O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

---

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA 

MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI 

 

 

 

Namangan davlat universiteti 

 

TARIX FAKUL`TETI 

 

 

 

 

JAHON TARIXI KAFEDRASI 

 

 

 

"MUZEYSHUNOSLIK" 

fanidan 

 

 

ma`ruza matni 

 

 

 

 

Namangan - 2009 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

2 

Mazkur ma`ruza matni tarix fakul'teti 2-kurs talabalarini muzey tushunchasi bilan tanishtirishni, 

jahon muzeylarini vujudga kelishi, O`zbekistonda muzey ishi tarixi, mustaqillik yillarida muzey 

ishining rivojlanishi,muzey ishining asosiy xususiyatlari to`g’risida ma`lumot berishin  o`z 

oldiga maqsad qilib qo`ygan.  

 

 

 

Tuzuvchi: katta o`qituvchi  N. G`ofurov 

 

 

 

 

 

 

 

NamDU o`quv uslubiy kengashida muhokama qilingan va tavsiya etilgan. 

 

Bayonnoma № _______ "_____"___________2009 yil 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

3 

 

 

1-MAVZU: MUZEYSHUNOSLIK - ILMIY FAN 

 

                             

 

 

 REJA: 

 

1. 

Kirish 

 

2. 

Muzeyshunoslikning predmeti 

 

3. 

Muzeyshunosliknig asosiy tushunchalari 

 

4. 

Muzeyshunosliknig metodlari 

 

5. 

Xulosa 

          Muzey ishi- jamoatchilik faoliyatining fan, tarbiya va madaniyati bilan alokada bulib 

turadigan uziga xos bir kismi sifatida jamiyat tarakkiyotining umumiy tendentsiyalardan chetta 

kolmagan. 

 Insonning xar tomonlama rivojlantirish ishida muxim axamiyatga ega bulgan muzey ishi 

darajasini ustirishda tuplagan tajribani nazariy tushunmasdan, xarakteristikasini, koidalarni 

urganmasdan turib erishib bulmaydi. 

Muzey ishini muammolarini umumlashtiruvchi, muzey amaliyotida foydalanadigan va maxsus 

adabiyotlarda uz aksini topgan bilimlar majmuasi - muzeologiya yoki muzeyshunoslik deyiladi. 

Bu termin XIX asrning ikkinchi yarmida  paydo bulganligi karamasdan juda kuplab jaxon 

kishilarga urnashib kolgan. Ilgari mavjud bulgan "Muzeografiya" termini muzeylarga tegishli 

bulgan barcha asarlarga XX - asrning urtalarida boshlab esa muzeylar tavsifiga nisbatan ishlatila 

boshlagan. 

Muzeyshunoslikning nazariy sistemasi tushuncha va metodlari XVI- asrdan boshlab shakllana 

boshlagan. Lekin fan sifatida sungi un yilliklarda shakllandi. 

 Muzeyshunoslik - ijtimoiy axborotni saklash vositasiga anglash va etkazish jaraynini urganuvchi  

ijtimoiy fandir. 

 

II. 

   

Xar kanday fan tadkikot ob`ekti va predmetiga ega buladi. Tuli fanlarning tadkikot 

ob`ektlari bir-biriga uxshash bulishi yoki butunlay mos tushushi xam mumkin. 

Muzeyshunoslikning ob`ekti- bu muzey ijtimoiy xodisa sifatidagi muzey ishidir. Lekin bu ob`ekt 

tarix, xususan madaniyat tarixini san`atshunoslik, sotsiologiya va boshka fanlar tomonidan 

urganilishi mumkin va ma`lum ma`noda urganilmokda.  

 

Tadkikot ob`ektidan fark kilib konuniyatlarining ma`lum doirasi xisoblangan tadkikot 

predmeti doimo uziga xos bulishi kerak. 

Agar tadkikot ob`ektga nisbatan oddiy va  fanga material tanlash boskichidayok ma`lum 

buladigan bulsa, fanning predmeti xech kachon tayyor xolda berilmaydi. U topilish va tuplanishi 

lozim. 

Tadkikot predmetini xisobga olish - fanning eng muxim nazariy vazifalardan biri bulishi bilan  

birga,  uning tarakkkiyotning asosiy kursatkichi xisoblanadi. U metodologik fani bilan boglik va 

maxsus tadkikotlar natijasi xisoblanadi. Muzeyshunoslikning predmeti ijtimoiy axborot, olish va 

bilimlarni etkazish an`ana va extiroslarni muzey predmetlari vositasida tuplash va saklash 

jarayoniga, muzey vа muzey ishining vujudga kelishi, rivojlanishi va ijtimoiy faoliyati 

jarayoniga boglik bulgan ob`ektiv konuniyatlar doirasidir.  

 

III. 

 

Muzeyshunoslik predmeti tushunchasini yukorida berilgan ta`rifini tushunish uchun 

"Muzey predmeti", "Muzey", "Muzey ishi" kabi tushunchalirini taxlil kilish lozim buladi. 

Xozirgi kunda muzey predmeti inson faoliyati va tabiat xayotining bevosita natijasi bulishi asil 

yodgorlik sifatida kurib chikiladi. Mzuey predmetlarining buyumli va tasviriy axborot 

tashuvchiligi bilan muzeyning jamitda vujudga keladigan boshka xujjatli institutlardan fark 

kilishi aloxida ta`kidlab utiladi. 

Inson tomonidan yaratilgan predmetlar ilgor tajribani tuplaganliklari, axborotni tuplaganligi va 

etkazganligi uchun xam "Tarixiy xotira" funktsiyasini bajaradilar. 

---

 

4 

Muzey predmetlari nafakat bilimning birinchi manbai balki madaniy tarixiy kadriyatlar xamdir. 

Muzey predmetida insonning borlikka aloxida  munosabati muzey extiyoji, muzey predmetlarini 

saklash extiyoji shaklida uz aksini tanishini aloxida  ta`kidlab utish lozim. 

Muzey predmeti - bu muzey tuplamiga  kiritilgan va uzok saklashiga kodir bulgan, real borlikdan 

olingan muzey axamiyatidagi predmetidir. 

Muzey predmetining kimmatliligi muzey shunoslik va ilmiy - soxaviy tadkikotlar jarayonida 

aniklanadi. 

Muzey predmeti muzey faoliyatining, uning ijtimoiy funktsiyalarini amalga oshirishнинг asosi 

xisoblanadi. 

"Muzey", "muzey ishi" kabi tushunchalar xam muxim axamiyatga ega buladi.  

Muzeyshunoslik uz tarakkiyotining barcha boskichlarida muzey fenomenini, uning jamiyatidagi 

urnini tushunib etishga xarakat kilib kelgan 

"Muzey", ("muzey ishi") (kabi) ta`riflarni tushunish uchun bu muassasini kelib chikishini 

aniklash juda muximdir. Bu borada uning kelib chikish sabablarini urganish lozim.  

Keng tarkalgan karashlardan biri shartli ravishda "filologik" deb ataladi va unga kura 

muzeylarning paydo bulishi aytik davrdagi ilxom parilari - muzalarning exromlari muzeumlarga 

taklidan kelib chikkan deyiladi. Lekin bu xolatda muzeylarning kelib chikishi muammosi 

umuman xal bulmaydi, chunki aytik muzeumlarning vujudga kelishi sabablari noanik koladi. 

SHu bilan birga tarixiy amaliyotning guvoxlik berilishicha muzey muassasalari xar xil terminlar 

bilan xam atalishi mumkin. Masalan, V`etnam  muzeylari "bao ta" - "yodgorliklar saklanadigan 

joy" - terminni bilan ataladi. Demak termini uzicha xar xil mumkin bulish mumkin ekan va 

aynan V`etnam varianti muzeyning asl moxiyatini ochib beradi. 

Muzeylarning vujudga kelishini tarixiy va etnografik materiallar ta`kilaganidek insoniyat 

tarakiyotining insoniyat tarakiyotining ilk boskichlardayok, balkim ibtidoiy jamiyatdayok 

mavjud bulgan ijtimoiy muzey etiyoji bilan 'oglash lozim "Muzey munosabatlari" ishi eng ilk 

ob`ektlari nimadan iborat bulganligini aniklashda uni "Moddiy boyliklarini tulash" bilan boglab 

kuymasligimiz kerak. Kuprok buyumlashtirilgan xotira, insonning ijtimoiy guruxda tutgan urnini  

tasdiklovchi  isbot sifatidagi predmetlar saklanib kolgan.  

Kadimgi, birinchi navbatda shark tsivilizatsiyasi Misrdagi "Xayot uylari" shumerliklarning Ura 

kollektsiyalari kabi muzey  tipidagi kollektsiyalar rivojlanishiga guvox bulgan.  

Urta asrlarda predmetlarni tuplash bilan xristian cherkovi keng kulamda (foydalana) shugullana 

boshladi va ulardan diniy afsonalarni xakligini iisbotalashda foydalandi . 

Uygonish davrida muzeylarga ulkan bilim manbai sifatida juda katta e`tibor berila boshlandi. 

Keyinrok muzey ajdodlar tuplangan tajribani saklovchi va kelajak avlodlarga etkazuvchi muxim 

muassasa sifatida tan olina boshlandi.  

Fan va muzey amaliyoti soxasidagi keskin uzgarishlar kapitalizm davrida muzeyning ijtimoiy 

funktsiyalarini yanada boyishiga olib keldi. 

SHunday kilib muzey jamiyatning real dunyoning predmetlarinii tarixiy xotira, ijtimoiy 

axborotning xujjatli vositalari, estetik predmetlar shaklida saklash  extiyojini kondiruvchi 

maxsus muassasa xisoblandi. 

Muzeyning asosiy belgisi - ilmiy asosda tashkil etilgan va xisobga olish lozim bulgan muzey 

predmetlarini tuplash, saklash, konservatsiyalash, muzeyshunoslik va soxaviy fanlarning ilmiy 

metodlari bazasida tadkik kilish va ilmiy, ta`limiy-tarbiyaviy maksadlarda foydalanishlardan 

iborat. Umumlashgan formada muzeyning zamonaviy tushunchasini kuydagicha ta`riflash 

mumkin. 

Muzey - bu madaniy-tarixiy, tabiy-ilmiy kadriyatlarni aniklash, muzey predmetlari vositasida 

axborotni tuplash va tarkatish uchun muljallangan tarixiy belgilangan, kupkirrali ijtimoiy axborot 

muassasadir. 

Ma`lum tarxiy sharoitda muzeylar faoliyati ijtimoiy faoliyatning  aloxida katlami sifatida - 

muzey ishining mavjud bulishi bilan belgilanadi. Uning tarkibiga muzeylarning amaliy faoliyati 

va yodgorliklarni asrash, muzeylar tizimi, muzey siyosati va konunchiligi, kadrlarni tayyorlash 

---

 

5 

va malakasini oshirish tizimi, soxaviy ilmiy, ilmmiy - metodik va ukuv markazlari, maxsus 

davrlashtirish va nixoyat maxsus ilmiy fan muzeyshunoslik fani kiradi. 

Ilmiy fanning eng asosiy belgilardan biri metod bulib, bunda bilish uslubi, borlikni ma`lum bir 

tomanlarini tadkik kilish jarayonida foydalaniladigan usullar tizimini tushinamiz. 

Xar bir ilmiy fan tadkikot ob`ekti va  predmetdan kelib chikib uzining metodini shakllantiradi. 

Zaonaviy boskichda turli fanlarning metodlari shunchalik bir-biriga kirishib ketgan-ki ularni  

ajratib olishda kuplab kiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Masaln arxeologiyaga tuxtaladigan 

bulsak u nafakat  tarix va manbashunoslikka oid metodlardan balki ximiya, fizika va botanikaga 

xos bulgan  metodlardan xam tobora keng foydalanmokda. 

Muzeyshunoslik tadkikot metodlarining xilma-xilligi bilan xarakterlanadi, ularning ayrimlari 

boshka fanlarning metodlari bilan kisman yoki tulikligicha mos tushadi. Bu tushunarli xos 

chunki muzeyshunoslik kuplab ijtimoiy va tabiy fanlar bilan yakindan alakada buladi. 

Muzeyshunoslik metodlari uchun kuydagilar xarakterlidir: 

1. 

Muzey  predmetlarini tadkik kilishda ijtimoiy va tabiy fanlarning turli xil shakllaridan 

foydalanish. Maxsus va yordamchi tarixiy fanlar, san`atshunoslik, adabiyotshunoslikning 

metodlaridan keng foydaniladi. 

2. 

Bir kator tabiy va ijtimoiy fanlardan mavjud bulgan dala tadkikot metodlardan 

foydalanish. 

3. 

Bevosita jamiyat xayotini kuzatish metodlardan foydalanиш. 

4. 

Kurgazma soxasidagi tadkikotlar, muzey predmetlarini restovratsiya va konservatsiya 

kiliш ishida eksperemintal  metodlaridan foydalanilishi.  

Yukorida belgilab tadkikot uslublari  tizimi birgalikda muzeyshunoslikning boshka ilmiy 

foydalardan farklovchi, shu bilan birga kuplab boshka alokasini kursatib beruvchi metodini 

tashkil etadi. Ilmiy fanning rivojlanishi fan tilining  shakllanilishi bilan boglik. Fan tili - bu fan 

tomonidan foydalaniladigan va bilish natijalari uz aksini topgan tushuncha va terminlar 

sistemasidir.  

Muzeyshunoslik boshka ilmiy fanlar kabi bilimlar sistemasidan iborat va ma`lum bir jamiyat 

tuzilmalarga ega. 

Muzeyshunoslik tarixiy, nazariy va amaliy elementlarni kamrab oladi:  

A. Muzeyshunoslikning tarixi  va  tarixiy manbashunosligi 

B. Nazariya 

V. Muzey manbashunosligi  

G. Amaliy muzeyshunsolik 

Muzeyshunoslik tizimiga  kiruvchi barcha kismlar bir-biri bilan yakindosh alokada va uzaro 

boglik buladi. Amaliy muzeyning bir tomondan tajribasi tarixiy taxlil kilishga tayansa, ikkinchi 

tomondan - nazariy asoslarining ishlab chikarishga tayanadi.  

 

Muzeylar jamiyat tomonlaridan oldilarga uziga xos vazifalarini bajaradilar.  

Muzeyshunoslikning kuyidagi ijtimoiy funktsiyalari mavjud.  

Birinchidan muzeylar tabiat va jamiyat tarakiyyotining xodisa, jarayon, konuniyatlari ilmiy 

xujjatlashtirish uchun muljallangan - ilmiy xujjatlashtirish funksiyasi. 

Ikkinchidan ular milliy va jaxon madaniyati manfaatlari yulida madaniy tarxiy yodgorliklarini 

asrash vazifasinii bajarishga chakirilgan   

Uchinchidan muzeylar  ilmiy tadkikotlarning uziga xos markkazalari xisoblanadi, tadkikotchilik 

funktsiyasi; nixoyat jamiyat muzeylar  oldiga xar tamonlama kamol topgan yangi zamon 

kishisiki tarbiyalash  vazifasini kuyadi, ta`lim-tarbiyaviy funktsiya.  

Muzeylar doimiy ravishda uz tuplamlarini boyitib borishlari va ularning strukturalarini  

takomillashtirb borishlari lozim. 

Respublikamiz muzey tizimi kuydagi muzeylardan tashkil topgan: 

1. 

Tarixiy muzeylar - tarixiy fanlar tizimi bazasidagi muzeylar (arxiologiya, etnografiya, 

xarbiy-tarixiy, maorif tarixi) 

2. 

Badiy muzeylar san`at va san`atshunoslik tarixiga oid muzeylar  

---

 

6 

3. 

Tabiy -tarixiy muzeylar uz faoliyatida tabiy fanlarga tayanadigan muzeylar. 

4. 

Texnik muzeylar  

5. 

Adabiyot muzeylari 

6. 

Kompleks muzeylar - bunday muzeylarga bir necha soxalarni birlashtirgan muzeylar, 

masalan Ulkashunoslik muzeylari misol bula oladi.  

Muzeylarni profil guruxli klassifikatsiyasida tashkari ularning asosiy ijtimoiy vazifasiga karab 

ishlarga xam bulinadi. Muzeylarning uchta tipini ajratib kursatish mumkin: Ilmiy-tadkikot 

ommabop; Tadkikot-akademik; Ukuv muzeylari. Ukuv muzeylari odatda turli  xil ukuv 

muassasalari koshida tashkil etiladi. 

 

Muzeyshunoslikning predmeti, metodi va strukturasini tushinish bilan birga uning fanlar tizimida 

tutgan urni , boshka fanlar bilan alokadorligini aniklash mumkin. Muzeyshunoslikning fanlar 

tizimidagi urnini ayniksa uni tabiiy, texnik va ijtimoiy fanlardankaysi birigategishli ekanligini 

aniklashda biz bir kator kiyinchiliklarga duch kelamiz. CHunki muzeyshunoslikning 

predmetlaridan ayrimlari xam tabiatning va xam jamiyatning rivojlanishiga tegishli bulgan 

ob`ektlar bilan boglik. Albatta xizirgi zamonda xam tabiiy, xam ijtimoiy fanlar chegarasida 

turadigan soxalar kuplab topiladi. Muzeyshunoslikning xamshunday fanlar katoriga kushish xam 

mumkin, lekin uning muzey predmetlari orkali bilimlarni anglash va jamiyatga uzatilishi xisobga 

olsak bu uni ijtimoiy fanlar katoriga kushimchaasos buladi. Muzeyshunoslik juda kuplab boshka 

fanlar bilan alokada buladi. Birinchi navbatda muzeyshunoslik urganuvchi ob`ektlari bir-biriga 

mos keladigan fanlar bilan alokada buladi. Bunday fanlar sirasiga tarix, arxeologiya, 

arxivshunoslik, manbaashunoslik, kushizmatika kabilar kiradi. SHuningdek pedagogika, 

psixologiya, axborot nazariyasi, dokumentalistika va boshka fanlar bilan xam uzviy alokada 

buladi. 

Tarixiy muzeyshunoslik va tarixiy fanlar urtasida metodologik asosning  birligi urganish ob`ekti 

va uslublarining bir kancha umumiyligi tarixiy muzeyshunoslik va tarixiy fanlarning uzviy 

boglikligini asoslaydi. Muzeyshunoslik boshka fanlar bilan xar tomonlama alokada buladi. 

Muzey ishining zamonaviy amaliyotini urganish muzeylarining fan va  madaniyat tizimidagi 

rolini, xalkini ma`naviy tarbiyalashdagi rolini kundan kunga usib boayotganligidan dalolat 

beradi. Bu birinchi navbatda aloxida tarbiyaviy imkoniyatlarga ega bulgan tarixiy profildagi 

muzeylarga ma`kuldir. 

Tarixiy muzeylar faoliyatining  mazmuni jamiyat rivojlanishi bilan uzviy boglikdir. 

Evropada zamonaviy muzeylar XVI-XVII asrlarda vujulga kela boshlagan. Bu kapitalistik ishlab 

chikarishning boshlangich davri fan, san`at, adabiyot, texnika va xunarmandchilik keng gullab-

yashnashi bilan xarakterlanadi. Buyuk geografik kashfiyotlar, dunyo buylab sayoxatlar. 

Kopernikning er shar shaklida ekanligi tugrisidagi fikrini isbotladi. Fan texnologiya ta`siridan 

kutildi. Kitob bosish vositasida bilimlar tez tarkala boshladi. 

Mana shunday ulkan ruxiy parvoz davrida Evropening turli joylarida ishlab chikarish, ilmiy va 

boshkа ijtimoiy extiyojlar munosabati bilan turli xil kollektsiyalar vujudga kela boshladi. Tarixiy 

va madaniy kiymatga ega bulgan buyumlar: aslaxaxonalar xuzurida xarbiy ulkalar 

kollektsiyalarini tuplash keng yoyila boshladi. 

Ilmiy tadkikotlar kuprok muzeylar bazasida utkazila boshladi va bu maxsus adabiyotlarda uz 

aksini topdi. 

Tarixiy muzeylar rivojlanishidagi yana bir muxim kadam Evropada burjua munosabatlari xali 

progressivrol' uynagan XVIII asrning ikkinchi yarmida tashlandi. Bu davrda muzeylar faoliyati 

ilmiy xarakter kasb eta boshladi. Muzey kolletsiyalari ilmiy tadkikotlar va tarixiy falarning 

rivojlanishiga yangi turtki berdiki bu uz navbatida muzeylar axamiyatining oshib borishiga olib 

keldi. Muzeylarga texnik tajriba xazinasi . ilmiy kadriyatlar va madaniy tarixiy meros xazinasi 

sifatida karala boshlandi. XIX asrga kadar nafakatantik davr balki ilk urtaasrlar tarixini urganish 

muzeylar bilan boglik edi, chunki aynan ushu erlarda zaruriy manbaalarning asosiy kismi 

mavjud edi. Keng tarixiy profildagi muzeylarning tashkil topishi burjuaziyaning iktisodiy va 

siyosiy mustaxkamlanish davriga tugri keladi. Muzey fikrining rivojlanishida burjua milliy 

---

 

7 

ongining shakllanishi xal kiluvchi axamiyatga ega buldi. Kuplab Evropa xalklarining milliy 

mustkillik, milliy uzligining saklash va tan oldirish uchun kurashi bu xalklar tarixini saklovchi 

va namoyish kiluvchi muzeylarga bulgan ijtimoiy extiyojni vujudga keltidi. Masalan: Venger 

milliy muzeyi, Venger tilini tiklash va venger tarixiy an`analarini saklab kolish uchun kurash 

ta`sirida vujudgakeldi. Mana shu goyalar asosida, Evropada yirik milliy muzeylar asos solindi va 

ular uchun menimental binolar kurildi. Bunga 1802 yilda Budapeshtdagi, Venger milliy muzeyi 

1818 yilda Pragadagi milliy muzeyi 1828 yilda Berlindagi eski muzey kurilishi misol bula oladi. 

XIX asrning birinchi un yilliklariga kadar emis xalkining kupchilik kismi tarixiy va madaniy 

kadriyatlarni saklovchi muzeylarga kirish imkoniyatidan maxrum edilar. 

Nakomongakarshi kurashdagi muvaffakiyatlar nemis burjuaziyasida tarixiy utmishga bulgan 

kizikishni kuchaytirib yubordi. SHundan keyin Germaniyada xam keng xalk ommasi uchun 

muljallangan muzey va kollektsiyalar ochila boshlandi. 

 

 

ADABIYOTLAR RUYXATI: 

 

1. 

Muzivedenie. Muzey istoricheskogo profilya. Ucheb. Posobiya dlya vuzov po spets 

 

"Istoriya" g` pod. Red. K.G.Levikina, V.Xrebsta - M;Vo`ssh.vuzov 1988 g 

2. 

Obhestvovedeniya   muzey respubliki Uzbekistan. - T;fan, 1988g 

3. 

Lev'enin K.G, Razgon A.M  "Эkspozitsiya muzeya i istoricheskaya nauka" - M; 

 

Vo`ssh.vuz, 1984 g 

4. 

Sad'evna N.S "Muzeynoe delo v Uzbekistane" - T; fan 1975 g 

5. 

Reves A.M "Metodika sozdanie narodno`x muzeev na predpriyatiyax i v kolxazax" -                 

 

T;fan 1973 g 

 

 

 

 

                                 2-Mavzu: Urta Osiyoda muzeylarning  shakllanishi