələrin hamı sını vermək müm kün deyil dir, onların arasından müna sib bildiklərimizi kitaba daxil etmişik. Layihə çərçivəsində artıq beşinci kitabın işıq üzü görməsi və qeydə alınan nümunələrin sayı bizdə Qarabağ folklor mühiti haq qında aydın təsəvvür yaratmaqla yanaşı, folklorun müasir vəziy yəti haq qında da fikir yürütməyə imkan verir. Son folklor ezamiy yələri bir çox janrların, xüsusən də nağılların ifasının zəiflədiyini, onların tədricən epik dövriyyədən çıxmaq üzrə olduğunu göstərir. Sual oluna bilər ki, əgər belədirsə, Narış Bayramova, Musa Bay ramov kimi zəngin reper tuara malik söyləyicilərin fəaliyyətini necə dəyərləndirmək olar? Bizim fikri mizcə, bu və ya digər kənddə bir və ya iki nağıl söyləyici sinə rast gəlinməsi epik ənənəni qoru yub saxlayan mühitin olması ilə bağlıdır. Keçən il Bərdə rayonun dan toplanmış folklor nümunələrinin böyük əksə riy yətini Seyid Yusifli kəndindən qeydə almışdıq. Həmin müddətdə rayonun daha dörd kəndində olsaq da, həmin kəndlərdə Seyid Yusifli kəndindən top la dığı mı zın heç yarısını qeydə ala bil mə dik. Bunun əsas səbəbi haqqında bəhs olunan kənddə məhərrəmlik ax şam larının son dövr lərə qədər saxlanmasdır. Təsadüfi deyil ki, həmin kənddən qeydə alın mış folk lor nümunələrini söyləyən söylə yicilərin hər ikisi həmin məclislər də iştirak etmiş şəxslərdir. Ünsiyyətdə olduğumuz şəxslərə sehrli nağıllara və heyvanlar haqqında nağıllara dair suallar versək də, çox nadir hallarda bizə bu qruplara dair nağıllar qeydə almaq müyəssər olur. Sehrli nağıllar və heyvanlar haq qında nağılların əsas dinləyiciləri uşaqlardır. Söyləyi cilərin özləri nin də etiraf etdiyi kimi, indiki uşaqlar nağıla o qədər maraq göstər mir, asudə vaxtlarını televizor qarşısında, kom pyuter arxasında, tele fon da oyun oynamaqla keçirirlər. Öz audito riyasını itirdiyindən sehrli nağıllar və heyvanlar haqqında nağıllar artıq epik dövriyyədən çıxmaqdadır. Nümunə üçün qeyd edək ki, Bərdə rayo nunda yüzdən artıq söyləyici ilə ünsiyyətdə olsaq da, cəmi 11 nağıl qeydə ala bildik. Onlar arasında sehrli nağıllar və heyvanlar haq qın da nağılların hərəsinə aid cəmi bir nümunə vardır. Füzuli rayo nun dan qey də aldığımız 21 nağıldan isə yalnız biri sehrli nağıl nümunə sidir. Şifahi mətn ifadan-ifaya təkmilləşir. Öz auditoriyasını itirmiş söyləyici isə belə bir imkandan məhrumdur. Uzun müddət ifa olun madığından şifahi mətn ya unudulur (ezamiyyə zamanı qarşılaş dığımız bəzi söyləyicilər bildikləri bir çox nağılları uzun müddət ifa etmədiklərindən unutduqlarını etiraf edirdilər), ya da onu söyləsələr də, lazımi keyfiyyətdə bizə çatdıra bilmirlər. Personajların adı, bir çox detallar unudulur, təsvir yox dərəcəsindədir, formullardan, demək olar ki, az istifadə olunur. Bir sözlə, nağılı deyil, onun süjet xəttini bizə nəql edirlər. Ona görə də 3-4 səhifəlik bir nağılı həmin söylə yi cilər bir səhifə və ya səhifə yarımda bizə çatdırırlar. Nağıl söy lə yi ciləri arasında yalnız Sahib Şərifov və Şəkər Həsəno vanın söy lədiyi mətnlər təfsilatlı olması ilə seçilir. Bu da onların məclis adamı olma la rından irəli gəlir. Belə ki, yas yerlərində həmin mətnləri tez-tez söylədiklərindən onların söylədiyi nağıllar daha dolğundur. Bu qrupların əksinə olaraq, dini və novellavari nağıllar hələ də öz aktivliyini qoruyub saxlayır. Bunu layihə çər çi vəsində bura xılmış kitablardakı dini və novellavari nağılların sa yın dan da görmək olar. Demək olar ki, çap olunan nağılların 50-60 faizini dini və no vel lavari nağıllar təşkil edir. Bunun da əsas səbəbi, o biri qrup lar dan fərqli olaraq, bu nağılların öz auditoriyasını qoruyub saxlamasıdır. Söyləyicinin mətnə münasibəti mətnin keyfiyyətini təmin edən əsas amillərdən biridir. Söyləyici mətnin gerçəkliyinə inan mır sa, onu heç vaxt tam və mükəmməl şəkildə çatdıra bilməz: ya mətni ixtisar edəcək, ya da qolunu-qanadını qıraraq dinləyiciyə çatdıracaqdır. Bu baxımdan əslən Ermənistanın Basarkeçər rayo nun dan olan və 1949-cu ildə Bərdə rayonuna deportasiya olunan Xalıqverdi İmaməli oğlu Abba sov bir söyləyici kimi xüsusi maraq doğurur. Xalıqverdi kişi sözün həqiqi mənasında Ələsgər vurğunudur və saatlarla Aşıq Ələs gərdən danışar, ondan şeirlər söyləyər, amma yenə də sözü qurtar maz. Aşıq Ələsgər haqqında məlumatların böyük əksə riy yətini yazılı mən bə lərdən əldə etdiyindən, biz kitaba onun şifahi şəkildə, ağızdan eşitdiyi nümunələri daxil etmişik. Xatırladaq ki, Xalıq verdi kişidən iki nağıl mətni qeydə aldıq. Həmin nağıl lardan biri məşhur “Bəxtsiz adam” süjeti (AT 1534) əsasında qurulub. Söylə yici həmin nağılı əslən Ermənistandan olan Süleyman kişidən qəza və qəsdə dair misal çəkdiyi zaman eşitmiş dir. Makedoniyalı İskən dərdən bəhs edən digər nağılı isə inandı rıcı, ağlabatan olma dı ğını əsas gətirib danışmaq istəmədi. Yalnız bizim israrımızdan sonra nağılın qısa məzmununu söylədi. Nağıl “Sətəlcəm olmuş qız” süje ti nin maraqlı bir variantı olduğu üçün onun mətnini burada təq dim etməyi məqsə dəuyğun sayırıq: “Makedoniyalı İskəndərin qızı dün ya sını dəyişir, onu aparıb dəniz kənarında dəfn edirlər. Palanduz qızı qəbirdən çıxardır, dirildib onunla evlənir və ondan bir oğlu olur. Bir gün İs kən dər səfərə çıxanda yol kənarında üç nəfər uşağın dur du ğunu görür. Onlardan burda nə üçün dayan dıqlarını soruş duqda nəvəsi cavab verir ki, şah, qabaqdan Novruz bayramı gəlir, burdan keçə cə yini bildiyimiz üçün durmuşuq ki, bizə bir xərclik verərsən. Uşa ğın ağıllı cavab İskəndəri heyran edir və ondan atasının kim ol du ğunu xəbər alır. Palanduzun oğlu olduğunu eşidəndə təəccüb edir ki, palanduzdan belə ağıllı, diribaş uşaq törəyə bilməz, yəqin bunun nəslində, kökündə tanınmış kimsə var. Sonradan mə lum olur ki, həmin uşaq İskəndərin öz nəvə sidir”. Mətndən də görün dü yü kimi, söy ləyici bizim israrımızla nağılı söy ləsə də, onu nata mam şəkildə bizə çatdırıb, bir çox yerləri buraxıb, ancaq quru məzmu nunu nağıl edib. Topluda Aşıq Valehin irsinə də geniş yer verilmişdir. Həmin irsə aid nümunələrin böyük əksəriyyəti Aşıq Valehin qız kötükcəsi olan Aşıq Xaspoladın şəxsi arxivindən götürülüb. Məlum olduğu kimi, ermənilər 1905-ci ildə Abdal-Gülablı kəndini yandırdıqları zaman Aşıq Valehin əlyazmaları məhv olub, onun irsindən günü müzə yal nız yaddaşlarda qalan nümunələr gəlib çatıb. Hələ erkən yaşlarından Aşıq Valeh irsi ilə maraqlanan Aşıq Xaspolad Abdal-Gülablı kən dinin yaşlı sakinlərindən – 1934-cü ildə vəfat etmiş Kər bəlayı Abış Abdal, 1938-ci ildə vəfat etmiş Məşədi İskəndər Abdal, 1933-cü ildə vəfat etmiş Molla Cəfər Abdal, 1938-ci ildə vəfat etmiş Məşədi Cəfər oğlu Abbas Abdal, yüz yaşından yuxarı sakinlər Abdal Riza, Kərbəlayı Abdulla, Yetim Ağaməşədi Məmiş və baş qa larından Aşıq Valehi soruş ub. Onların verdiyi məlumatlar əsasında “Valeh və Zərniyar” dastanını, eləcə Aşıq Valehlə bağlı bir çox rəva yə tləri qeydə alıb, aşığın şeirlərindəki bəzi natamam misraları bərpa edib. Aşıq Valehin bir çox şeirləri sovet dövründə çap olunsa da, kon tekstdən çıxarıldığı üçün onların məzmunu, mənası anlaşılmır. Məsə lən, “Aşıq Valehlə Aşıq Fehruzun deyişməsi” 1970-ci ildə işıq üzü gör müş “Alçaqlı, ucalı dağlar” kitabında çap olunub, amma yurd hissəsi verilmədiyindən bu deyişmənin necə baş verdiyi, nə ilə nəticələndiyi anlaşılmır. Aşıq Xaspoladın əlyaz ma ları arasında həmin deyişmə nin, eləcə də digər deyişmələrin tam mətninə təsadüf etmək müm kün dür və biz topluda həmin nümunələri olduğu kimi oxuculara təqdim edirik. Sonda bu kitabın hazırlanmasında bizə köməyi dəyən hər bir şəxsə, xüsusən də atasının şəxsi arxivindən istifadəyə icazə verdiyi üçün Taleh Mirzalıyevə dərin minnətdarlığımızı bildiririk. MİFOLOJİ MƏTNLƏR, ƏFSANƏ, RƏVAYƏT VƏ XATİRƏLƏR
I mətn Qalxozun taxılın biçirdilər, gətirif bir nəfərə təhvil verirdilər, o təmizdiyif vururdu anbara. O vəzifəni altmış dörtdə verdilər maa. Mənim bir qaroulçum vardı, indi ölüfdü. Deyirdi ki, mən kərpiş kəsirdim. Ülgünü belə götürürdüm, yaxalıyıf qoyurdum, ha eliyif palçığa əlimi uzadınca görürdüm doluf, mən də eləcə hamarrıyıf çəkirdim. Yanımda deyir görürəm ki, olar (cinlər – top.) ülgünü doldurur. Ayləm, qaynım mən gedəndə mənnən gedirdilər ora, mən gələndə mənnən gəlirdilər. Bir gün gördüm ki, mənim evimdə toy-büsatdı. Bir pişiyimiz var, bu, balaban çalır. Başına yığışanlar da de yir, ay sağ ol, Qaraxan. Ay sağ ol, Qaraxan. Deyir, tezdənnən dur dum, geyinəndə gördüm pişik, axşamnan ocax qalamışdıx, onun külünün üsdündə yatıf. Ayağımnan itələdim ki, Qaraxan, belə dur. Nətər qalxdı məə belə vurdusa, onnan çıxdı getdi. Da görmədim o pişiyi. II mətn Mənim qoja nənəm bizə nağıl eliyərdi ki (uşax vaxtı Bərdədə İmamzadanın böyründə bizim həyətimiz, evimiz varıydı), o vaxtı qəfildən hay düşdü kü, bəs bizim aşağı tərəfdəki qonşu bir hal tutuf. Hal da cinnərin arvad xeylağına deyillər. Hamı durdu getdi tama şı ya. Anam mənim əlimnən tutdu, götürdü getdi. Getdih ona baxma ğa kı, görəh bu nətəər şeydi. Adi arvatdı, geyindirif eliyiflər, sadəcə, döş dəri çox uzunudu, bir də ayağında fərq varıydı onun. Dabanı lülə kimi dala çıxırdı. Bu qadını saxladılar. Bir il, para il saxlı yan nan sora bunu ver dilər ərə. Bir kişi bunu aldı – şeytan arvadı, ta dönüf insan oluf. Bunu, deyir, aldı, alannan sora bunun iki dənə uşağı oldu. İki uşağı olan kimi bu qadın öldü. Bu ölənnən sora gedillər bunun yerinə başqa bir qadın alıllar gətirillər bu uşağı böyütsün. Bu arvad günüz uşaxlara acıx la nanda və yaxud vuranda gecə qonşular bunnarın evinə bunun harayına tökülür. Görünmüyən qüvvələr bu arvadı döyüllər, sürü yül lər. Onnan sora başa düşüflər ki, bu şeytan arvadın qohum-aqra ba la rı dı, icazə vermillər ki, bu, uşaxlara toxunsun. Yanı bu gözüynən görünmüş şeyidi. Biri var eşidəsən, amma bu arvad gözüynən görüf, bu olmuş hadisədi.
İndi onnarı tilsimliyiflər, sərbəst deyillər. Amma o vaxdı biz İrəvanda olanda onnarı görürdük. Tərlan addı əmim arvadı vardı. Cinlər bir dəfə gəlif onu çağırıflar. Gəlif çağırıflar: “ay Tərlan, ay Tərlan”. O vaxdları bizi örgədirdilər ki, sizi qeybdən çağırsalar, denən əlimdə duz döyürəm, duz döyürəm, gələmmərəm, duzum var. Duzdan qorxullar. Gördüm Tərlan xalam çır-çır çığırır ki, əlimdə duz döyürəm, əlimdə duz döyürəm, əlimdə duz döyürəm. Onnan da çıxdı getdilər. Oruşdux ayında şeytan da, cin də – hamısı bağlanajax ki, meşat eləməsinnər.
Sazı Davud peyğəmbər qayırıb tut ağacınnan. Sazın qolunda pərdə yoxumuş. Belə çalıb, çalıb. On iki imamdan bir dənəsi gəlib Davud peyğəmbərin çiyni üsdündə durub. Deyir, Davud pey ğəm bər, əlini saxla. Deyir, nədi? Deyir, ə, səhərdən tınqır-çınqır çalır san, hava dəyişmir. Bunun qoluna pillakan-pillakan pərdə bağla. On iki dənə pərdəni bağlıyır. Deyir, indi çal. Görür ə, hərəsi bir səs verir, hərəsi bir hava danışır. Onnan sora Davud peyğəmbər saz qujağında dünyadan köçür. Davud peyğəmbəri aparıb dəfn-kəfn eliyillər. Deyillər, sazı neyniyək? Saza gətirib iki manatdıx qara köynəyi geydirillər, aparıb göydən mismardan asıllar.
I mətn Bir alim gəlif görüf ki, məsələn, kərimbəyli bir ağaca sitayiş eliyir. Deyir, ay camaat, bu ağaşdı ey. Dünyanı yaradan Allah var. Neyniyif, deyiflər, yox, dünənki uşax gəlif bizə göstəriş verir. Atamız-babamız buna sitayiş eliyif, biz də onun yoluynan gedirik. Nəysə, o məcbur oluf ki, getsin o ağacı kəssin. Şeytan bir qoca kişi sifətində çıxıf bunun qabağına. Deyif, alim, hara gedirsən? Deyir, gedirəm o ağacı kəsəm. Dünyanı yaradan Allah var, bu ağac Allah deyil a. Deyir, yox, alim, kəsmə. O deyif, bu deyif, buların sözü çəpləşif, tutaşıflar. Tutaşanda alim şeytanı yıxıf. Üş dəfə yıxannan sora deyir, bilirsən nə var, alim? Deyir, nədi? Deyif, gündə səə bir belə qızıl verəcəm, ağacı kəsmə. Nəysə, bu beş gün, altı gün gündə buna bir az qızıl göndərir. Göndərənnən sora aranı kəsir, daha göndərmir. Bu gözdüyür, görür qızıl gəlmədi. Gənə baltanı götürüf gələndə bu kəsir bunun qaba ğını. Deyir, hara gedirsən? Deyir, gedirəm ağacı kəsməyə. Nəysə, gənə tutaşıllar. Şeytan alimi yıxır. Üş dəfə yıxannan sora deyir, mən şey tanam ey, sən allanmısan, tamahın sənə üsdün gəlif. Get, daha ağacı kəsə bilməzsən. Onnan sora alim başın götürüf ordan gedir. Şeytan bizi tamahnan alladır. II mətn Bir oğlan oluf. Deyif ki, mən şeytana qalib gələrəm. Bir dağ da şeytan insan sifətində çıxıf bunun qarşısına. Deyif ki, sən kim sən? Deyif, mən şeytanı gəzirəm. Deyir, neynirsən şeytanı? Deyir, onnan mərcdəşmək isdiyirəm, görüm o məni alladar, yoxsa mən onu alladaram. Deyif, yaxşı. Onda gedək sən adda dağın o tərəfinə, mən addıyım bu tərəfinə. Dağdan belə hərrənək, gələk şərtimizi kəsək. Bu dağın o tərəfinə addıyanda bulud qalxıf, nətər leysan yağış yağıfsa, oğlan tez paltarın soyunuf qoyur bir daşın altına. Yağış qutarannan sora üsdün-başın əlinnən silif paltarın geyi nir. Görüş yerinə gələndə görür ki, əsl şeytan teyxa suyun içindədi. Şeytan qalıf məhətdəl. Deyif ki, sən yağışa düşmədin? Deyir, düşdüm. De yir, axı sən qupqurusan. Deyir, gördüm yağış gəlir, mən paltarımı çıxartdım qoydum daşın altına, yağış kəsdi, geyin dim. De yir, vallah, əsl şeytan mənəm, amma bu mənim heç ağlıma gəl miyif. Sən mənnən də bəd şeytanmışsan. Yüklə 2,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|