Bİlal Dədəyev

BAKI - 2014
Bİlal Dədəyev | Ceyhun Mahmudlu | Şamxal Əbİlov

 2
QARABAĞ 
   
99 SUALDA

 3
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
Bu kitab Azərbaycan tarixi 
boyunca vətənimizin, millətimizin 
və dövlətimizin bütövlüyü naminə 
fədakarcasına çalışmış insanların əziz 
xatirəsinə ithaf olunur…

 4
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
Layihə rəhbəri 
Ceyhun Osmanlı
Müəlliflər
Bilal Dədəyev
Ceyhun Mahmudlu
Şamxal Əbilov
Elmi redaktor
Dos. Tofiq Nəcəfli
Baş redaktor
İsmayıl İsayev
Dizayner
İntiqam Məhəmmədli
Bakı, 2014
©  Qarabağ 99 Sualda

 5
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
1.   Qarabağ adının etimologiyası necədir? _____________________________________________00
2.   Qarabağın qədim insan məskəni olmasını və tarixinin ibtidai icma  
quruluşundan başlanmasını hansı tarixi faktlar sübut edir? _________________________00
3.   Qarabağın tarixi-coğrafi ərazisi harada yerləşir?  ____________________________________00
4.   Azərbaycan albanları kimlərdir? _____________________________________________________00
5.   Erkən orta əsrlər dövründə Qarabağda yaşayan əhalinin  
etnik tərkibi necə idi? _______________________________________________________________00
6.   Qarabağ məliklikləri necə yarandı və onlar erməni mənşəliydilər?  _________________00
7.   Səfəvilər dövründə Qarabağın statusu necə idi?  ___________________________________00
8.   Osmanlı hakimiyyəti dövründə Qarabağın inzibati-ərazi bölgüsü  
və etnik tərkibi necə idi? ____________________________________________________________00
9.   Qarabağ xanlığı necə yarandı? ______________________________________________________00
10.   Qarabağ xanlığının inzibati ərazi bölgüsü necə idi?  ________________________________00
11.   Qarabağ xanlığında əhalinin etnik tərkibi necə idi?  ________________________________00
12.   Qarabağ xanlığının paytaxtı Pənahabad-Şuşa qalası necə salındı?  _________________00
13.   Çar Rusiyası Qafqazın işğalına başlayarkən ermənilərin  
rolunu nəyə görə artırdı?  ___________________________________________________________00
14.   Qarabağ məlikliklərinin separatçı fəaliyyətlərinə səbəb nə  
idi və bu fəaliyyətlər nə ilə başa çatdı?  _____________________________________________00
15.   Kürəkçay müqaviləsi nə zaman və hansı şərtlərlə bağlandı?  _______________________00
16.   Gülüstan müqaviləsi nə zaman və hansı şərtlərlə imzalandı?  ______________________00
17.   Türkmənçay müqaviləsi nə zaman imzalandı? Bu müqavilə  
Qarabağın demoqrafik vəziyyətinə necə təsir göstərdi? ____________________________00
18.   Ədirnə müqaviləsi nə zaman və hansı şərtlərlə imzalandı? Bağlanmış  
müqavilə Qarabağın demoqrafik vəziyyətinə necə təsir göstərdi? __________________00
19.   Azərbaycan Çar Rusiyası tərəfindən işğal olunduqdan sonra  
Qarabağın inzibati ərazi bölgüsündə hansı dəyişikliklər baş verdi? _________________00
20.   1905-1906-cı illərdə  Qarabağda ermənilərin azərbaycanlılara  
qarşı kütləvi qırğınlarına səbəb nə idi? ______________________________________________00
21.   1918-ci ildə ermənilərin Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində  
törətdikləri soyqırımların nəticəsi necə oldu? _______________________________________00
22.   1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə  
Ermənistan Respublikası arasında müharibəyə səbəb nə idi? _______________________00
23.   1918-ci ildə tarixi Azərbaycan şəhəri olan İrəvanın Ermənistana  
paytaxt şəhəri kimi güzəştə gedilməsinə səbəb nə idi? _____________________________00
MÜNDƏRİCAT

 6
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
24.   Qafqaz bürosunun 1921-ci il 5 iyul tarixli qərarına görə Qarabağ Azərbaycana “veril-
miş” yoxsa onun tərkibində “saxlanılmışdır”? _______________________________________00
25.   Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti nə zaman yaradıldı? _______________________________00
26.   Sovet hakimiyyəti dövründә Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayәtinin  
inzibati әrazi bölgüsü necә idi? _____________________________________________________00
27.   Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin paytaxtı Stepanakert  
şəhərinin tarixi adı necədir və onun adı niyə dəyişdirildi? ___________________________00
28.   1936-cı il Sovet Konstitusiyasında Dağlıq Qarabağın statusu necə idi? _____________00
29.   1948-ci ildə Azərbaycanlılar Ermənistandan nə üçün sürgün olundular? ___________00
30.   1945 və 1965- ci ildə ermənilərin Dağlıq Qarabağla bağlı  
iddiaları nə ilə nəticələndi? __________________________________________________________00
31.   1970-1980-ci illərdə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistana birləşdirilməsi 
cəhdlərinin nəticəsi necə oldu? _____________________________________________________00
32.   SSRİ-nin 1977-ci il Konstitusiyanın 78-ci maddəsinin  
Dağlıq Qarabağa nə kimi aidiyyatı vardı? ___________________________________________00
33.   Sovet dövründə Dağlıq Qarabağ əhalisinin etnik tərkibi necə idi? __________________00
34.   Sovet dövründə DQMV-nin erməni əhalisi Azərbaycan  
hökuməti tərəfindən ayrı-seçkiliyə məruz qalıbmı? _________________________________00
35.   Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin başlanmasına səbəb olan  
hadisələr hansılar idi? _______________________________________________________________00
36.   Dağlıq Qarabağ münaqişəsində Qorbaçovun “yenidənqurma”  
(Perestroyka) və “aşkarlıq” (Glasnost) siyasətinin rolu nədən ibarət idi? _____________00
37.   Sovet hökumətinin Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə reaksiyası necə oldu? __________00
38.   1988-ci ildə Bakıda keçirilən kütləvi nümayişlərin səbəbi nə idi?____________________00
39.   Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə Sumqayıt hadisələri  
arasında nə kimi əlaqə var? _________________________________________________________00
40.   Birtərəfli olaraq “Dağlıq Qarabağ Respublikasının” elan edilməsi  
və onun Azərbaycandan ayrılması 1990-cı il 3 aprel tarixli Sovet  
Qanunun müddəalarına nə dərəcədə uyğundur? __________________________________00
41.   “Qara Yanvar qətliamı” nə zaman və hansı məqsədlə həyata keçirildi? _____________00
42.   Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi 
ilə 1990-cı il “Qanlı yanvar” qətliamı arasında nə kimi əlaqə var idi? ________________00
43.   1991-ci ilin yayında Sovet rəhbərliyi Dağlıq Qarabağ  
münaqişəsində Azərbaycanı niyə “dəstək”ləyirdi? __________________________________00
44.   1992-ci il mayında elan olunan Tehran Bəyannaməsi nəyi nəzərdə tuturdu ________00

 7
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
45.   Xocalı soyqırımı nə zaman baş verdi və Ermənilərin Xocalıya  
silahlı hücumunun arxasında hər hansı bir plan dayanırdımı? ______________________00
46.   1992-ci il “Azadlığa Dəstək Aktının” 907-ci düzəlişi nəyi nəzərdə tuturdu? _________00
47.   ATƏT-in Minsk Qrupu nə zaman və hansı məqsədlə yaradıldı? ____________________00
48.   Nə üçün Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində  
ATƏT-in Minsk Qrupunu qərəzli olmaqda günahlandırır? __________________________00
49.   1993-cü il aprelin 30-da qəbul edilmiş BMT Təhlükəsizlik  
Şurasının 822 saylı Qətnaməsi nəyi nəzərdə tuturdu? ______________________________00
50.   1993-cü ildə Azərbaycan daxilindəki qarışıqlıq Dağlıq-Qarabağ  
müharibəsinə necə təsir etdi? _______________________________________________________00
51.   1993-cü il iyulun 29-da BMT Təhlükəsizlik Şurasının 853 saylı  
Qətnaməsi nəyi nəzərdə tuturdu? __________________________________________________00
52.   BMT Təhlükəsizlik Şurasının 14 oktyabr 1993-cü il 874 saylı  
qətnaməsi nəyi nəzərdə tutur? ______________________________________________________00
53.   BMT-nin 1993 il 12 noyabr tarixli 884 saylı qətnaməsi nəyi nəzərdə tuturdu? ______00
54.   1994-cü il  mayın 8-də qəbul edilmiş Bişkek protokolu nəyi nəzərdə tuturdu? _____00
55.   Azərbaycanla Ermənistan arasında atəşkəs müqaviləsi nə zaman imzalanıb? ______00
56.   1994-cü ilin may ayında atəşkəslə bağlı Rusiyanın vasitəçiliyi nə üçün  
uğurla nəticələndi? __________________________________________________________________00
57.   Atəşkəs Sazişinin Ermənistana verdiyi üstünlüklər nə idi? ___________________________00
58.   Atəşkəs Sazişinin Azərbaycana verdiyi üstünlüklər nə idi? __________________________00
59.   Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində nə qədər azərbaycanlı öz  
tarixi torpaqlarından köçürülmüşdür? _______________________________________________00
60.   Dağlıq Qarabağ müharibəsi dövründə Azərbaycanın nə qədər  
ərazisi Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunub? ________________________00
61.   1988-1994-ci illər ərzində Dağlıq Qarabağ münaqişəsində  
Azərbaycana dəyən ümumi itki və ziyan nə qədərdir? ______________________________00
62.   1994-cü il 4-5 dekabr tarixlərində keçirilən ATƏM-in Budapeşt  
Sammiti Dağlıq-Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı hansı qərarı qəbul etdi? ____________00
63.   Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı 1996-cı il 3 dekabr tarixli Lissabon prinsiplərində 
nələr nəzərdə tutulurdu?  ___________________________________________________________00
64.   ATƏT-in Minsk Qrupunun Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin  
həlli üçün 1997-ci il 18 iyul tarixli “Paket Həlli Variantı” nəyi nəzərdə tutur? ________00
65.   ATƏT-in Minsk Qrupunun Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə  
bağlı 1997-ci il 2 dekabr tarixli “Mərhələli Həll Variantı” nəyi nəzərdə tutur? _______00

 8
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
66.   ATƏT-in Minsk Qrupunun Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə bağlı  
1998-ci il 7 noyabr tarixli “Ümumi Dövlət Variantı” nəyi nəzərdə tutur? ____________00
67.   1999-cu ildə Heydər Əliyev və Robert Koçaryan arasındakı keçirilmiş  
görüşlərin nəticəsi nə oldu? _________________________________________________________00
68.   2001-ci ilin aprel ayında Azərbaycan və Ermənistan prezidentləri  
arasında baş tutmuş Key Vest görüşünün nəticəsi nə oldu? ________________________00
69.   Heydər Əliyevin Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi  
prosesində rolu nə idi? ______________________________________________________________00
70.   Praqa prosesi nədir? ________________________________________________________________00
71.   Avropa Şurası Parlament Assambleyasının 2005-ci il yanvar tarixli  
1416 saylı Qətnaməsi nəyi nəzərdə tuturdu? _______________________________________00
72.   Madrid prinsipləri nədir? ____________________________________________________________00
73.   Yenilənmiş Madrid prinsipləri nədir? ________________________________________________00
74.   2008-ci il 2 noyabr tarixli Moskva Bəyannaməsi nədir? _____________________________00
75.   Moskva Bəyannaməsinin münaqişə tərəflərinə nə kimi təsiri oldu? ________________00
76.   Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Baş Assambleyasının 62/243 saylı Qətnaməsi nədir? ___00
77.   2010-cu il 20 may tarixli Avropa Parlamenti Qətnaməsi nədir? _____________________00
78.   Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində İlham Əliyevin mövqeyi və rolu necədir? _00
79.  Dağlıq Qarabağ münaqişəsi “dövlətlərarası” yaxud “dövlətdaxili” münaqişədir? ___00
80.   Dağlıq Qarabağ münaqişəsi “etnik” yaxud “ərazi” münaqişəsidir? __________________00
81.   Dağlıq Qarabağ münaqişəsi “dondurulmuş” yaxud “həlli çətin” olan münaqişədir? ____00
82.   Münaqişə ərazisinin sərhədləri hansılardır? _________________________________________00
83.   Qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikasının” de-fakto statusu necədir? __________00
84.   Münaqişənin tərəfləri kimlərdir? ____________________________________________________00
85.   Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində Azərbaycanın mövqeyi necədir? __________00
86.   Dağlıq Qarabağın Azərbaycan İcması nədir? ________________________________________00
87.   Azərbaycanın təklif etdiyi Dağlıq Qarabağın yüksək muxtariyyət  
statusu nəyi nəzərdə tutur? _________________________________________________________00
88.  Münaqişənin həllində Ermənistanın mövqeyi necədir? _____________________________00
89.   Ermənistan nə üçün Qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikasını” tanımır? ________00
90.   Münaqişənin həllində Qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın  
mövqeyi necədir? ___________________________________________________________________00
91.   Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsində  
erməni diasporasının rolu nədir? ____________________________________________________00

 9
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
92.   Dağlıq Qarabağ ermənilərinin öz müqəddəratını təyin etmək hüququ varmı? _____00
93.   Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsində  
Rusiyanın mövqeyi necədir ? ________________________________________________________00
94.   Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsində  
ABŞ-ın mövqeyi necədir ? ___________________________________________________________00
95.   Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsində  
Türkiyənin mövqeyi necədir ? _______________________________________________________00
96.   Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsində  
İranın mövqeyi necədir ? ____________________________________________________________00
97.   Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin  
həllində Avropa Birliyinın mövqeyi necədir? ________________________________________00
98.   Cənubi Osetiya, Abxaziya və Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ  
münaqişələri arasında hər hansı bənzərlik varmı? __________________________________00
99.   Kosovo Dağlıq Qarabağ üçün presedent ola bilərmi? ______________________________00

 10
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
Ön söz
Dəyərli oxucularımız! 
Yəqin  ki,  Sizlərə  hər  bir  yeni  yazılan  kitablar  kimi,  bu  kitabın  da  hansı 
zərurətdən  ortaya  çıxması  maraqlıdır.  Bəlkə  də  kitabın  yaradıcı  heyətinin 
onlarla ölkədə, yüzlərlə konfransda Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ 
münaqişəsi mövzusunda təqdimatlar etmək təcrübəsi olmasaydı, bu kitab da 
ortaya çıxmayacaqdı. Məhz beynəlxalq konfranslarda biz ermənilərin və on-
ların təəssübkeşlərinin qaldırdığı onlarla qərəzli iddialar və bu iddialarla bağlı 
irəli  sürdükləri  arqumentlərin  şahidi  olduqdan  sonra  belə  bir  kitabı  ərsəyə 
gətirmək qərarına gəldik.
Məqsədimiz Qarabağ probleminin keçmişinə və bu gününə dair əsas tari-
xi faktların cəmlənərək toplu halında cəmiyyətimizə təqdim edilməsidir. Etiraf 
edək ki, hər bir azərbaycanlı və Azərbaycanın mövqeyini dünyada işıqlandırmaq 
istəyən insanlar Qarabağ mövuzusu ilə bağlı hərtərəfli məlumata malik deyil. 
Xüsusən də bəzi gənclərimiz Azərbaycan tarixi ilə bağlı məlumata malik olsa da, 
ermənilərin hansı hiyləgər mövqedən çıxış edəcəyini öncədən bilmədiklərinə 
görə müzakirələr zamanı yetərli elmi mövqe ortaya qoya bilmirlər. Ona görə 
də bu mövzu ətrafında illərlə iştirak etdiyimiz müzakirələrdə toxunulan 99 sual 
müəyyən etdik və Siz-dəyərli oxucularımızla ünsiyyətimizi sual-cavab əsasında, 
interaktiv şəkildə qurmaq qərarına gəldik. 
 Qarşıdan 2015-ci il gəlir. Bu ili ermənilər qondarma erməni soyqırımı-
nın 100-cü il dönümü elan etmişlər. Şübhəsiz ki, bu il ərzində ermənilər bu 
mövzu ətrafında dünyada yüzlərlə tədbirlər həyata keçirəcək və bir o qədər də 
yeni kitablar nəşr edəcəklər. Təcrübəyə dayanaraq indidən demək olar ki, bu 
tipli tədbirlərdə ermənilər və erməni təəssübkeşləri Ermənistan-Azərbaycan 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  ilə  də  bağlı  qərəzli  və  əsassız  iddialarla  çıxış 
edəcəklər. Ona görə də biz xüsusilə ayıq-sayıq olmalı və ermənilərin qərəzli 
məlumatlarına qarşı elmi biliklərlə özümüzü zənginləşdirməliyik.
Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin tövsiyyələrini və Azərbaycan Respubli-
kasının Prezidenti Cənab İlham Əliyevin Azərbaycanının haqlı mövqeyinin 

 11
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
dünyada təbliği ilə bağlı çoxşaxəli siyasətini rəhbər tutaraq, Qarabağla bağlı 
tarixdən bu günə qədər olan dövrü əhatə edən və konkret suallar ətrafında 
yazılmış lakonik mənbə ərsəyə gətirməyi məqsədə uyğun hesab etdik. Bu ki-
tab Azərbaycan həqiqətlərinin yayılması ilə bağlı dəryada bir damla olsa da, 
bu araşdırmaya vaxt ayırmağı və bunu tamamlamağı Azərbaycan vətəndaşı 
olaraq öz mənəvi borcumuz hesab etdik.
Təqdim  edilən  materialların  hər  biri  elmi  cəhətdən  əsaslandırılmış, 
mənbəşünaslıq  yönündən  kifayət  qədər  ətraflı  işlənmişdir.  Bu  kitabda  ta-
rixi faktlar, fikir və mülahizələr hər biri müvafiq elmi istinadlarla oxucunun 
nəzərinə  çatdırılır.  Toplanmış  materialları  öz  xarakterinə  görə  əsas  tarixi, 
mədəni və hüquqi-siyasi olaraq üç qismə ayırmaq olar. 
Kitabın gələcəkdə xarici dillərə tərcüməsini, eyni zamanda topladığımız 
məlumatlara əsasən veb səhifənin yaranmasını və mobil tətbiqini planlaşdırı-
rıq. Ona görə də indidən kitabla bağlı olacaq hər bir təklifə və qeydə görə Sizə 
minnətdarıq. 
Yekunda “Qarabağ 99 Sualda” kitabının hazırlanmasında dəstək göstərmiş 
bütün şəxslərə və qurumlara dərin minnətdarlığımızı bildiririk.
Sözsüz ki, bu kitabın genişləndirilmiş versiyasını yazmaq arzusundayıq. 
Ali Baş Komandanımız İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə işğaldan azad ediləcək 
torpaqlarımızdan bəhs edən fəsilləri özündə əks etdirəcək yeni bir kitab. Bü-
töv Azərbaycandan bəhs edən bir kitab. Təqdimatını Şuşada edəcəyimiz bir 
kitab.
Qarabağı unutmamağımız və unutdurmamağımız diləyi ilə,
Ceyhun Osmanlı
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı,
“Qarabağ 99 Sualda” layihəsinin rəhbəri.

 12
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
1. Qarabağ adının etimologiyası necədir?
Qarabağ bölgəsi qədim və erkən orta əsrlərdə fəaliyyət göstərmiş 
Azərbaycan Albaniya  dövlətinin  (e.ə.  IV  əsrin  sonları-705)  tərkib 
hissəsi olmuşdur. Strabon qeyd edir ki, Albaniyada müxtəlif dildə 
danışan 26 tayfa məskunlaşmışdır. Qədim Albaniya əhalisinin etnik 
və dil mənsubiyyəti ətrafında elmi araşdırmalar aparan bəzi alimlər 
“alban” adının hələlik izahsız qaldığını iddia etsələr də, Azərbaycan, 
türkmən, qazax və b. türk dillərində “alban”, “alpan” adlarının hələ 
də istifadə edilməsi həmin adın türk mənşəli olduğunu sübut edir. 
Kökləri  qədim  türk  dilindəki  alp,  alb  sözünə  söykənən  Albaniya 
“igidlər, cəsurlar ölkəsi” mənasını verir.
1
  
Albaniya dövründə hal-hazırki Qarabağ torpaqları əsasən dörd in-
zibati vahid arasında bölünmüşdü. Bunlar Arsax-Xaçen, Uti, Sunik və 
Kaspiana-Paytakaran əyalətləri idi. Ermənilər Arsax adının mənşəyini 
sırf özləri ilə əlaqələndirməyə çalışsalar da, bu cəhdlər elmi tənqidə da-
vam gətirmir. Məsələyə dair absurd erməni iddialarını qiymətləndirən 
akademik Ramiz Mehdiyev yazır: “...Arsax toponiminə gəldikdə isə, 
onun  erməni  dilinə  və  Ermənistanın  erkən  tarixinə  heç  bir  aidiyya-
tı  yoxdur.  Ermənistan  prezidentinin  Gorusda  səsləndirdiyi  (söhbət 
Ermənistan  prezidenti  S.Sarkisyanın  2010-  cu  ildə  Gorusda  Qarabağ 
tarixinə dair səsləndirdiyi uydurma iddialardan gedir) tezis savadsızlıq 
dərəcəsinə görə adamı mat qoyur: Bu yerin erməni adı – Arsax milad-
dan əvvəl VIII əsrdə təsdiqlənmişdir və bunu Yerevanın təməlini qoy-
muş I Argiştinin oğlu II Sarduri təsdiq etmişdir”. Əvvələn, I Argişti və 
II  Sarduri  hay  çarları  deyil,  Urartu  hökmdarları  olmuşlar.  Urartu  və 
hay xalqları müxtəlif xalqlar olmuş və müxtəlif dil ailələrinə aid olan 
müxtəlif  dillərdə  danışmışlar.  Görünür,    Sarkisyan  “yeri  gəlmişkən” 
təkcə  albanların  deyil,  həm  də  urartuların  mədəni-tarixi  irsinə  tamah 
salmışdır. İkincisi, bu ad nə münasibətlə birdən-birə erməni adı oldu? 
Urartu çarı yalnız Arsax adını təsdiqləmiş, lakin onun erməni toponimi 
1   Гейбуллаев, Гиясаддин, К этногенезу Азербайджанцев (Баку, Элм, 1991), с. 74.

 13
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
olduğunu təsdiqləməmişdir! O yalnız qeyd etmişdir ki, belə bir vilayət 
var, vəssaslam. Belə çıxır ki, əgər Qafqazda Arsax adlı bir vilayət ol-
ması barədə Misir fironları və ya Çin imperatorları məlumat vermiş ol-
saydı, onda bu toponim həmin an Misir və ya Çin toponimi olacaqdı?
2
Yeri gəlmişkən, Arsax ifadəsinin mənşəyinə dair tarixçilər arasın-
da əsasən iki versiya geniş yayılmışdır.  Tanınmış albanşünas Fəridə 
Məmmədova başda olmaqla tarixçilərin bir qismi “Arsax” toponi-
minin  etimologiyasını  zərdüştlüyün  müqəddəs  kitabı  “Avesta”  ilə 
əlaqələndirirlər.  Onların  fikrincə  “Arsax”  ifadəsi  burada  “küləklər 
diyarı” mənasında işlədilmişdir.
3
 
Tarixçilərin  əksəriyyəti  isə  bu  toponimin  sak,  skif  tayfalarının 
adı ilə bağlı olduğuna əmindirlər. Hətta Azərbaycana münasibətdə 
qərəzli mövqe tutan əcnəbi müəlliflər belə Arsax adının ermənilərdən 
yox,  məhz  sak,  skiflərdən  törədiyi  fikrini  daha  inandırıcı  hesab 
edirlər
4
.  Tədqiqatlar  Uti  adının  da, Arsax  toponominin  yaranması 
kimi burada məskunlaşan müxtəlif türk tayfalarının adı ilə əlaqəli 
olduğunu bildirirlər. Son illərdə aparılan araşdırmalar təsdiq edir ki, 
hər iki sözün etmilogiyası məhz türkcə məna kəsb etməkdədir. Bun-
lardan Uti sözü “Qara insanlar” və yaxud “Qara adamların yaşadığı 
yer”, Arsax  adının isə qədim Qarabağda yaşayan türk tayfaları ilə 
bağlı  olaraq,  türkçə  ər+sak  və  yaxud  art  (dağlıq  ərazi,  yüksəklik) 
+sak birləşməsindən meydana gəldiyi bildirilir.
5
 Bölgənin bu Arsax 
adı ərəblərin Azərbaycana yürüşünə qədər mövcud olmuşdur.
VII  əsrin  ortalarında  Sasani  dövlətini  (226-651)  süquta  uğradan 
ərəblər,  tədricən  Azərbaycanın  şimal  bölgələrini  də  hakimiyyətləri 
altına  aldılar  (705-ci  il).  Ərəblərin  hakimiyyəti  dövründə  Kür-Araz 
arasındakı  bölgə Arran  adlanmağa  başlandı. Arran,  indiki  Qarabağ 
bölgəsi  də  daxil  olmaqla,  geniş  bir  ərazini  əhatə  edirdi.  VII  əsrin 
sonu – VIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda və eləcə də Qarabağda 
2   Mehdiyev, Ramiz, Gorus-2010: Absurd Teatrı Mövsümü ( Bakı, 2010), ss. 38-39. 
  
3   Мамедова, Фарида, Кавказская Албания и албаны (Баку, 2005), с. 647.  
4   Худадов, В.Н., Закавказье. Историко-экономический очерк (Москва-Ленинград, 1926), с. 32.  
5   Məmmədov, Tofiq, Qafqaz Albaniyası ilk orta əsrlərdə (Təhsil nəşriyyatı, 2006), s. 49.

 14
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
İslam dini surətlə yayılırdı. Sadəcə bəzi dağlıq və dağətəyi yerlərdə 
İslam  dininin  yayılmadığı  nəzərə  çarpırdı.  Bu  da  çöl  şəraitində  ya-
şayan ərəblərin dağlıq bölgəyə uyğunlaşa bilməmələrindən qaynaq-
lanırdı.  Bu  səbəbdən  Qarabağın  yuxarı-dağlıq  hissəsində  yaşayan 
xristiyan  albanlar,  öz  məskunlaşdıqları  bölgəni  “Ağvan  ölkəsi”  ad-
landıraraq, əvvəllər istifadə edilən Arsax adını Ağvan ölkəsi şəklində 
dəyişmişdir.
6
 Tarixi Qarabağ ərazisi qədim dövrdə və erkən ota əsrlərdə 
Azərbaycanın qədim dövlətlərindən biri olan Albaniyanın tərkibində 
Uti  və  Arsax  vilayətlərini  əhatə  etmişdi.  Ərəblərin  Azərbaycanda 
hakimiyyəti dövründə Uti-Arran, Arsax isə Ağvan kimi işlədilmişdir. 
Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Qarabağın adı isə Azərbaycan 
dilindəki  “qara”  və  “bağ”  sözlərindən  əmələ  gəlmişdir.  “Qara”  və  “bağ” 
sözlərinin  birləşməsi  Azərbaycan  xalqının  özü  qədər  qədim  tarixə  malik-
dir. Dünyanın hər yerində bu sözlərin birləşməsinin Azərbaycanın konkret 
ərazisinə aid edilməsi də danılmaz həqiqətdir. Azərbaycan xalqının öz doğ-
ma torpağının bir parçasına verdiyi “Qarabağ” adı ilk mənbələrdə hələ XIII 
əsrdən işlənmişdir. Azərbaycan tarixində Qarabağ adını Elxanilər dövlətinin 
baş  vəziri  Fəzlullah  Rəşidəddin  (ö.  1318)  “Camiə’t-təvarix”  adlı  əsərində 
1284-ci ildə baş verən hadisələrdən bəhs edərkən “Arran Qarabağı” şəklində 
istifadə etmişdir.
7
 Tədqiqatçılar bu dövrdə Qarabağ adına Azərbaycandan 
kənarda  da  təsadüf  edildiyi  üçün,  xüsusilə  Türkmənistan  və  Əfqanıstan 
sərhədində yerləşən “Baqdis Qarabağı” ilə onu qarışdırmamaqdan ötrü “Ar-
ran Qarabağı” adlandırıldığını qeyd edirlər.
8
 
Qarabağın tarixən bir-biri ilə sıx iqtisadi və mədəni əlaqədə olan dağ-
lıq  və  düzən  əraziləri  coğrafi  baxımdan  Arranın  tərkib  hissəsi  idi.  Qay-
naqlarda bəzən Qarabağ ilə Ar ran eyniləşdirilib vahid ərazi kimi təqdim 
olunsada, Arran daha geniş əra zini əhatə edən in zi ba ti-coğrafi vahid olub, 
Azərbaycanın  bir  hissəsi  hesab  olunmuş  və  Qarabağ,  Azərbaycan  ta rix-
6   Qeybullayev, Qiyasəddin, Qarabağ-etnik və siyasi tarixinə dair (Bakı, Elm, 1990), s. 136. 
7   Raşiduddin, Fazlullah, Sbornik Letopisey, Tom. III, (Farsça’tan Rusça’ya tercümə edən: A.K. Arends; 
hazırlayanlar: A.A. Romaskeviç, E.E. Bertels ve A.Y. Yakubovsk) (Moskva-Leningrad, 1946), s. 104.
8  Mahmudov Y.M., və Şükürov K.K. Qarabağ: real tarix, faktlar, sənədlər (Bakı, 2009), s. 11. 
Həmçinin bax; Nəcəfli, Tofiq, “XV-XVII yüzilliklərdə Qarabağın ictimai-siyasi həyatı”, Yılmaz, Reha, 
red., Qarabağ bildiklərimiz və bilmədiklərimiz (Qafqaz Universiteti, 2010), s. 65.

 15
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
çi si  Əbu  Bəkr  əl-Qütbi  əl-Əhərinin  təbiri 
ilə desək, “Arranın paytaxtı”, daha doğrusu 
onun  mər kə zi  hesab  olunurdu.
9
  “Qarabağ” 
istilahı  XIV  yüzilliyin  sonu  -  XV  yüzilli-
yin  əvvəllərində  “Arran”  ter mi ni  ilə  yanaşı 
işlənmiş,  bəzən  onu  əvəz  etmiş  və  inzibati 
əra zi  baxımından  isə  Arranın  mərkəzi  sa-
hə lərini  əhatə  etmişdir.  Qarabağ  dağlıq  və 
dağətəyi  yerləri  birləşdirən  vahid  ərazidən 
ibarət ol muş dur.
Orta  əsrlərdə  Azərbaycanın  müxtəlif 
bölgələrində  Qarabağ  adında  müxtəlif  şəhər  və  kəndlərə  rast  gəlmək 
mümkün  idi.  XVII  əsrin  ortalarında  Osmanlı  səyyahı  Övliya  Çələbi 
“Səyahatnamə”sində,  tarixi  Qarabağ  vilayəti  ilə  yanaşı,  Naxçıvanda  Qa-
rabağlar  kəndinin  və  Cənubi  Azərbaycanın  Arasbar  bölgəsində  əhalisi 
təqribən 10 min nəfər olan Qarabağ şəhərinin mövcud olduğunu göstərir.
10
 
Qarabağ sözünün mənası ilə bağlı müxtəlif fikir və mülahizələr möv-
cuddur. Bu bölgənin münbit qara torpaqlarında
11
 “qara üzüm” yetiştiril-
diyi və yaxud “qara yarpaqlı bağlar” daha çox mövcud olduğundan xalq 
arasında Qarabağ adlandırılmışdır. 
“Qarabağ”ın Azərbaycanın konkret bir vilayətinin, bir bölgəsinin adı 
kimi formalaşması tarixi onun etimologiyasının daha elmi şəkildə izahı-
na imkan verir. Çünki türk dillərində qaranın rəngdən başqa “sıx”, “qalın”, 
“böyük”, “tünd” və başqa mənaları da vardır. Bu baxımdan, “Qarabağ” ter-
mini “qara bağ”, yəni “böyük bağ”, “sıx bağ”, “qalın bağ”, “səfalı bağ” və s. 
mənaları kəsb edir.
12
 
Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, “Qarabağ” adının Azərbaycanda yayıl-
ması indiki Qarabağın dağlıq hissəsində, V-X əsrlərdə “Arsax” kimi tanı-
nan ərazidə yaşamış peçeneqlərlə bağlı olmuş və bu ad sonralar ərazinin 
9   əl-Əhəri, Əbu Bəkr əl-Qütbü Tarix-e Şeyx Uveys (Fars dilindən tərcümə və müqəddimə, şər h lər və qeydlər 
M.D.Kazımov və V.Z.Piriyevindir) (Bakı, 1984), s. 57. Həmçinin bax; a.k.ə. Nəcəfli Tofiq (2010),  s. 65.
10   Çelebi, Evliya, Seyahatname, C. II (İstanbul, 1314), ss. 235-242.
11   Sami, Şemsettin, Kamusu’l – A’lam, C. V (Ankara, Kaşgar neşriyat, 1996), s. 3621.
12   Piriyev V.Z. Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası (Bakı, 2003), s. 98.
Azərbaycanın ayrılmaz 
tərkib hissəsi olan 
Qarabağın adı isə 
Azərbaycan dilindəki 
“qara” və “bağ” sözlərindən 
əmələ gəlmişdir. “Qara” və 
“bağ” sözlərinin birləşməsi 
Azərbaycan xalqının özü 
qədər qədim tarixə malikdir.

 16
QARABAĞ 
   
99 SUALDA
düzən yerlərinə şamil edilmişdir.
13
Qarabağın  Azərbaycana  məxsus  olduğunu  və  burada  ən  qədim  za-
manlardan başlayaraq müxtəlif türk etnoslarının yaşadığını Azərbaycan və 
ümumtürk şifahi xalq ədəbiyyatının möhtəşəm abidəsi olan “Kitabi-Dədə 
Qorqud” dastanı da sübut edir. Dədə Qorqud dastanları VI-VII əsrlərdə 
Qarabağ da daxil olmaqla bütün Azərbaycan torpaqlarında, o cümlədən 
Göyçə gölü hövzəsində yayılmışdır. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin 
(1453-1478) göstərişi ilə yazılmış məşhur Oğuznamədə (Əbu Bəkr Teh-
raninin  1470-ci  ildə  yazdığı  “Kitabi-Diyarbəkriyyə”sində)  Göyçə  dənizi 
yaylaq larının və Qarabağın qədim oğuz türklərinə məxsus olduğu, oğuz 
türklərinin soykökündə duran Oğuz Xaqanın Göyçə gölü ətrafında dəfn 
olunduğu, Bayandur Xaqanın isə Qarabağda, Göyçə gölü yaylaqlarında 
yaşadığı və orada da dəfn olunduğu göstərilir.
14