Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ



Yüklə 3,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/59
tarix31.01.2017
ölçüsü3,71 Mb.
#7271
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   59

Q.Ş.KAZIMOV

SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

10 cilddə

Q.Ş.KAZIMOV

SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

I cild

3


Q.Ş.Kazımov. Seçilmiş əsərləri. 1-ci cild. 560 səh.

Kitaba   müəllifin   «Əbdürrəhim   bəy   Haqverdiyevin 

dramaturgiya   dili   («Dağılan   tifaq»   pyesi   əsasında)», 

«Cəlil   Məmmədquluzadənin   sovet   dövrü   felyetonlarının 

dili»   monoqrafi-yaları,   tarix   və   dil   tarixi   problemlərinə 

həsr olunmuş (2001-2007) məqalələri daxil edilmişdir. 

  

2008


098

4602000000



N



 Qrifli nəşr

                       © «Nurlan», 

2008

4


GƏLƏCƏK SORAQLI YARADICILIQ

Filologiya elmləri doktoru, professor Qəzənfər Kazımov XX 

əsr   Azərbaycan   filologiyasının   60-cılar   nəslinin   görkəmli 

nümayəndələrindəndir. Təmsil etdikləri elmə müqəddəs məbəd, 

etik səltənət, əxlaq mehrabı kimi baxmaq, istedadın və zəhmətin 

gücünə arxalanmaq, araşdırdıqları mövzunun ən dərin qatlarına 

enə  bilmək,   təkcə  bilik  ilə   yox,   həm   də  daxili   bir   şövqlə,  isti 

ürəklə,   coşqun   ilhamla   yazmaq   –   bu   nəslin   aparıcı 

nümayəndələrini   birləşdirən   ümumi   və   vahid   tipoloji   məziy-

yətlərdir. Onları  məhrəm  edən bir  mühüm   keyfiyyəti  də qeyd 

etmək olar: hərəsinin özünəməxsus tədqiqat sahəsi, fərdi elmi 

ədası, təhlil mədəniyyəti olsa da, onlar məhdud sahə mütəxəs-

sisləri   deyil,   çox   geniş   tədqiqatçılıq   imkanlarına   malik   olan 

filoloqlardır.  

Q.Kazımov geniş miqyaslı tədqiqat sahəsi və elmi maraq 

dairəsi olan alimdir. Onun müasir Azərbaycan dilinin quruluşuna, 

dil tarixi, bədii dil, üslubiyyat, etimologiya, leksikologiya, frazeo-

logiya məsələlərinə, yazılı abidələrə, aşıq yaradıcılığına, klassik 

və   çağdaş   yazıçılarımızın   sənətkarlıq   xüsusiyyətlərinə   dair 

qiymətli   kitab   və   məqalələri   vardır.  Müasir   Azərbaycan   ədəbi 

dilinin   inkişafında,   onun   leksik,   üslubi-semantik   və   qrammatik 

normalarının   zənginləşməsində     Cəlil   Məmmədquluzadə, 

Əbdürrəhim   bəy   Haqverdiyev,   Mirzə   İbrahimov,   Bayram 

Bayramov, İsa Hüseynov, Sabir Əhmədov, M.H.Şəhriyar, Hüseyn 

Arif, Söhrab Tahir, Anar, Əkrəm Əylisli, Yusif Səmədoğlu və b. 

söz   ustalarının   xidmətləri   onun   məqalə   və   kitablarında   əsaslı 

şəkildə şərh edilmişdir.

İstedadlı   alim-dilşünas   kimi   böyük   nüfuz   qazanan 

Qəzənfər   Kazımov   eyni   zamanda   gözəl   müəllim-pedaqoq   kimi 

tanınır. O, 50 ilə yaxın bir müddətdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji 

İnstitutunda   (indiki   ADPU-da)   və   digər   ali   təhsil   ocaqlarında 

çalışmış,   minlərlə   Azərbaycan   dili   və   ədəbiyyat   müəlliminin 

hazırlanmasında   bilavasitə   iştirak   etmişdir.   Ali   məktəblərin 

filologiya fakültələri və orta ümumtəhsil məktəblərinin müxtəlif 

5


sinifləri üçün onlarca proqram, dərslik, dərs vəsaiti onun alim-

pedaqoq zəhmətinin canlı görüntüləridir.

Qəzənfər Kazımovun indiyə qədər müxtəlif nəşriyyatlarda 

(təkrar nəşrlərlə) 56 kitabı, 300-dən artıq elmi və elmi-publisistik 

məqaləsi çap olunmuş, 50-dən artıq müəllifin kitabı onun elmi 

redaktorluğu ilə işıq üzü görmüş, həyatı və yaradıcılığı barədə 

140-a   qədər   məqalə   yazılmışdır.   Alimin   kitabları   həmişə   elmi 

ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmiş və həmkarları – Bəkir Nəbiyev, 

Ağamusa   Axundov,     Zərifə   Budaqova,   Tofiq   Hacıyev,   Musa 

Adilov   kimi   dilçi   və   ədəbiyyatşünas   alimlər   tərəfindən   yüksək 

qiymətləndirilmişdir.

Bütün   bunlar   Qəzənfər   Kazımovu   XX   əsr   Azərbaycan 

dilçilərinin   ən   görkəmli,   seçilmiş   nümayəndələri   sırasına   daxil 

edir   və   ona   çoxcildlik   «Seçilmiş   əsərləri»ni     çap   etdirmək 

səlahiyyəti verir.

***

Qəzənfər Şirin oğlu Kazımov 1937-ci il mart ayının 3-də 

Cəbrayıl   rayonunun   Soltanlı   kəndində   ziyalı   ailəsində 

doğulmuşdur. Atası Şirin Allahverdiyev yaşadığı bölgənin sayılıb-

seçilən adamlarından olmuş,rus-tatar məktəbini bitirdikdən sonra 

müxtəlif vəzifələrdə çalışa-çalışa orta məktəbi, 1941-ci ilin iyul 

ayında isə Pedaqoji İnstitutu bitirmişdir. Şirin Allahverdiyev kənd 

orta   məktəbinin   direktorluğundan     orduya   çağırılmış,   1943-cü 

ildə cəbhədə həlak olmuşdur. Qəzənfər özündən kiçik bacısı və 

qardaşı   ilə   birlikdə   anasının   himayəsində   böyümüşdür.   Orta 

təhsilini Soltanlı kənd orta məktəbində almış, 1955-ci ildə V.İ.-

Lenin adına APİ-nin filologiya fakültəsinə qəbul olunmuşdur. Bir 

il sonra bu fakültə tarix-filologiya fakültəsinə çevrilmişdir.

Tələbəlik   illəri  Q.Kazımovun   qarşısında   geniş   ədəbi-

mədəni  üfüqlər  açır.  O,  Azərbaycanın   M.Rəfili,   Ə.Dəmirçizadə, 

Ş.Qurbanov,   İ.Şıxlı   kimi   görkəmli   alim   və   yazıçılarını   ilk   dəfə 

Pedaqoji İnstitutun auditoriyalarında görüb tanıyır. Bu ziyalılar, 

xüsusilə  yazıçı və şairlərlə keçirilən görüşlər, iştirakçısı olduğu 

mədəni tədbirlər onun yaddaşında  əbədi izlər buraxır. 1960-cı 

ildə ali təhsilini başa vurub, təyinatını Cəbrayıl rayonuna alır. İki 

6


il   rayonda   işlədikdən   sonra   1962-ci   ildə   Bakıya   qayıdıb 

Azərbaycan   dilçiliyi   ixtisası   üzrə   V.İ.Lenin   adına   APİ-nin 

aspiranturasına   qəbul   olunur.   Görkəmli   türkoloq,   professor 

Ə.Dəmirçizadənin rəhbərliyi ilə «Ə.Haqverdiyevin dramaturgiya 

dili   («Dağılan   tifaq»   pyesi   əsasında)»   mövzusunda   namizədlik 

dissertasiyası üzərində işləməyə başlayır.



 

Beləliklə, Qəzənfər müəllimin həyatının elmi-tədqiqatçılıq 

dövrü başlanır. O, «Dağılan tifaq»ın Peterburq çapı ilə (1899) 

Bakı  nəşrləri  (1926,   1935  və  s.)  arasında   müqayisələr   aparır, 

onların   fərqli   cəhətlərini   müəyyənləşdirir,   yazıçının   arxivini 

gözdən keçirir. «Müxtəlif qeydlər dəftəri»ni oxuyub ədibin pe-

daqoji fəaliyyətinə, Azərbaycan Tədqiq və Tətəbbö cəmiyyətində 

dil, tarix və etnoqrafiya şöbəsinə rəhbərliyi dövründə akademik 

N.Y.   Marr,   məşhur   türkoloqlardan   N.İ.Aşmarin,   İ.İ.Meşşaninov 

və başqaları ilə elmi əməkdaşlığına dair yeni faktlar üzə çıxarır.

Gənc   tədqiqatçı   elmi   axtarışlarının   nəticələri   əsasında 

«Ə.Haqverdiyev və ədəbi dilimiz» adlı ilk geniş məqaləsini yazır. 

Arxiv sənədləri   əsasında yazılmış bu   məqaləsində o, görkəmli 

yazıçının ədəbi dil haqqında fikirlərini araşdırır, ədibin mövcud 

türkoloji   fikirlər   barədə   kifayət   qədər   əhatəli   elmi   məlumata 

malik   olduğunu   müəyyənləşdirir.   Aspirantlıq   dövründə   onun 

yazdığı başqa məqaləsində isə Ə.Haqverdiyevin dramaturgiya dili 

tədqiq   olunur.   «Dağılan   tifaq»   pyesinin   leksik   xüsusiyyətləri, 

özəlliklə   oradakı   polisemantik   frazeoloji   vahidlərin,   məhəlli   və 

arxaik sözlərin işlənmə məqamları, semantik incəlikləri və bədii 

funksiyası aydınlaşdırılır. 

Q.Kazımovun «Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin «Dağılan 

tifaq»   pyesinin   frazeologiyası»   məqaləsi   yazıçının   əsərindəki 

sabit   söz   birləşmələrinin   dilçilik   təhlilinə   həsr   olunmuşdur. 

Məlumdur   ki,   dramaturgiyada   canlı   danışıq   dilinə   üstünlük 

verildiyi üçün frazeoloji vahidlərin üslubi imkanları genişdir.  Fikri 

emosional, yığcam və obrazlı ifadə etmək, surətlərin xarakterini 

incəliklərinə qədər səciyyələndirmək üçün xalq deyimlərinin çox 

mühüm əhəmiyyəti var. Q.Kazımovun dediyi kimi, bədii əsərdə 

canlı   xalq   dilinə   məxsus   ifadələrdən   istifadə   «həyati   bir 

zərurətdir».

7


Məhz   həmin   zərurətə   görə   Ə.Haqverdiyev   başqa 

əsərlərində   olduğu   kimi,   «Dağılan   tifaq»   faciəsində   zəngin 

frazeoloji   materialdan   istifadə   etmişdir.   Q.Kazımov   onların 

hamısını   elmi   tədqiqata   cəlb   edərək,   məna   növlərini 

müəyyənləşdirmiş, işlənmə səbəblərini və yerinə görə semantik 

calarlarını   aydınlaşdırmışdır.   Əslində,   «Dağılan   tifaq»ın 

frazeologiyasının araşdırılması tədqiqatçıya yazıçının fərdi üslu-

bunu, onun  sənətkarlıq məziyyətlərini müəyyənləşdirmək üçün 

lazım olmuşdur. Bundan ötrü o, məsələnin xalis dilçilik tərəfini 

ön plana gətirərək, əsərdəki sinonim, omonim və antonim fraze-

oloji   vahidlərin     quruluşu,   tərkibi,   yaranma   üsulları,   işlənmə 

yerləri haqqında elmi məlumat verib, pyesin dilindəki frazeoloji 

vahidlərin   xalq   danışıq   dilindən   gəldiyini   və   əsərin   bədii 

keyfiyyətini yüksəldən amillərdən olduğunu əsaslandırmışdır.

Q.Kazımov   «Dağılan   tifaq»   faciəsinin   leksik 

xüsusiyyətləri,   frazeologiyası   və   üslubu   ilə   bağlı   tədqiqatlarını 

«Ə.Haqverdiyevin   dramaturgiya   dili»   mövzusunda   namizədlik 

dissertasiyasında   ümumiləşdirmişdir.   O,   əsərini   1967-ci   ildə 

V.İ.Lenin   adına   Azərbaycan   Dövlət   Pedaqoji   İnstitutunda 

«Ədəbiyyat   və   dilçilik»   ixtisası   üzrə   İxtisaslaşdırılmış   Şurada 

müdafiə   edərək,   filologiya   elmləri   namizədi   alimlik   dərəcəsi 

almış,   sonralar   bu   dissertasiyanın   mətnini   monoqrafiya   kimi 

hazırlayıb, «Yazıçı və dil» kitabında çap etdirmişdir.

İlk   məqalələrindəki   fikir   və   mülahizələri   daha   da 

cilalayan,   dəqiqləşdirən   müəllif   kitabda   Ə.Haqverdiyevi 

Azərbaycan milli ədəbi dilinin inkişafı və sabitləşməsi dövrünün 

ən   görkəmli   nümayəndəsi   kimi   təqdim   edir.   Ə.Haqverdiyevin 

yaşadığı dövr, məlum olduğu kimi, Azərbaycanın sosial-mədəni 

həyatının bütün sahələrində milli dirçəliş, ictimai tərəqqi dövrü 

kimi   səciyyələndirilir.   Ölkədə   maarifçilik   hərəkatının,   siyasi 

azadlıq   uğrunda   ideya   mübarizələrinin   geniş   vüsət   alması 

dövlətə,   dinə,   dilə,   millətə,   elmə   və   mədəniyyətə   baxışların 

müxtəlif formalarını - polifonizmini meydana gətirir. Q.Kazımov 

bu   polifonizmi   dövrün   hakim   metodoloji   prinsiplərinə   uyğun 

olaraq, «ziddiyyət və toqquşmalar» kimi mənalandırır və Ə.Haq-

verdiyevi demokratik cəbhədə dayanan, «ədəbi dili milli zəmin 

8


üzərində möhkəmləndirmək, sabitləşdirmək xətti yeridən» yazıçı 

kimi qiymətləndirir.

 «Ə.Haqverdiyev və ədəbi dil» mövzusu ilə bağlı tədqiqat 

obyektinin   çox   geniş   olduğunu   nəzərə   alan   müəllif   öz 

mülahizələrini və nəzəri-filoloji qənaətlərini əsaslandırmaq üçün 

yazıçının konkret bir əsərinin – «Dağılan tifaq» faciəsinin dilini 

predmetləşdirir.   Mövzuya   belə   yanaşma   üsulu   bir   qədər   lokal 

görünsə də, Q.Kazımovun araşdırmalarına məhdudluq gətirmir. 

Əksinə, tədqiqatçı bir əsərin timsalında problemin dərin qatlarına 

enərək,   məzkur   pyesin   leksik,   üslubi,   semantik   və   frazeoloji 

xüsusiyyətlərinin əhatəli tədqiqinə nail olur. O, ədəbi dilin nəzəri 

problemlərinə   Ə.Haqverdiyevin   münasibəti,   xüsusilə,   XX   əsrin 

20-ci   illərində   elmi-ictimai   və   mədəni-siyasi   mühitdə   qızğın 

müzakirə   və   mübahisə   predmetinə   çevrilmiş   dil   məsələlərinin 

həllində   konstruktiv   fikirlərlə   iştirakı,   əməli   fəaliyyəti   – 

ölkəşünaslıq   cəmiyyətində   türkoloji   yarımbölməyə   rəhbərliyi, 

tarix-etnoqrafiya bölməsinə sədrliyi, N. Aşmarin, V.Tomaşevski, 

Y.Baybakov, V.İvanov, V.Sısoyev, V.Ryumin və başqa görkəmli 

alimlərlə yaxın əlaqə və əməkdaşlığına dair ətraflı elmi məlumat 

verməkdən başqa, yazıçının ədəbi dil və mətbuat dili haqqında 

mülahizələrinin təhlilinə də geniş yer ayırır.

Əsərin «Yazıçı duyğusu və dilçi əməliyyatı» adlanan ikinci 

fəsli   Q.Kazımovun   ağır   tədqiqatçı   zəhmətinin,   Sizif   əməyinin 

məhsuludur.   Bu   fəsildə   o,   təkcə   istedadlı   dilçi   yox,   həm   də 

mətnlə   işləməyin   ciddi   məsuliyyətini   dərk   edən,   bu   işin 

əzablarına böyük sevgi ilə qatlaşan və söz sənətinin incəliklərini 

duyan həssas bir mətnşünas-alim kimi görünür. Xüsusilə «Ayın 

şahidliyi»   hekayəsinin   və   «Dağılan   tifaq»   faciəsinin   müxtəlif 

nəşrlərini   tutuşdurmaqla   onların   nüsxə   fərqlərinin 

müəyyənləşdirilməsi müəllifin tədqiqatçı ciddiliyindən xəbər verir. 

Şivə sözlərinin bədii mətndən çıxarılaraq ədəbi dil vahidləri ilə 

əvəzlənməsi, söz sırasının sintaktik normalara uyğunlaşdırılması, 

əvəzetmələr,   əlavələr,   ixtisarlarla   bağlı   Q.Kazımovun   üzə 

çıxardığı   zəngin   faktlar   Ə.Haqverdiyevin   öz   əsərlərinin   dili 

üzərində   necə   işlədiyini,   bütövlükdə   onun   sənətkar   qayğılarını 

göz önünə gətirən elmi təfərrüatlardır.

9


Kitabda   «Dağılan   tifaq»   əsərinin   sintaksisinə   dair 

deyilənlər də elmi tutumuna görə diqqəti çəkir. Məlumdur ki, XX 

əsrin   əvvəllərində   yaşayıb-fəaliyyət   göstərmiş   Azərbaycan 

dramaturqlarının,   o   cümlədən   Ə.Haqverdi-yevin   əsərlərinin 

cümlə   quruluşu   müasir   ədəbi   dildə   olduğu   kimi   deyil;   onların 

əsərlərində   söz   sırasının   pozulması   tez-tez   müşahidə   edilir. 

Məsələn, mübtəda, tamamlıq  və zərflik xəbərdən, təyin təyin-

lənəndən sonra işlənir. Bu, nə ilə bağlıdır? Sualın cavabı kitabda 

konkret   və   aydın   verilir:   «Bu,   bir   tərəfdən   dövrlə,   əsərlərin 

yarandığı ictimai və tarixi şəraitlə, ədəbi dilin inkişaf mərhələsi ilə 

şərtlənirsə, digər tərəfdən bədiilik prinsipləri ilə bağlı olub, surət 

dilinin   fərdiləşdirilməsi,   təbii   və   canlı   nitq   çaları   yaratmaq 

meylindən irəli gəlmişdir».(

Yazıçı və dil. APİ nəşri, Bakı, 1975,  

s.37

.)

Dramaturgiyada dil ünsiyyətin fəal və canlı təzahürüdür. 



Burada   nitq   dinamikliyi,   fəaliyyəti   şərtləndirən   əsas   amildir, 

cərəyan   edən   hadisələrin   özü,     «ən   real   həyatilikdir». 

(

T.Hacıyev. Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil. «Maarif», Bakı, 1979, 



s.62

)   Yazıçı   obrazların   həm   zahiri,   həm   də   daxili   aləmini   ilk 

növbədə   söz   vasitəsilə   canlandırır.   Yüksək   bədiilik   çox   zaman 

dramaturqu   sintaksisin   mövcud   tələblərindən   kənara   çıxmağa 

sövq edir. Elə buna görə Q.Kazımov «Dağılan tifaq» faciəsinin 

dilindəki   inversiyaların   müəyyənləşdirilməsinə   və   izahına   geniş 

yer   ayıraraq,   bu   ifadə   vasitəsinin   həm   replikalarda,   həm   də 

remarkalarda işlənmə üsullarını şərh edir; belə doğru qənaətə 

gəlir ki, yazıçının əsərlərindəki inversiya və qrammatik əlavələr 

xalq   danışıq   dilinin   təbiiliyindən,   dramaturqun   realizmindən, 

bədii-dramatik üslubun tələblərindən mayalanır. 

  «Yazıçı   və   dil»   kitabının   ikinci   hissəsi   Cəlil 

Məmmədquluzadənin   sovet   dövründə   yazdığı   felyetonlarının 

dilçilik təhlilinə həsr edilmişdir. Məlumdur ki, «Mola Nəsrəddin» 

jurnalının   Bakıda   çap   olunduğu   illər   ölkənin   ictimai-siyasi 

həyatında olduğu kimi, bədii-estetik fikirdə də bir sıra dəyişmələr 

– təbəddülat baş verir. Yeni siyasi-ideoloji iqlim o vaxtkı gənc 

şair   və   yazıçıların   ovqatına   uyğun   gəlirdi.   «Köhnə   dünyanı 

kökündən uçurmaq, məzarlar, uçuqlar, xarabalar üzərində yeni 

dünya   qurmaq   həm   hakim   rəsmi   ideologiya,   həm   də   cavan 

10


poeziya,   dramaturgiya   və   nəsr   üçün   ümumi   siyasi   eyforiya, 

şərikli bədii-estetik pafos və təlim idi. Təzə nəsil hələ zamanla 

tam həmahəng orbitdə fırlanır, eyni bir marksçı metodologiya ilə 

hələ   vahid,   qapalı   ideoloji   dövriyyə   təşkil   edirdi».   (

Yaşar 

Qarayev. Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX və XX yüzillər. «Elm» nəş-



riyyatı, Bakı, 2002, s.503

)

Bunun   əksinə   olaraq,   Cəlil   Məmmədquluzadə, 



Əbdürrəhim   bəy   Haqverdiyev,   Hüseyn   Cavid,   Səməd   Mənsur, 

Hacıkərim   Sanılı   kimi   sənətkarlar   yeni   ideologiyanın   mənəvi 

azadlıq, hüquqi-insani bərabərlik, beynəlmiləlçilik, təzə qurulacaq 

cənnət – kommunizm vədləri arxasındakı əsl həqiqəti – şovinist 

imperiya   siyasətini   həm   ağıl,   təfəkkür,   həm   də   fəhmlə   dərk 

edirdilər. Elə ona görə mövcud həyatda yalnız sevinc, nəşə və 

şadlıq   görən   tərənnümçülərdən   fərqli   olaraq, 

C.Məmmədquluzadə müdrik yazıçı-vətəndaş mövqeyində durub, 

tənqid   və   ifşaya   üstünlük   verir,   bədii   gülüşün   hədəfinə 

cəmiyyətdə eybəcərlik yaradan sosial təzadları, ictimai yaraları 

çevirirdi.

Nəşrə   başladığı   ilk   zamanlarda   olduğu   kimi,   «Mola 

Nəsrəddin»   yenə   də   doğma   xalqın,   millətin   sosial   və   siyasi 

tərəqqisi   yolunda   əlindən   gələni   əsirgəmir,   bu   işə   açıq-aşkar 

əngəl   törədən   Şərq   istibdadını,   fanatizmi,   mədəni   geriliyi 

pisləməkdən   yorulmurdu.   Jurnalın   çap   olunduğu   ilk   illərdə 

çarizmin və Şərq despotizminin siyasi eybəcərliklərini özünəxas 

bədii-publisist sənətkarlıqla ifşa edən C.Məmmədquluzadə yeni 

dövrdə gülüşün  təzə üsul və rənglərindən faydalanmaqla milli 

satiranı daha da əlvanlaşdırırdı. Yeni məzmun onun yaradıcılığına 

həm də yeni təsvir və ifadə  vasitələri gətirirdi; ümumişlək söz-

lər,   şivə   leksikası,   arqotik   ifadələr,   atalar   sözləri   və   məsəllər 

yazıçının   felyetonlarında   həqiqi   satira   vasitəsinə   çevrilir,   onun 

məcazlar sistemini zənginləşdirirdi.

Elmi   təhlilə   həmin   vasitələrin   səciyyəvi   xüsusiyyətlərini 

cəlb edən Q.Kazımov birinci fəsildə konkret olaraq ictimai-siyasi, 

ikinci fəsildə isə dini   sözlərin və birləşmələrin bədii vəzifələrini 

aydınlaşdırır.   «Padşah»,   «çinovnik»,   «müdir»,   «direktor», 

«hökumət», «idarə», «siyasət», «sülh», «müharibə», «mömin» 

və   s.   onlarca   belə   sözün   felyetonlardakı   işlənmə   yerini   və 

11


semantik   tutumunu   göstərməklə   yazıçının   publisist 

sənətkarlığının,   sözlə   gülüş   yaratmaq   ustalığının   şərhinə   nail 

olur. 

«Felyeton



 

dili»


 

əsərində


 

Q.Kazımov 

C.Məmmədquluzadənin   satirik   ifşa   üsullarının   təhlilinə   xüsusi 

fəsil ayırır. O, satirik üslub üçün səciyyəvi olan eyham, kinayə 

kimi   bədii   ifadə   vasitələrinin   Mola   Nəsrəddin   felyetonlarındakı 

nümunələrindən,   habelə   yazıçının   böyük   məharətlə   yaratdığı 

sükut manerindən, sözlərə məzəli şərh vermək üsulundan ətraflı 

söhbət açmaqla ədibin orijinal satira ustalığının sirlərinə baş vur-

muş olur.

C.Məmmədquluzadənin   felyetonlarındakı   mötərizəarası 

söz   və   ifadələrin   satirik   gücü   kitabdakı   «Mötərizələr» 

yarımbaşlığı

 

altında


 

ümumiləşdirilib.

 

Q.Kazımov 



C.Məmmədquluzadə gülüşünün daxili mahiyyətinin açılmasında, 

yazıçının tənqid və ifşa hədəflərinin aydın görünməsində bu cür 

söz və ifadələrin rolunu xırda detallarına qədər izah edir. Onun 

«Savad məktəbləri», «Müxbirlər», «Dəmir yol», «Şura mətbuatı» 

felyetonlarında işlənmiş mötərizələr üzərindəki müşahidələri ciddi 

elmi-nəzəri   bir   ümumiləşdirmə   ilə   nəticələnir   və   bu   nəticələr 

dərin   tədqiqata   dayandığı   üçün   əsaslı   görünür.   Şərq 

despotizminə,   köhnəliyə   və   mədəni   geriliyə   tuşlanmış   satirik 

gülüş mötərizədə verilən söz, ifadə və cümlələr  vasitəsilə daha 

da   şiddətlənir.   Tədqiqatçı   bir   qədər   obrazlı   şəkildə   yazır: 

«Kinayəli   təhkiyə   yavaş-yavaş   dartılan   yaya   bənzəyirsə, 

mötərizələr   möhkəm   gərilmiş   yaydan   qəflətən   buraxılan   oxa 

bənzəyir. Bu ox hədəfə daha sərrast dəyir və yaralı cəhəti daha 

qabarıq nəzərə çarpdırır». (

Q.Ş.Kazımov. Yazıçı və dil. s.214

)

Kitabda   C.Məmmədquluzadə   felyetonlarının   struktur 



xüsusiyyətləri   də   yeni   baxış   bucağından   təhlil     edilir.   Ədibin 

bədii-publisistik şərh üsulu, işlətdiyi təkrirlər, başlıqlar, başlanğıc 

və   sonluqlar   haqda   deyilənlər   tədqiqatçının   bədii   mətnə 

struktural mövqedən yanaşmaq, yazıçı fikrini və qayəsini  əsərin 

quruluşunda  görə bilmək bacarığından xəbər verir. Q.Kazımov 

Mirzə Cəlilin felyetonlarında müşahidə edilən anaforaların kinayə 

və tənqid, məsxərə və istehza məqsədilə işləndiyini, başlıqların 

bilavasitə   ideyadan   doğduğunu   və   bütün   mətn   boyu   həmin 

12


ideyanın   estetik   şərhinə   xidmət   etdiyini   özünəməxsus   elmi 

təmkinlə   sübuta   yetirir.   Felyetonların   başlanğıc   və   sonluqları, 

müqayisə   və   tipikləşdirmə   üsulları   haqqında   deyilənlər   isə 

C.Məmmədquluzadənin   fərdi   üslubu   haqqında   tamam   yeni 

sözdür və buna görə də müəllifini sevdirə bilir.

Bütün bu keyfiyyətlərinə görə «Yazıçı və dil» kitabı elmi 

ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanmış və mətbuatda yüksək 

qiymətləndirilmişdir. Görkəmli dilçi-alim Zərifə Budaqova yazırdı: 

«İki unudulmaz sənətkarın dil sahəsindəki xidmətlərinin bir sıra 

yeni cəhətləri ilə bizi tanış edən kitab… müvafiq ali məktəblərin 

tələbə və müəllimləri, gənc elmi işçilər üçün dəyərli vəsaitdir». 

(

Zərifə   Budaqova.   Yazıçı   və   dil.   «Ədəbiyyat   və   incəsənət» 



qəzeti, 25 sentyabr 1976

)

***

Q.Kazımov   dilçiliyin   müxtəlif   sahələri   ilə   məşğul   olan 

çoxpredmetli   bir   tədqiqatçı-alimdir.   Onun   müasir   Azərbaycan 

dilinin sintaksisi, komizm nəzəriyyəsi, üslubiyyat, folklorşünaslıq 

və  qrammatika   məsələlərinə  dair   sanballı  araşdırmaları  vardır. 

Lakin Q.Kazımov dil tarixçisi kimi daha məşhurdur. Elmi fəaliy-

yətinin  ilk dövründə nisbətən yaxın  tarixi keçmişə üz tutaraq, 

Ə.Haqverdiyev və C.Məmmədquluzadənin əsərləri əsasında milli 

dilin XX əsrin əvvəllərindəki durumunu öyrənən alim bir qədər 

sonra   Azərbaycan   dili   tarixini   yenidən   dövrləşdirmiş,   ayrı-ayrı 

dövrləri səciyyələndirən dil xüsusiyyətlərini göstərmişdir. O, Qazi 

Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Cahan şah Həqiqi, Şah İsmayıl 

Xətai, Məhəmməd Füzuli kimi sənətkarların yaradıcılığı haqqında 

elmi   məqalələr   yazaraq,   Azərbaycan   ədəbi   dilinin   inkişafında 

onların xidmətlərini müəyyənləşdirməyə çalışmışdır. Bu sahədə 

apardığı   tədqiqatların   başlıca   nəticəsi   isə   belə   olmuşdur: 


Yüklə 3,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   59




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin