Ramiz Dəniz
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əsrləri qabaqlamış alim – Nəsirəddin Tusi
- Bakı - 2014
- Ramiz Dəniz. “Əsrləri qabaqlamış alim – Nəsirəddin Tusi”. Bakı, “MM-S” müəssisəsi, 2014, 416 səh. ISBN – 978-9952-8230-8-0
- D 4702060103 © R.Dəniz 2014 M 087-2014
- Şirkətinin rəhbərliyinə təşəkkür və minnətdarlığımı bildirirəm
- qrant hesabına “Partnyor Elmin İnkişafina Dəstək” İctimai Birliyinin sifarişi əsasında çap olunmuşdur
- “Xristofor Kolumb, Nəsirəddin Tusi və Amerika qitəsinin həqiqi kəşfi”
- “Zic Elxani”
- “Təhrir Öqlidis”
- “Kembrincin İran tarixi”
- “Əsr- ləri qabaqlamış alim – Nəsirəddin Tusi”
- “Əsrləri qabaqla- mış alim – Nəsirəddin Tusi”
- “Təhrir Öqlidis” (“Evklidin izahı”)
- “Böyük məqsədə doğru cəsarətli addım”
|
1
Ramiz Dəniz
Əsrləri qabaqlamış alim – Nəsirəddin Tusi
Bakı - 2014
2 Elmi redaktor - MEA-nın müxbir üzvü, professor E. Mehrəliyev Ön söz - MEA-nın həqiqi üzvü, akademik Ramiz Məmmədov Rəyçilər - MEA-nın müxbir üzvü, akademik Eyyub Quliyev - MEA-nın müxbir üzvü professor Rəhim Hüseynov - MEA-nın müxbir üzvü professor Rafiq Əliyev - professor Əjdər Ağayev - dosent Vidadi Bəşirov Bədii redaktor - filoloq Qənirə Əmircanova Kompüter dizaynı - Sevinc Kompüterdə yığan – Sinay
Bakı, “MM-S” müəssisəsi, 2014, 416 səh. ISBN – 978-9952-8230-8-0 Tarixdə öz əməli bədii irsi ilə dərin iz buraxmış görkəmli Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusi barəsində yazmaq həm məsuliyyətli, həm də şərəfli işdir. Tanınmış fenomenal alimlərələ yanaşı dünya ensiklopediyasının qızıl səhifələrində layiqli yer tutmuş Nəsirəddin Tusi bizim xalqın ən şərəfli şəxsiyyətlərindən biridir. Onu yalnız Şərqin Elmlər Akademiyasının tacında parlayan ən iri qiymətli qaşa bənzətmək olar. Ona görə ki, Nəsirəddin Tusi riyaziyyata, həndəsə-yə, astronomiyaya, coğrafiyaya, etikaya dair şah əsərlər yazaraq, bir çox unikal kəşflərin və ixtiraların banisi kimi Azərbaycanın adını Dünya elminin ən yüksək zirvəsinə qaldırmışdır. Alimin əsaslandırılmış qənaətinə görə, Amerika qitəsinin kəşfi bir neçə yüz il baş vermişdir. Təəssüflər olsun ki, bu həqiqətlə əksər xalqlar tanış deyil. Bu əsəri yazmaqla mən Tusinin dünya miqyasında necə bənzərsiz alim olduğunu oxuculara çatdırmaq istəyirəm. D 4702060103 © R.Dəniz 2014 M 087-2014
3
Əsərin nəşr olunmasında mənə maddi və mənəvi yardım göstərdiyi üçün Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin rəhbərliyinə təşəkkür və minnətdarlığımı bildirirəm Kitab Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin ayırdığı qrant hesabına “Partnyor Elmin İnkişafina Dəstək” İctimai Birliyinin sifarişi əsasında çap olunmuşdur
4
Bu kitabın müəllifi ilə bizim tanışlığımız 2002-ci ilin iyun ayında olmuşdur. Belə ki, “Təhsil” Cəmiyyəti məni
elmi-praktiki konfransa dəvət etdi və onun “Xristofor Kolumb, Nəsirəddin Tusi və Amerika qitəsinin həqiqi kəşfi” kitabı haqqında rəylə çıxış etmək təklifini verdi. Açığını deyim ki, kitabın adı ilə müəllifin kim olduğunu müqayisə etdikdə mən bir qədər təəccübləndim və bəlkə də heyrətləndim. Yəqin oxucu Ramiz Dənizin (Qasımov) SOKAR-ın “Azərneftyağ” zavodunda fəhlə işlədiyini və ali təhsili olmadığını bilir, amma mən onun avtobioqrafiyasını nəql etmək fikrində deyiləm. Baxdım ki, mövzu çox ciddi və böyükdür, ona görə də təbii olaraq, belə iddialı müəllifin əvvəlki yaradıcılığı məni maraqlandırdı və məlum oldu ki, o artıq bu istiqamətdə yazılmış bir neçə kitabın, xüsusilə də qeyd edək trilogiyanın müəllifidir. Mənə rəy üçün verilmiş kitabı və əvvəlki nəşrləri oxuduqdan sonra özüm üçün qoyduğum belə suala cavab vermək istədim, kimdir Ramiz Dəniz? Bu şəxs yazıçıdır, yoxsa tədqiqatçı və nəyə nail olmaq istəyir? Məlum oldu ki, o yeni üsulda çalışan, zən-
5 gin Azərbaycan ədəbiyyatında yazıçı və tədqiqatçı anlayış- larını simbiozlaşdırmağa çalışan və müəyyən mənada buna nail olmuş ilk novator müəlliflərdəndir. Məsələn, yuxarıda adını çəkdiyim əsərdə o birinci növbədə tədqiqatçı kimi çıxış etmişdir, bunu əsərdə istinad edilmiş çoxlu sayda ədəbiyyat siyahısı da təsdiq edir. Əlbəttə, müəllifin toxun- duğu məsələlər və onlara verdiyi izahların bir çoxu mübahisəlidir. Ancaq, buna görə ona irad tutmaq düzgün olmazdı, heç olmasa ona görə ki, tədqiqatın mənası diskus- siyalar, araşdırmalar və bu yollarla həqiqəti tapmaqdır. Ramiz Dənizin digər məharətlərindən biri müəyyən dövrlər üçün, tarixi və məkanı birgə təsvir etməyə cəhd göstərməsidir. Bu baxımdan, onun yazdığı kitablar, elm səlnaməsinə, tarixi-sərgüzəştlər romanlarına bənzəyir. Elə bu da bizim ədəbiyyatda yeni istiqamətlərdən biri kimi qəbul oluna bilər. Əlbəttə, ön sözdə kitabı yenidən nəql etməyə ehtiyac yoxdur. Ancaq, nəzərə alsaq ki, kitabla tanışlıq ön sözdən başlayır, burada onun məqsəd və strategiyasına qısa aydın- lıq vermək, bəzi məqamları qeyd etmək yerinə düşərdi. Əsasən, Tusi yaradıcılığına həsr etdiyi bu əsərində müəllif qədim dövrlərdə - bizim eramızdan əvvəldən başlayaraq bizim eranın orta əsrlərinə qədər – elmin coğrafiya, tarix, fəlsəfə, astronomiya, riyaziyyat, fizika və s. sahələrində
6 alınmış mühüm nəticələri, ixtiraları, onların yarandığı tarixi, ictimai və sosial şəraiti, müəllifləri haqqında yığcam məlumat verir. Azərbaycan səyyahı və tədqiqatçısı Şeyx Məhəmmədəli Babakuhi Bakuvinin həyatı və yaradıcılığı- na xüsusi yer ayrılır. Bu çox düzgün yoldur, heç olmasa ona görə ki, Tusi dühasını başa düşmək üçün oxucu minimum belə məlumalara malik olmalıdır. Yəni, məqsəd Tusi yaradıcılığıdırsa, onu oxucuya çatdırmaq üçün strate- giya qədim və orta əsrlər tarixində elmi ictimai şəraiti, bəşər tarixinin inkişafında şərq alimlərinin oynadığı rolu göstərməkdir. Fikrimcə bu çox çətin və sərfəli işə müəllif müəyyən dərəcədə nail ola bilmişdir. Müəllif Tusi dövrünün tarixi şəraiti, Hülaku xanın devrilməz Abbasilər xilafətinə necə qalib gəldiyini, Bağ- dad üzərinə hücum etməzdən əvvəl alim və üləmalarla necə məsləhətləşdiyini canlı surətdə təsvir etmişdir. Hülaku xanın hökmdarlığından sonra məhbusluqdan azadlığa çıxan Tusinin başqa qabiliyyətləri meydana çıxır. Məlum olur ki, o, həm yaxşı elm təşkilatçısı və həm də dövlət xadimidir. Marağada böyük rəsədxananın tikilməsinə monqol hökm- darını inandırmaq və sonradan dünyavi səviyyədə onun işini təşkil etmək, necə məharətli siyasətçi və təşkilatçı olmağa yaxşı sübutdur. Əlbəttə, bunların hamısının istinadı və əsası dahi Tusinin əvvəl nail olduğu elmi kəşflərdir.
7 Kitabda Marağa rəsədxanasının quruluşu, yaradıcılıq fəaliyyəti və orada işləyən alimlər haqqında daha ətraflı məlumat verilir. “Zic Elxani” əsəri məşhur “Zic Uluqbəy” əsəri ilə müqayisə olunur və onların müqayisəsində birinci- nin heç də geridə qalmadığı sübut olunur. Kitabda Tusinin dünya elminə verdiyi töhfələr xüsusi vurğulanmışdır. Onun həndəsə sahəsində yazdığı “Təhrir Öqlidis” kimi şah əsəri bir çox məşhur Avropa alimləri üçün qaynaq olmuşdur. Triqonometriyanın ayrıca bir elm kimi əsasını qoymaq məhs Tusi dühasının məhsuludur. Maraqlıdır ki, Tusinin çox dəqiq olmayan astronomik alətlərlə təyin etdiyi coğrafi koordinatlara elmin sonrakı inkişafı ancaq dəqiqlik gətirə bilmişdir. Onun “Zic Elxani” əsərində verdiyi coğrafi koordinatlar əsasında dünya-nın xəritəsinin tərtib etdiyi və orada Amerika qitəsinin yerini göstərdiyi yaxşı məlumdur. Ramiz Dəniz bu kitabında da Xristofor Kolumbun Amerikanı kəşf etdiyi zaman Tusinin xəritəsindən istifadə etdiyini sübut etməyə çalışır. Oxucu tərəfindən sual çıxa bilər - Tusi haqqında belə bir kitabın yazılmasına ehtiyac varmı? İlkin və tez cavab odur ki, - yox. Ancaq bir qədər fikirləşsək, bunun düşünülməmiş cavab olduğunu görərik. Belə ki, maraqlıdır nə qədər azərbaycanlı və Azərbaycan vətəndaşının dahi Nəsirəddin Tusi haqqında, heç olmasa, ümumi məlumatı vardır? Əgər
8 sorğu aparsaq bu nəticənin daha neqativ olacağını xüsusi təəssüf və ürək ağrısı ilə qeyd etmək lazımdır. Araşdırmalar H. Məmmədbəylinin kitabının Azərbaycan bədii və elmi kütləvi ədəbiyyatında Tusi haqqında yazılmış yeganə samballı əsər olduğunu göstərir. Belə məlum olur ki, Tusi haqqında ən ətraflı məlumatı ancaq “Kembrincin
can tədqiqatçısı üçün şərəf gətirməyən bir boşluqdur. R. Dəniz öz kitabında Tusi haqqında, sadə və hamının qavraya biləcəyi şəkildə məlumat verir, onun yaradıcılığını araşdı- rır. Yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, o həm də yazıçıdır və heç kimə bənzəməyən öz üslubu vardır. Çoxrəngli dünya- mızda, Azərbaycan dahisini daha bir prizmadan oxucuya ünvanlandırmaq, fikrimcə normal və bəlkə də zəruri bir şey kimi qəbul olunmalıdır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, müəllifin iddiası böyük- dür, o, Kolumbun Amerikanı kəşf eləməsində Tusinin tərtib etdiyi xəritənin mühüm rol oynadığını sübut etməyə çalışır. Hələlik, nə qədər şübhəli olsa da bu fikrin yaşamağa və əla- və tədqiqatlar aparmaqla sübut olunmasına ehtiyac vardır. Yəni, müəllifin əsas peşəsi yazıçı olmağına baxmayaraq, o tədqiqatçılar qarşısında yeni məsələ qoyur. Müəllifin stili, cümlələrin morfologiyası qənaətbəxşdir, oxucunu yormur, kitab asan oxunur. Bunların hamısı, ali
9 təhsili olmayan adamın böyük həcmli kitablar yazması, şübhəsiz onun istedadlı şəxs olduğuna dəlalətdir. Bununla birlikdə, sistemli təhsilinin olması müəllifin daha çətin və mürəkkəb mövzularla məşğul olmasına zəmin yaradardı. Ramiz Dəniz məhsuldar işləyən müəlliflərdəndir və bu bizə onun yeni kitablarını gözləməyə əsas verir. Ona yorulmamaq və uğurlar arzu edirəm.
10
Qarşımda cavan yazşıçının yeni əsərinin əlyazmasını bir redaktor kimi oxuyuram. Bu əsər müəllifin Nəsirəddin Tusi yaradıcılığının onlarla sahəsinin bir hissəsinə, əsasən astronomiyaya gətirdiyi yeniliklərin yaratdığı elmi sensas- siyanın xalqına bəxş etdiyi bədii-elmi izahıdır. Müəllif əvvəlki trilogiyadan sonra yaratdığı “Xristofor
rəddin Tusinin elmi yaradıcılığının böyük coğrafi kəşflərin başlanmasında və yerinə yetirilməsində nə kimi rol oyna- masını sübut etməyə çalışmışdı. O, göstərmişdi ki, Tusinin yaradıcılığı hansı yollarla Xristofor Kolumbun vətəni İtali- yaya çatmış, onu Kolumb tədqiq etmiş və Hindistana səya- hətini təşkil etmək üçün bu məlumatlarla birlikdə İspaniya- ya getmişdir. Müəllifin həmin əsərində Tusinin Qərbi Avropa elminə, o cümlədən ümumibəşəri kəşfələrə yol açmağa imkan yaradan yaradıcılığından bəhs edilmişdir. Ramiz Qasımovun indiki redaktə etdiyim kitabı – “Əsr-
işə sövq edən hansı qüvvədir? Müəllif alim haqqında olan bu əsərin yazılmasına başlayaraq onun yaradıcılığına o qədər dərindən bələd olmuşdur ki, özünün topladığı məlu-
11 matlar müəllifi narahat etməli olmuş, Tusi haqqında ikinci əsərini yazmağa məcbur olmuşdur. Bu əsərin ümumi məna- sını ümumiləşdirərək onu qısaca olaraq “Əsrləri qabaqla- mış alim – Nəsirəddin Tusi” qoymuşdur. Axı bu alimin astronomiya, riyaziyyat, həndəsə, etika, pedaqoqika, fəlsəfə və sair elmlər sahəsində yaratdığı əsərləri əksər əhaliyə, xüsusilə onun soydaşları olan bizim yaddaşımıza lazımınca çatdırılmayıb. Ona görə də redaktə etdiyimiz əsərdə müəllif haqlı olaraq yazır: “...mən bir azərbaycanlı kimi millətimin nümayəndəsi olan alimlərin elmi irsini ön cərgəyə çəkərək, onların elmi fəaliyyəti ilə maraqlanmağa başladım... Azər-- baycanın görkəmli şəxsiyyəti... Mühəmməd Nəsirəddin Tusinin elmi, dövrü fəaliy-yəti mənim marağıma səbəb oldu... O, dünya əhəmiyyətli elmi ixtiraların sahibi ola-ola müasir dövrdə nəinki dünya miqyasında, hətta yaşadığı regionda kifayət qədər tanınmamış bir alim kimi qalır”. Müəllif özünün ürək ağrısı ilə preambula seçdiyi bu girişdən sonra Tusi yaradıcılığının bir çoxları tərəfindən insafcızcasına istifadə edib öz adlarına keçirilməsinə acıyır. Oxucu diqqət yetir! Qərb dünyasının fəxr etdiyi Polşa astronomu Nikolay Kopernik özündən 250 il əvvəl yaşamış Tusinin aşağıdakı “birinin diametri o birinin diametrinin
masına istinad etmədən olduğu kimi özünün “Göy
12
teoremi Tusi ilk dəfə isbat etmiş və “Astronomiya xatirə- ləri” kitabına daxil etmişdir. Danimarkalı astronom Tixo Bragenin rəsədxanasında Marağada ilk dəfə icad olunmuş “divar kvadrantının” bir neçəsi Marağa rəsədxanasında yaradılmışdır. Tusinin cihazları və əsərlərinin elmi ideya- ları Qərbi Avropada, Çində, Hindistanda astronomiyanın, riyaziyyatın inkişafına təsir etmişdir. Bax, bunlar bizə, Tusinin soydaşlarına məlum olmaya- raq qalır. Ona görə də nəşr üçün hazırlanan bu əsərdə yazıçı Ramiz Qasımov Tusi haqqında bu samballı əsəri yazmaqla onu öz xalqına layiqincə tanıtmağa çalışmışdır. Bu məqsədlə müəllif Nəsirəddin Tusinin dünya elmində kimliyini tanıtmaq üçün tarixin dərinliyinə baş vurmalı olmuşdur. Dünyada kosmoqrafiyanın inkişafına qısa təhlil vermiş, bu işdə Azərbaycan alimlərinin, xüsusilə Tusinin yaradıcılığına geniş baxmışdır. Əsasən onun astronomiya və riyaziyyat, həm də doplomatiya sahəsindəki fəaliyyətinə daha dərindən baxmışdır. Müəllif sübut etmişdir ki, Tusinin yaratdığı cihazların qalıqları dünyanın bir çox elmi mərkəzlərində və muzeylərində qalmaqla, onlar o yerlərə aparılan vaxtdan sonra uzunmüddət oralardakı alimlərin elmi təfəkkürün inkişafına kömək etmişdir. Bu cəhətdən müəllif əsərinin bir başlığını “N. Tusinin dünya miqyasın-
13 dakı elmi nailiyyətləri” adlandırması təsadüfi deyildir. Onun N. Tusinin “Təhrir Öqlidis” (“Evklidin izahı”) və “Şəklül-qita”, “Hesablamalar məcmusu” və s. əsərləri özündən sonra həndəsənin öyrənilməsi və inkişafı üçün əsas olmuşdur. Müəllif onu sübut etmək məqsədilə profes- sor B. A. Rozenfeldin belə bir fikrini misal gətirir: “Nəsi- rəddin paralellik postulatını iki aksioma və postulatlar vasitəsilə sübut etməkdən boyun qaçırması və həmin postulatı əvəz edəcək daha sadə postulat işləməsi Loba- çevski kəşfinin hazırlanması işində irəliyə doğru atılmış mühüm addımdır”. Əsərin sonunda müəllif onun məzmununu 24 bənddən ibarət ümumiləşdirilmiş nəticələrlə Nəsirəddin Tusinin əsrləri necə qabaqlaması sübut edilir. Yazıçı Ramiz Qasımovun əsəri hədsiz dərəcədə zəngin məlumatlar əsasında yazılmış, astronomiya, riyaziyyat, geodeziya, etika, coğrafiya, fəlsəfə və s. elmlərin inkişafına Azərbaycan aliminin elmi təsiri zəngin araşdırmalarla izah edir. Müəllifin əsəri əvvəldən axıra kimi vətənpərvərlik ruhu ilə yoğrulmuş ideyalar və ümumiləşmələrdən ibarətdir. Oxucular yazıçının əsərində çox məzmunlu elmi yaradı- cılıq səhnələrini sadə və mənalı oxuya biləcəklər. Amma,
14 onu müəllifin istədiyi kimi canidildən oxumaq, xalqımızın şöhrət dünyası ilə ətraflı tanış olmaq lazımdır. Biz cavan novator yazıçımız Ramiz Qasımovun bu beşinci tarixi-araşdırma əsərini qarşısına qoyduğu “Böyük
yaradıcılıq gələcəyi arzulayırıq. professor Eybali Mehrəliyev AMEA-nın müxbir üzvü, coğrafiya elmləri doktoru Bundan sonra yüz illər keçsə belə, Nəsirəddin Tusinin elmi irsi tədqiqatçılar üçün zəngin elmi dəfinə kimi görünəcək. İndiyənə qədər Azərbaycan aliminin ərsəyə gətirdiyi elmi işlərinin demək olar ki, azacıq bir hissəsi araşdırılaraq tam tədqiq edilmişdir. Acınacaqlı haldır ki, Nəsirəddin Tusinin həyatından bəhs edən bir çox sənədlərin səhifələri hələ də acılmamışdır. Güclü idrak sahibi olan alimin ensiklopedik biliyə malik olması, onun elmi-bədii irsinin zənginliyi ondan xəbər verir ki, o, Azərbaycan ölkəsi tərəfindən bəşəriyyətə bəxşiş edilən bir elmi incidir. Zamanına görə Elmlər Akademiyasının binasını özündə cəmləşdirən N. Tusinin necə bir fenomenal alim olduğunu, bizlər bütün dünyaya bəyan etməliik. Bir çox elmlərin arxeoloqu sayılan N. Tusi nəinki Azərbaycanın, Yaxın Şərqin və ya Türk dünyasının, hətta bütün Yer kürəsinin istedadlı və bənzərsiz dühalardan biridir. Müəllif
15
Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|