Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- V.M.ABBASOV, AMEA‐nın müxbir üzvü, k.e.d., professor 37 ELM DÜNYASI
- Fəndən fənlərarası qarşılıqlı əlaqələrə doğru
- Fənlərarası qarşılıqlı əlaqələrin növləri
|
Professor, Şeyxülislam Hacl Allahşükür PAŞAZADӘ, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin Sədri 33 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Çox qəribədir. Dünyanın ən nüfuzlu insan ‐ larının yüksək arzularından biri dünyanın ən mötəbər mükafatına – Nobel mükafatına layiq görülməkdir. Bu halda Sartrın imtina qərarı, doğrudan da, qəribədir. Bu qəribəliyin izahını tapmaq üçün Jan Pol Sartr şəxsiyyətinə bax‐ maq, onun baxışları, yaşam məntiqi, elmi dün ‐ ya görüşü, özünə yanaşma mədəniyyəti, əqi də sinə sadiqliyi ilə tanış olmaq lazımdır. 2005‐ci ildə bütün ədəbiyyat dünyası eyni vaxtda fransız yazıçısı və filosofu Jan Pol Sartrın iki ildönümünü qeyd etdi: anadan olmasının 100 illiyi və ölümünün 25 illiyi. Filosof, yazıçı və ictimai xadim kimi Sartr müasir Qərb mədəniyyətinə böyük təsir gös ‐ tərmişdir və göstərməkdədir. Sağlığında ateist ekzistensialistin yaradıcısına olduqca müxtəlif baxışlardan yanaşılırdı. Düşmənləri onu «ya ‐ lançı peyğəmbər» ekzistensializmini «ruhun xəs ‐ təliyi» adlandırır, hesab edirdilər ki, yazıçı «ədə biyyatın qəbir qazanıdır», «Fransanı ləkə ‐ ləyir və gəncliyi pozur», onun maşınka sını «gore şən» kimi qiymətləndirirdilər. Jurnalist Per Brisson deyirdi: «Sartrın ruhunu xilas etmək üçün onu Parisin Müqəddəs Ana kilsəsinin girəcəyində yandırmaq lazımdır. Fransa Әlcə zairdə müs ‐ təmləkəçilik mühari bəsi apardıqda (1956 – 1962‐ci illər) Sartr Әlcə zair Milli Azadlıq Cəbhəsi tərəf ‐ dən çıxış etmişdi. O vaxt Parisdə millətçi nü ‐ ma yiş keçi ril mişdi: tələb Sartrı güllələmək idi. Gizli hərbi təşkilat iki dəfə onun mənzilini partlatmışdır. Amma başqaları Sartrda «zəmanəmizin Vik‐ tor Hüqosunu görürdü». Müasir fransız filosofu Bernar Anri Levinin «Sartr əsri» adlı iri həcmli kitabı Sartrın şəxsiyyətinə və yara dıcılığına bugünkü münasibətin bariz nümunəsidir. Onun fikrincə, necə ki, XVIII əsr Volter əsri olmuşdu, XX əsr də Sartr əsridir. Levinin təsəvvüründə Sartr «dahi Avropa filosofla rı nın sonun‐ cusudur», «sonuncu humanistdir», total yazıçı nümunəsidir, mütləq intellektual fiqurdur ki, indi bizim zəmanəmizdə çatışmır. Qeyd etmək lazımdır ki, Sartr özü ciddi cəhdlə qeyd edir ki, o hər şeydən əvvəl, yazı ‐ çıdır və yalnız sonra filosof, publisist, siyasət ‐ çidir. O hesab edir ki, fəlsəfədən fərqli olaraq ədəbiyyat «daha mütləq xarakterə malikdir». Sartrın fikrincə, Servantesin «Don Kixot»u və Hüqonun «Rədd edilmişlər»i «mütləqdirlər», fəlsəfi sistemlər isə tarixi inkişafın gedişində təhriflərə və dəyişmələrə məruz qalır. Sartrın düşüncəsində ədəbiyyatın mənası və məqsədi dərindir, məzmunludur. O yazırdı: «Mən ədəbiyyata azadlığın bir forması kimi baxıram. Әdəbiyyatın vəzifəsi digərlərinə dünyanın həqiqətlərini açmaqdır». Hə a o, «dün ‐ yanı ədəbiyyatla xilas etməyi» də bəyan edirdi. Dünya haqqında Sartr «həqiqəti» onun aşa ğıda sadaladığımız geniş bədii yaradıcılı ‐ ğında açılır: «Öyümə» «romanı (1938), «Novel ‐ lalar toplusu», «Divar» (1939), «Azadlığa gedən yollar» tetralogiyası (1943–1949), «Milçəklər» (1943), «Bağlı qapı arxasında» (1944), «Çirkli əllər» (1948), «Şeytan və Allah» (1951), «Alton rahibi» (1959) və digər pyesləri, avtobioqrafik kitab olan «Sözlər» «(1964), «Flober haqqında» böyük əsər (2300 səhifə) «Eybəcərlərsiz olmur» (1971–1972). Bu «həqiqəti» Sartrın fəlsəfəsinə müraciət etmədən başa düşmək olmur. O özü ‐ nün əsas fəlsəfi əsəri olan «Varlıq və heç nə». Fenomenoloji ontologiyanın təcrübəsi» (1943) əsərində ateist ekzistensializm doktri nasını işləmişdir. Onun kütləvi dildə təsvirini filosof 34 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Nobel mükafatından imtina etmiş dünya şöhrətli fransız yazıçısı, filosof publisisti və ictimai xadimi «Ekzistensializm – humanizimdir» (1946) müha ‐ zirələrində verilmişdi. Sartr özünün ekzistensializmin ateist versi ‐ yasını azadlıq və humanizim fəlsəfəsi kimi təqdim edirdi. Sartr deyirdi: «Mən allahsız yaşa ‐ yıram, bununla fəxr edirəm». Sartr Nobel mükafatından imtina etməsi ‐ nin səbəblərini belə izah etmişdir: «Mən çox təəssüf edirəm ki, iş qalmaqal formasını aldı, mükafat verilir, amma ondan imtina olunur. Bunun səbəbi – məni əvvəlcədən məlu mat ‐ landırmadılar ki, nə hazırlanır. Mən oktyabrın 15‐də «Fiqaro li erer»də onun Stokholmdakı müxbirinin belə bir məlumatını oxuduqda ki, İsveç Akademiyası mənim namizədliyimi müdafiə etməyə meyillidir, amma hələ son qərar qəbul olunmayıb, mən Akademiyaya məktub yazdım və səhəri gün onu göndərdim və hesab etdim ki, beləliklə, mən vəziyyəti düzəldə bilərəm, bir də məsələyə heç vaxt qayıdılmasın. Mən o vaxt hələ bilmirdim ki, Nobel müka ‐ fatı gələcək laureatın fikirindən asılı olma‐ yaraq verilir və düşünürdüm ki, hələ ona mane olmaq mümkündür. Amma əla bilirdim ki, İsveç Akademiyası seçim etdikdən sonra bu seçim dən imtina edə bilməz. Akademiyaya gön dər diyim məktubda izah etdiyim kimi müka fat dan imtina etməmin səbəbləri nə İsveç Akademi yasına, nə də Nobel mükafatının özünə aid deyil. Bu məktubda mən iki növ səbəb göstərdim: şəxsi və ictimai.
Mənim imtinam heç də düşünülməmiş hərə kət deyildi, çünki mən həmişə rəsmi fərqlənmə nişanlarından imtina etmişəm. 1945‐ci ildə İkinci Dünya müharibəsindən sonra mənə Fəxri legion ordeni təklif edil ‐ dikdə mən ondan imtina etdim, baxmayaraq ki, hökumətdə dostlarım da var idi. Mən heç vaxt, bəzi dostların təklif etdiyi kimi, Kollec de Fransa daxil olmaq istəməmişdim. Bu mövqeyin əsasında mənim yazıçı mövqeyim durur. Siyasi, sosial və ya mədəni sahədə müəyyən mövqedə olan yazıçı yalnız o vasitələrin köməyi ilə hərəkət etməlidir ki, bu yalnız onun özünə məxsusdur. Bütün mümkün olan fərqləndirici nişanlar onun oxucularını təzyiq altına salır ki, mən bunu arzuolunmaz hesab edirəm. «Jan Pol Sartr» və ya «Nobel mükafatı laureatı Jan Pol Sartr» imzaları arasında fərq var. Belə fərqlə razılaşan yazıçı bununla onu qeyd edən assosiasiyanı və ya institutu əlaqə ‐ ləndirir. Mənim Venesuela partizanlarına rəğbə ‐ tim yalnız mənə aiddir. Lakin əgər «Nobel mükafatı laureatı Jan Pol Sartr» Venesuela müqavimətinin müdafiəsinə qalxırsa, onda o bununla da Nobel institutunun özünü də bu işə cəlb edir. Yazıçı özünün instituta çevrilməsinə imkan verməməlidir, hə a bu halda olduğu kimi ən mötəbər forma olsa belə. Aydındır ki, bu mənim olduqca şəxsi mövqeyimdir və bu mövqedə artıq bu müka ‐ fata layiq görülənlərin tənqidi yoxdur. Mən tanımaq şərəfinə layiq olduğum bir çox laure‐ atlara dərin hörmət edirəm və onlara heyranam.
Hazırda mədəni cəbhədə bir mümkün mübarizə forması iki mədəniyyətin – Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin sülh şəraitində mövcud ‐ luğu uğrunda mübarizədir. Bununla mən demək istəmirəm ki, qardaşlaşmış mədəniyyətlər 35 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 lazımdır. Mən gözəl başa düşürəm ki, bu iki mədəniyyətin müqayisəsinin özü qaçılmaz olaraq münaqişə formasını almalıdır. Amma bu müqayisə fərqli insanlar və mədəniyyətlər ara sında, institutlar müdaxilə etmədən baş ver məlidir. Mən şəxsən bu iki mədəniyyət arasında əks likləri dərindən hiss edirəm: mən özüm bu əksliklərin məhsuluyam. Mənim rəğbətim qaçıl ‐ maz olaraq sosializmə və «şərq bloku» adlanan tərəfə meyillidir, amma mən burjua ailəsində doğulmuşam və tərbiyə almışam. Bu mənə icazə verir ki, iki mədəniyyətin yaxınlaşmasını istəyən hər kəslə əməkdaşlıq edim. Lakin mən inanıram ki, təbiidir ki, «yaxşı qalib gələcək», başqa sözlə, sosializm. Odur ki, mən nə Şərq, nə də Qərb ali mədə ‐ niyyət instansiyalarından heç bir təltifi qəbul etmək istəmirəm, baxmayaraq ki, əla başa düşürəm ki, onlar mövcuddur. Mənim bütün rəğbətim sosializm tərəf dədir, mən eyni dərə ‐ cədə Lenin mükafatını da qəbul edə bilməz ‐ dim, əgər birdən mənə onu təklif etsəydilər. Mən yaxşı anlayıram ki, özü‐özlüyündə Nobel mükafatı Qərb blokunun ədəbiyyat mükafatı deyil, amma onu belə etdilər və bu səbəbdən də İsveç Akademiyasının nəzarətindən çıxan hadisələr mümkün oldu. Bu səbəbdən indiki vəziyyətdə Nobel müka ‐ fatı Qərb yazıçıları və ya Şərqdən olan «qi ‐ yamçılar» üçün verilən mükafatdır. Məsələn, Cənubi Amerikanın ən dahi şairlərindən biri Neruda təltif olunmamışdır. Heç vaxt Araqo‐ nun namizədliyi ciddi müzakirə olunma mış ‐ dı, baxmayaraq ki, o, tamamilə bu mükafata layiqdir. Belə bir fakt təəssüf doğurur ki, Nobel mükafatı Pasternaka verilib, Şoloxova yox. Həm də nəyə görəsə xaricdə çap olunan və SSRİ‐də yasaqlanan yeganə Sovet kitabını Nobelə layiq görüblər. Anoloji jest ilə tarazlığı bərpa etmək olardı, amma əks mənada. Әlcə ‐ zair müharibəsində mən və başqaları «121‐ci nin Manifesti»ni imzalayanda mən bu mükafatı böyük məmnuniyyətlə alardım, çünki bununla təkcə mən qeyd olunmazdım, bizim mübarizə apardığımız azadlıq işi dəyər ləndirilmiş olardı. Amma bu baş ver mədi və mükafat müharibə qurtardıqdan sonra mənə verildi. Azadlıq və pul: İsveç Akademiyasının əsaslandırmasında azadlıq haqqında deyilir: bu sözün çox izahları mövcuddur. Mənə gəldikdə mən azadlığı daha konkret planda başa düşürəm: mənə görə bu, bir cütdən artıq çəkmə sahibi olmaq və sırf iştahı çəkən şeyləri yeməkdir. Mənə elə gəlir ki, mükafatdan imtina onu almaqdan daha az təhlükəlidir. Әgər mən onu qəbul etsəydim, bu o demək olardı ki, mən ona «itki ‐ lərin obyektiv əvəzi» deyərdim. Mən «Fiqaro li erer»də oxudum ki, «mənim müba hisəli siyasi keçmişim mənə günah sayıl maya caq». Mən bilirəm ki, bu məqalə Akade mi yanın fikri deyil, amma o aydın göstərir ki, mənim razılığım bəzi sağ dairələrdə hansı məqsəd lərlə yozula‐ caq. Mən hesab edirəm ki, bu «mübahisəli siyasi keçmiş» hələ də qüvvə sində qalır, baxmaya ‐ raq ki, mən öz yoldaşları mın arasında keç mişdə etdiyim bəzi səhvləri etiraf etməyə hazı ram. Mən bununla demək istəmirəm ki, Nobel mükafatı «burjuaziya mükafatıdır». Amma mənə yaxşı məlum olan burjuaziya dairələri mütləq belə burjuaziya şərhi verə bilərdilər. Nəhayət, mən gəlirəm pul məsələsinə: İsveç Akademiyası ümumi şərəfə külli miq‐ darda pulu birləşdirməklə laureatın çiyinlərinə ağır yük qoyur. Bu problem mənə əziyyət verirdi. Və ya mükafatı qəbul etmək və alınan məbləği fəaliyyətləri əhəmiyyətli sayılan hərə ‐ katların və təşkilatların müdafiəsinə isti fadə etmək.
Şəxsən mən aparteidə qarşı London müba ‐ rizə komitəsi haqqında düşündüm. Və ya ümumi prinsiplərlə əlaqədar olaraq ondan imtina etmək və bu hərəkatı ehtiyacı olan müda ‐ fiədən məhrum etmək.
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Amma mən düşünürəm ki, bu, yalançı alter nativlərdir. Mənə aydındır ki, 250 min krondan imtina edirəm, çünki istəmirəm ki, nə Şərq, nə də Qərb blokuna rəsmi bağlanmış olum. Bununla belə məndən tələb etmək olmaz ki, təkcə mənim, şəxsi yox, həm də yoldaşla ‐ rımın hamısının razılaşdığı prinsipimdən 250 min krona görə imtina edim. Bütün bunlar həm mükafatın verilməsini, həm də onu imtina ilə qarşılamaq məcburiy ‐ yətimi mənim üçün əzablı etdi. Mən bu bəyanatımı İsveç cəmiyyətinə öz rəğbətimi ifadə etməklə bitirirəm». Jan Pol Sartrın bütün həyatı şəxsi zəifliyini, başqasının sarsaqlığını, dünyanın təsirini aradan qaldırmaqda keçmişdir. O vəfat etdikdə 50 min adam onun cənazəsinin arxasınca getmişdi, amma hələ də onun kitablarının arxasınca mil ‐ yonlarla adam gedir. «Le‐Monde» qəzetinin nekroloqunda yazılmışdı: «XX əsrin heç bir fransız intellektualı, heç bir Nobel mükafatçısı Sartr qədər ictimai fikrə bu qədər dərin, uzunmüddətli və hərtərəfli təsir etməmişdir». Belə deyilir ki, kiməsə anadangəlmə dün ‐ yanı idarə etmək qismət olur, kimsə bu haqqı özü qazanır. O, 1905‐ci il iyunun 21‐də Parisdə doğul ‐ muş, təminatlı və yaxşı ailədə – dəniz zabiti Jan‐Batist Sartr və onun həyat yoldaşı Ann‐ Mari Şveyserin ailəsində birinci və tək övlad olmuşdu. Ann‐Mari Elzasda anadan olmuşdu: o, məşhur alim ailəsindən idi, bu ailənin zəngin intellektual ənənəsi var idi. Məşhur filosof, həkim, musiqiçi, gələcəkdə Nobel mükafatı laureatı olan Albert Şveyser onun əmisi oğlu idi.
Uşaq cəmi 15 aylıq olduqda atası tropik qızdırmadan ölür. Pol ümumi pərəstişə keçən ümumi sevgi atmosferində böyümüşdü. Gənc ana üçün o, həqiqi uşaqdan çox, güman ki, oyuncaq idi, hə a oğlunun çarpayısını öz otağında qoy ‐ muşdu (praktiki olaraq o, yeniyetmə olanda da belə idi). Oğlan da ona eynilə həqiqi sevgi ilə cavab verirdi. Sonralar Sartr ailəni günahlandırırdı ki, onlar onun həyatını şikəst ediblər: onlar onu təkcə ailədə bir uşaq kimi qoymayıblar, həm də onu ərköyün böyütməklə Sartr üçün iltifatlı olmayan həyata həyat immunitetindən məhrum ediblər. Lakin əksər tədqiqatçılar hesab edirlər ki, gənc Jan Pola ən böyük zədəni ailəsi yox, təbiət vurub. Jan Pol Sartr kiçik, cılız, gözəl ol‐ mayan sifətə və seyrək saçlara malik idi, bu ‐ nunla yanaşı bir gözü, demək olar ki, kor və ikinci gözü də çəp idi. Onun bütün sonrakı həyatı bütün dünyaya intellektinin cismindən çox yüksəkdə olduğunu sübut etməyə cəhd idi. Qeyd edək ki, Fransanın keçmiş prezidenti Şarl de Qoll Sartra çox böyük dəyər vermişdi. Belə ki, Fransanın Әlcəzairi işğal etdiyi vaxt‐ larda Sartr küçələrdə Fransanın bu hüquqsuz addımını qınayan yazılar paylayırdı. Buna görə Fransanın dövlət başçısı Şarl de Qolla Sartrın «qulağının çəkilməsi» üçün təzyiqlər edilirdi. Şarl de Qoll isə haqqında tən qid lər yağdırılan və düşüncələrini qəbul etmə diyi Sartrın arxasında duraraq çox mənalı və lakonik bir ifadə işlətmişdi: «Sartra toxunma la rına icazə vermərəm! Çünki Sartr Fransa deməkdir!!!» Doğrudan da, Sartr XX əsrin ən böyük şəxsiyyətlərindəndir. Onun şəxsiyyətinin mahiy ‐ yətini açan ən gözəl sənəd 1974‐cü ildə həyat yoldaşı ilə sual‐cavabın mətnidir. Onu da qeyd edək ki, Sartrın həyat yoldaşı Simona de Bovuar da yüksək intellekt sahibi, nüfuzlu şəxsiyyət idi. Jurnalın növbəti nömrəsində Sartrın həyat yoldaşı ilə dialoqunun mətni veriləcəkdir. V.M.ABBASOV, AMEA‐nın müxbir üzvü, k.e.d., professor 37 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Son illər elmdə fənlərarası tədqiqatlar aktual lıq kəsb etməyə başlamışdır. «Kəşflər elmlərin kəsişməsində baş verir» ifadəsi artıq adiləşib. ( 1,2,3) Hə a demək olar ki, bu cür tədqiqatlar trendə (təmayülə) çevrilərək vacib yanaşma statusu qazanır. Lakin bu hələ o demək deyildir ki, onlar ciddi fəlsəfi tədqi ‐ qat ların mövzusu olub. Təbii ki, fənlərarası araşdırmaların aktuallığı daha çox funda‐ mental elmlərdə dərk olunur. Bununla əlaqə ‐ dar qeyd edək ki, fənlərarası qarşılıqlı əlaqə lə rin elmi tədqiqi bu məqalənin mövzusunda olan fəlsəfi dərkdən fərqlənir. Fikrimizcə, filosoflar ictimai elmlərin əvvəlki bölgüsü çərçivəsində təhlil oluna bilməyən və müxtəlif sahələrə aid informasiyadan getdikcə daha çox istifadə etməli olurlar (10). Bundan əlavə, fəlsəfə, sosiologiya, biologiya və yəqin ki, bütün fundamental elmlər arasında əlaqələrin dərk edilməsinə zərurət duyulur. Beləliklə, bir tərəfdən, fənlərarası problemləri anlama fəlsə fəsi, onların keyfiy yəti və dərinliyi müəyyən anlayış, məzmun, məna, obraz, məntiq və kom ‐ munikasiyaların olmasını tələb edir. Digər tərəfdən isə elmin özünün onlara tələbatı var.
Fəlsəfə fənlərarası tədqiqat dili ola bilər. Lakin bunun üçün onun özü keçmişini, özünü yeni bir tərzdə dərk etməlidir ki, özü ‐ nün indiki və gələcək təmayüllərini qabaqca ‐ dan sezə bilsin. Әlbə ə, müasir şəraitdə fən lər arası tədqiqatlar probleminin fəlsəfi dərki, ilk növ ‐ bədə, bu problemin təşəkkülü tarixini onun başqa elmlərin inkişafı ilə qarşı lıqlı əlaqələri kontekstində təhlil etməyi nəzərdə tutur.
İndi aydın olur ki, fənlərarası tədqiqatların aparılması vacibdir, fəqət fənlərarası tədqi ‐ qatlar fəlsəfəsinin əhəmiyyətini dərk etmək, fəlsəfənin müstəqil elmlərin inkişafını inkar etmədiyini, əksinə müxtəlif elmlərin inkişafını dəstəklədiyini anlamaq deməkdir. Bir tərəfdən fənlərarası tədqiqatlarla əlaqədar qeyri‐klassik yanaşmalar, digər tərəfdən isə müxtəlif fənlərə ayrılan klassik elm bir‐biri ilə sıx bağlıdır. Lakin bu zaman müəyyən etmək lazımdır ki, fənlərarası tədqiqatlar fundamental və ictimai elmlərdə, bu və ya digər konkret tədqiqatın müxtəlif mərhələlərində necə olmalıdır. Nəzərə alınmalıdır ki, hər bir konkret biofizik və ya biokimyaçı özlərinin fənlərarası sahəsi ilə məşğul ola bilər, fəqət müxtəlif səbəblərdən öz obyekti ilə klassik fizika və ya kimya arasındakı əlaqələri heç görməyə də bilər və s. Lakin filosof bu əlaqələri görməlidir, çünki fəlsəfənin xüsusiyyəti, onun fəlsəfənin inkişaf tarixi ilə bağlılığı, metodologiya və episte‐ mologiyaya diqqəti ona həmin əlaqələri dərk etməyə imkan verir. Xatırladaq ki, Orta əsrlər fəlsəfəsində bir çox şeylər ilahiyyat və fəlsə ‐ fə nin qarşılıqlı əlaqələrindən asılı idi, Foma Akvinat isə israr edirdi ki, «fəlsəfə – ilahiy ‐ yatın qulluqçusudur». Orta əsrlər deizmini də, fəlsəfə və dinin ayrılmasını (müsəlman ənə ‐ nəsində əl‐Qəzzali və İbn Rüşd arasında müba ‐ hisə) yada salaq. Bu misallar bizə hələ Orta əsrlər və İntibah dövründə iki ənənənin – ilahiyyat və fəlsəfə, ilahiyyat, astronomiya və fizika ( C.Bruno, Qaliley) arasında fənlərarası əlaqələrin təşəkkülünü, həmçinin fəlsəfə və elmlərin aşkar tabeliliyi və ikinci dərəcə lili ‐ yini, yəni elmlərin bölgüsündə iyerarxi yanın mövcudluğunu təsəvvür etməyə imkan verir. Fənni bölgü və elm bir‐birinin eyni olan anla yışlar deyil. Elm fənn bölgüsündən əvvəl yaranıb. Hər şeyi – fizikanı da, metafizikanı da ehtiva edən Platon və Aristotel dövrü fəlsə ‐ fəsini xatırlayaq. Bununla belə, etiraf da etmək olar ki, klassik elmdə həyata keçmiş nəzəri bilik, buna baxmayaraq, xüsusi fənni bilik formasında təşəkkül tapıb. Ona görə də elm və fənn anlayışları çox vaxt fərqləndi rilmirdi
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Fənlərarası tədqiqatlar: problemi dərketmə fəlsəfəsinə dair və indiyə qədər fərqləndirilmir. Təbii ki, hər bir fənnin bəzi mühüm komponentləri əmələ gəlmişdir, yəni müəyyən bir konkret sahə ilə məşğul olan alimlərin korporativ birliyi yara‐ naraq, onların keçmişdə bu sahə ilə məşğul olanların fəaliyyətləri nəticəsində meydana gələn biliklərə xüsusi diqqətləri yönəlmişdir. Bu həmçinin onların tədqiqatla rının əhəmiy ‐ yət meyarları və dəyərini, eyni zamanda həmin sahəni qoruyub saxlamaq və inkişaf etdirmək məqsədilə gələcək üçün kadr hazır lığı mexa ‐ nizm lərini ehtiva edir. Bu proseslərə hakimiy ‐ yət orqanları, digər fənlə rin nümayən dələri ilə münasibətlər, əlaqələr, onların arasında iyer‐ arxiya da müəyyən təsir göstərir. Belə ki, filo ‐ sof lar hələ indiyə qədər xatırla yırlar ki, bir za manlar fəlsəfə elmlərin kraliçası idi, son‐ radan bu adı ilahiyyat, yeni dövrdə isə fizika, sosiologiya, iqtisadiyyat və s. ələ keçirib. Elmi fənlərin diferensiasiyası (fərqləndiril ‐ məsi) prosesi ayrılmaz surətdə XIX əsr ilə bağlıdır, hərçənd fizikada onun bəzi tərəfləri hələ XVII əsrdə, kimyada isə XVIII əsrdə yara ‐ nıb. Məhz o zaman müxtəlif elmlərin obyekt ‐ lərinin arasında fərqləri, fərqli reallıq növləri haq qında anlayışlar meydana çıxmışdır. Müx ‐ təlif anlayışlar barəsində İ.Kantın yazıları var, diferensiasiya ideyasını isə şəxsən O.Kont təd ‐ qiq etmişdir. Fənni bölgü, müxtəlif təsnifatl ar o dövrdə elmin sürətli inkişafını təmin etmiş ‐ dir. Hazırda isə hər kəs fənlərarası tədqi qatla ‐ rın zəruriliyində israr edir. Bu zaman sual yaranır ki, əvvəllər olduğu kimi, fənn yeni bilik meydana gətirirmi? Bu, əlbə ə ki, insti‐ tutdur, onun çərçivəsində kadrlar hazır lanır. O, büdcənin maliyyələşdirmə və bölüş ‐ dürülməsi şərtidir, onun hüdudlarında alim lər və bürokratiyanın arasında əlaqələr təşəkkül tapıb. Amma etiraf etməliyik ki, həqiqət, yeni biliklərin kəşfi bu gün fənni fərqlər olmadan baş verə bilməz, lakin özlüyündə onlar yeni biliyin yaranmasını təmin etməyə qadir deyil. Vaxtilə fənni bilik əvvəlki qeyri‐elmi biliyə xor baxdığı kimi, indi də onun özü qeyri‐ kafi, yeni biliyin özü yox, yalnız onun şərti, resursu olur.
Hazırda biz fənlərarası qarşılıqlı əlaqələrin üç növünü göstərə bilərik. Birincisi, biologiya və fizika, fəlsəfə və sosial kommunikasiya nəzəriyyəsi, sosial linqvistika və s. fənlərarası qarşılıqlı əlaqələr. Bu cür qarşılıqlı əlaqələr çərçivəsində bir‐biri ilə təsirdə olan fənlərin predmet (obyekt), metod və nəticələrinin fərqini nəzərdə tutan sərhədlərinin dəqiqliyi qorunub saxlanılır. İkincisi, fənlər arasında dəqiq sər ‐ hədlərin olmadığı fənlərarası sistemlərin yara ‐ dılması. Coğrafiya, iqtisadiyyat, beynəlxalq əlaqələr, kulturologiya, siyasi elmlər, misal üçün, vahid ölkəşünaslıq sistemində birləşir, yaxud bir çox fənlərin kəsişməsində yaranmış proqnozlaşdırma nəzəriyyəsi. Bu fənlər qarşı ‐ lıqlı təsirdə olaraq, bir‐birini tamamlayaraq bu və ya digər ölkənin, regionun real lığını və ya dünyanın yaxın gələcəyinin bütöv, tam mən zərəsini yaradır. Burada ayrı‐ayrı elmlər fənlərarası tədqiqat üçün resurs bazası yara ‐ dır. Üçüncüsü, elmin fənlərarası sistem lərində ayrı‐ayrı elmlərdə istifadə edilə bilən univer‐ sal metodologiya (məsələn, marksizm və A.Toynbinin nəzəriyyəsi kimi) təklif edilən, əsaslandırılan zaman mövcud fənlərarası qarşı ‐ lıqlı əlaqələr, elmdə heç bir sərhəddi nəzərə al‐ mayan sistemlər nəzəriyyəsi və informasiya nəzəriyyəsi, məhz bu cürdür. Bizə görə, fənlərarası tədqiqatların mütə ‐ şəkkil şəkildə həyata keçirilməsi çətindir. Bun ‐ ların tətbiqi üçün üç şərtin yerinə yetirilməsi vacibdir. Birincisi, metodoloji, yəni fənlərarası tədqiqatlarda obyekti görmək və təsvir etmək. Burada bir sual ortaya çıxır; hansı fənnin alimi bunu görüb təsvir edəcəkdir? İkincisi, təşki ‐ lati, buraya, eyni zamanda maliyyə də daxil ‐ dir. Üçüncüsü, informasiya, yəni nəticələrin qarşılıqlı olaraq fənlər arasında bölüşdürül ‐ məsini təmin etmək. Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|