1. Müasir psixologiyanın mövzusu, vəzifələri və metodları

3. Коммуникатив функсийалар – башгаларына юз щисслярини бяйан едян башгаларынын да щисслярини баша дцшя билярик.

Инсан тялябаты вя щиссляр.

Щиссляр инсанларын тялябатлары иля цзви сурятдя баьлыдыр. Щиссляр бязян тялябатлар кими дя чыхыш едир. инсанларын тялябатлары юдянилдикдя адятян онларда разылыгла баьлы, йяни мцсбят щиссляр ямяля эялир, яксиня олдугда ися онларда наразылыгла баьлы мянфи гцтблцк щиссляри ямяля эялир.

Щисслярин физиоложи ясаслары.

Али психи функсийалар кими щиссляр ясасян бейнин йарымкцряляр габыьынын мящсулудур. Йяни щисслярин идаря олунмасында йарымкцряляр габыьы мцстясна рол ойнайыр. Ейни заманда щисллярин ямяля эялмя вя тянзимлямядя габыгалты сащялярдя баш верян синир просесляри мцщцм рол ойнайыр. Щямин сащяляр (щипоталамус, таламус, лимбик систем) цряйин тяляф вя щяз органларынын, дахили секресийа вязляринин фяалиййятини тянзим едир. Буна эюря дя щяр щансы бир щиссин кечирилмяси щямин цзвлярин фяалиййятиндя мцяййян дяйишикликляр ямяля эятирир. Мясялян, цряк дюйцнтцляри артыр, рянэи саралыр, тяняффцс дяйишир (тянэняфяс олур) вя с.

Експериментал сявиййядя мцяййян олунмушдур ки, щятт щейванларда баш-бейин габыьыны кясиб эютцрдцкдя беля онларда емосийаларын хариъи тязащцрцня раст эялинир.

Емосийаларын ямяля эялмясиндя габыгалты шюбялярля йарымкцряляр габыьы бирэя фяалиййят эюстярир. Биринин фяалиййяти диэярсиз мцмкцн дейил. Ясас йцк йарымкцряляр габыьына дцшцр, она эюря ки, биз яввялдя гейд етдик щиссляр ики компонентдян ибарятдир:

1. 
   Когнитив
   
2. 
   Субйектив йашамалардан.
   

Щисслярин тянзимлянмясиндя ойанма вя лянэимя просесляринин ролу чох бюйцкдцр. Беля ки, мцяййян щисслярин йаранмасы цчцн ойанма габыгалты мяркязлярля йанашы, бейин габыьына да чатмалыдыр. Ойанма габыгалты мяркязлярдян габыьа вя яксиня кечя билир. Бейин габыьы габыгалты мяркязляря лянэийиъи тясир эюстярир. Беляликля, габыг инсанын емосионал реаксийаларыны тянзим едир. демяли, ойанма вя лянэимянин бир-бирини явяз етмяси мцяййян щисслярин ямяля эялмясиня эятириб чыхарыр.

Щисслярин ямяля эялмясиндя динамик ситереотипин ролу вардыр. Мясялян, чох тякрар олан щадисялярин инсаны бездирмяси.

Демяли, мцяййян динамик ситереотиплярин ямяля эялмяси вя йа позулмасы иля ялагядар олан психи просесляри щисслярин тянзимлянмясиндя мцщцм рол ойнайыр.

И.П.Павлов эюстярир ки, щяйат тярзинин дяйишмяси адят етдийимиз ишлярин дайандырылмасы, йахын адамларын итирилмяси заманы йаранан щисслярин физиоложи ясасыны кечмиш динамик ситереотипин позулмасы вя йенисинин чятинликля ямяля эялмяси тяшкил едир.

Щисслярин кечирилмяси формалары.

Щисслярин кечирилмясинин ашаьыдакы формалары айрылыр:

1. 
   Аффектляр – латын дилиндян тяръцмядя рущи тялатцм, щяйяъанланма.
   
2. 
   Ящваллар
   
3. 
   Емосийалар, ещтираслар
   
4. 
   Стресс
   
5. 
   Фрустрасийа
   

Тяриф: Ъошьн сурятдя ямяля эялян кяскин хариъи ифадяйя малик олан гысамцддятли, лакин сцрятля ъяряйан едян щиссляря аффекляр дейилир. Мясялян, дящшят, гейз (щяддян артыг гязяб), щяддян артыг шадлыг, кядяр, гязяб вя с. аид едилир.

Аффект вязиййятинин йаранмасы адятян мцяййян эенезися малик олур. Йяни мянфи, йахуд мцсбят емосийалар йыьылыр, тядриъян, мясялян, тягиб едяндя (изляйяндя) аккумлийасийа олур вя шяраит имкан вердикдя аффектив партлайыш ямяля эялир.

Аффект вязиййятдя инсанларын психофизиоложи ещтийатлары сяфярбяр олур, бу она эюря баш верир ки, инсан дцшдцйц аффектоэен (аффект ямяля эятирян) шяраити йашайа билсин. Аффект вязиййятини йашайыб кечян инсанын бядяниндя сцстлцк йараныр, щалсызлашыр, даныша билмир, чул дцшцр, бир нюв донуб галыр, пешманчылыг щисси кечирир.

Аффект бязи инсанларын фяалиййятиня позунту тясир эюстярир. Онларын давранышы цзяриндяки шцурлу нязаряти зяифлядир. Аффект щалында бязи адамлар гышгырыр, нитги тутулур, аьлайыр, айры-айры щалларда ися донуб галыр вя с. Бу вязиййятляр бейиндя баш верян синир просесляри иля ялагядардыр. Аффект заманы бейиндя кяскин ойанма мяркязи ямяля эялир вя бу ятрафдакы ойанмыш сащяляря лянэидиъи тясир эюстярир. Аффект вязиййятдя инсанын психикасында да мцяййян позунтулар ямяля эялир: шцуру даралыр, диггяти позулур, гаврайышы фрагментли олур, щафизядя зяифлик гейдя алыныр. Бязян аффект гяфлятян мцяййян партлайыш кими дя баш веря билир.

Аффектин 2 ясас нювц айрылыр:

1. 
   Физиоложи аффект
   
2. 
   Патоложи аффект
   

Физиоложи аффект – нормал щяр бир адамда йарана биляр. Адятян йухусуз адамда, йорьун адамда, синир системи зяиф олан адамда, йенийетмя вя эянълярдя бу вязиййят даща асан ямяля эялир. Физиоложи аффект вязиййятдя ъинайят тюрядян адамларын ъязасы йцнэцлляшдирилир.

Патоложи аффект – йалныз физики хястялийи олан адамларда ямяля эялир. Патоложи аффект заманы инсанын шцуру юз фяалиййятини тамамиля дайандырыр (дяли). Патоложи аффект вязиййятдя ъинайят тюрядян адамлара щеч бир иш верилмир.

Аффект заманы организмин психофизиоложи еффектляри сяфярбяр олунур вя бу да цмуми адаптасийа синдромунун ямяля эялмяси иля мцшащидя олунур.

Синдром – яламятляр топлусу.

Симптом – яламят.

Ящваллар – ящвал чох зяиф ъяряйан едян емосионал, йахуд щисси щалдыр. Мясялян, инсанын гямэин, шад, эцмращ, мяйус вя с. олмасы ящваллара мисалдыр.

Ящваллар зяиф ъяряйан етдийи цчцн о гядяр нязяря чарпмыр. Ящваллар хейли мцддят мясялян, щяфтялярля, айларла ола биляр.

Ящвалын сябябляри бязян инсана аид олмур. Мясялян, ящвалы йахшы олмур. Бунун ясас сябяби инсанын шцуру алтында олан инстинктив истякляринин щяйата кечмямясидир.

Ящвал инсанын тясяввцрляри вя дцшцнъяляриня ятраф алямя бяслядийи мцнасибятя тясир эюстярир. Беля ки, ящвал йахшы оланда кефин йахшы эюрцнцр вя яксиня.

Ящвалы идаря етмяк мцмкцндцр. Бунун цчцн ону тюрядян сябябляри билмяк лазымдыр. Инсанын ящвалына щям психоложи, щям физиоложи вя сосиал щадисяляр тясир эюстярир.

Ящвал юлэцнлцйц, ашаьы дцшмяси психолоэийада депрессийа адланыр.

Депрессийа – щям ящвал-рущиййя кими, щям дя хястялик кими бирузя веря биляр.

Емосийалар ещтираслар – щяр щансы бир щиссин билаваситя кечирмяси (ъяряйаны) просесидир. Мясялян, мусигийя гулаг асан заман инсан мямнунлуг щаллары кечирир. Бурада мусигийя олан мящяббят щиссляри кими кечирилян мямнунлуг, йахуд мяфтунлуг кими чыхыш едир.

Ейни заманда мусигийя олан мящяббят щисси якс гцтблц емосийалар да йарада биляр. Мясялян, мусиги хоша эялмязся инсанда мянфи емосийалар йарада биляр.

Бу ъцр емосийалары щям мусигинин юзц, щям дя ифачынын ифасы йарада биляр.

Емосийалар мцсбят, мянфи, амбивалентляря бюлцнцр.

Мцсбят – разылыг, мянфи – наразылыг, амбивалент – ися икили эюз йашлары ичярисиндя эцлцш.

Емосийалар 2 група айрылыр:

1. 
   Систеник
   
2. 
   Астеник
   

Систеник – инсаны фяйаллыьа щярякят етмяйя тящрик едир.

Астеник – ися инсаны сцстляшдирир, фяаллыьыны азалдыр, инсан юз аляминя гапылыр.

Стресс – инэилисъя «тязйиг, эярэинлик» мянасыны верир.

Тяриф: Стресс инсанын эюзлянилмяз эрэин шяраитля растлашаркян кечирдийи емосионал щалятдир.

Инсан гяфлятян тящлцкяли вязиййятля, мцряккяб шяраитля растлашаркян тяъили гярар гябул етмяк, йахуд щярякят етмяк зяруряти гаршысында галаркян онда стресс вязиййяти ямяля эяля биляр.

Мцасир шяраитдя стресслярин сайы артмышдыр. Эениш мянада цмумиййятля стресс органынын щяр щансы психи физиоложи вя сосиал наращатлыглара гаршы ъаваб реаксийасыдыр.

Стресс вязиййятдя инсанлар чох вахт ятрафдакы ъисимляри дцзэцн гаврамыр, щафизяляри долашыр. Диггятини башга обйектя кечиря билмирляр. Реаксийаларда гейри-адекватлыг гейдя алыныр. Бязян ися яксиня стресс вязиййятинин инсанын гцввя вя енержисини артырыр, онун фикри айдынлашыр, гаршыйа чыхан мясяляни тез вя асан щялл едир.

Стресс анлайышыны елмя илк дяфя Канада алими Ганс Селйе вя Ренон эятирмишляр. Термин ян яввял физиоложи термин кими истифадя олунмушдур. Сонралар ися психоложи мяна кясб етмишдир. Щал-щазырда стрессин ики нювц вар:

1. 
   Физиоложи стресс
   
2. 
   Психоложи стресс
   

Физиоложи стресс заманы инсанын цряк-дамар вя тяняффцс системиндя баш верир. Рянэиндя дяйишиклик, ганында биокмийяви дяйишикликляр баш верир.

Психоложи стресс юз нювбяти емосионал стреся бир дя информасийа стреслярин бюлцнцр. Бу, инсанын нитгиндя вя щярякятлярдя позунтуну ямяля эятирир.

Информасийа стресс – ися инсан щяддян артыг информасийа алыр. Буна эюря ки, инсан алдыьы информасийаны кифайят гядяр емал едя билмир.

Фрустрасийа – латын дилиндян тяръцмядя «алданма, нащаг эюзлямя, ящвал позьунлуьу» кими тяръцмя олунур.

Фрустрасийа инсанын юз мягсядиня чатмасына манечилик тюрядян реал вя хяйали манеялярля растлашдыьы заман йаранан психи вязиййятдир.

Фрустрасийанын ямяля эялмяси цчцн манеянин ня дяряъядя шяхси мяна кясб етмяси бюйцк ящямиййятя маликдир. Мясялян, тялябя сяйля семинар мяшьялясиня щазырлашыр, лакин онун чохлу ъящдляриня бахмайараг мцяллим ондан дярс сорушмур. Бу онун фрустрасийа вязиййятиня эятириб чыхарыр.

Фрустрасийа шяхсиййятин мцгяддяс сайылан щисс вя щисс вя дуйьуларына щюрмятсиз йанашылан заман юзцнц итирмяк, гязяб, кцскцнлцк вя с. кими тязащцр едя биляр.

Фрустрасийа инсанлары дярин психи сарсынтылара мяруз гойур. Бу вязиййят инсанын мцяййян характериндя дяйишиклик йарада билир. Мясялян, бириня йахшылыг едирсян о ися нахяляфлик едир, сонрадан диэярляриня гаршы да йахшылыг етмяк истямир.

Хяйали фрустрасийа – йяни ишинин йериня йетирилмясиндя мане оланлары хяйалында ъанландырырсан ки, бу ола биляр.

Реал фрустрасийа – дедикдя мягсядя наил олмаьа реал мювъуд олан манеяляр баша дцшцлцр.

Емпатйа – башга адамларын емосионал вязиййятини баша дцшмяк, юзцнц башгасынын йериня гоймаг.

Суисидив давраныш – юзцня суи-гясд, юзцня гясд.

Ali hisslər- hisslər şəxsiyyətin ayrılmaz hissəsidir, ona görə ki, onlar həmişə şəxsiyylə bağlıdır. Eyni zamanda hisslər şəxsiyyətin təşəkkülündə onun müəyyən keyfiyyət və əlamətlər qazanmasında xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

Hisslər sahəsində şəxsiyyət özündə özünə məlum olmayan yeni cəhətlər kəşf edir. İnsan şəxsiyyət kimi keçirdiyi hissləri tənzimləyə bilir. Hisslər şəxsiyyətin ən çox görünən tərəflərindən biridir. Hissiz insan anlayışı bu baxımdan xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Şəxsiyyətin keçirdiyi hisslər onda həm məmunluq, həmdə peşmançılıq yarada bilər. Hisslər şəxsiyyətin inkişaf səviyyəsi ilə düz mütənasibdir.

Ali hisslər 4 qrupa bölünür.

1. 
   Əxlaqi hisslər
   
2. 
   Estetik hisslər.
   
3. 
   Zehni hisslər
   
4. 
   Praksis hisslər.
   

Ümumiyyətlə ali hisslər cəmiyyətin üzvi kimi insanın yüksək dərəcədə inkişafının məhsuludur.

1. 
   Əxlaqi hisslər- konkret cəmiyyətdə mövcud olan əxlaq normalarına bəslənən subyektiv münasibətlərlə bağlıdır. Əxlaqi hisslərin obyekti kimi ayrı-ayrı insanlar, insan qrupları, insan arasındakı münasibətlər, həyat hadisələri və qanunlar eləcədə insanın öz hərəkətləri və rəftarı ola bilər.
   

Əgər sadalanan hadisələrə münasibət mövcud cəmiyyətin qaydalarına uyğun gəlirsə o zaman insanda müsbət hisslər yaranır. Dostluq, xeyirxah, məsuliyyət hissləri buna misal ola bilər.

İnsan cəmiyyətdə mövcud olan norma və qaydalara uyğun hərəkət etmirsə öz mənafeyini cəmiyyətin mənafeyindən üstün tutursa həmin adamlar bədxahlıq, paxıllıq, fərdiyyəçilik kimi mənfi hisslər əmələ gəlir.

Deməli əxlaqi hisslər mövcut cəmiyyətin rəftar və normalarına insanın bəslədiyi mənfi və ya müsbət münasibətləri əks etdirir.

2. Estetik hisslər-təbiətin, incəsənətin əsərlərinin gözəlliyini qavramaq və dərk etməklə yaranan ali hisslərdir. Təbiətin gözəllikləri insanda estetik hissləri yaradır. Deməli, estetik hisslərin mənbəyi gözəllikdir. Bəzən estetik hisslər əxlaqi hisslərlə birləşir. Məs: “Gəzməyə qərib ölkə, ölməyə vətən yaxşı”. Estetik hisslər-gəzməyə qərib ölkə. Əxlaqı hisslər-ölməyə vətən yaxşı.

3. Zehni hisslər-insanın idrak fəaliyyəti ilə əlaqədar olan, onu ətraf aləmi daha yaxşı dərk etməyə yönəldən ali hisslərdir. Belə hisslər təlim prosesində, elmi axtarışlar və yaradıcı fəaliyyət zamanı meydana gəlir. Hər hansı bir məsələni həll etmək üçün insan düşündükdə onda həm razılıqla bağlı, həmdə narazılıqla bağlı hisslər yarana bilər. Mürəkkəb bir məsələni həll edəndən sonra adətən, insanda razılıq, məmnunluq hissi yaranır.

4. Praksis hisslər-praktik sözündən götürülüb. Bu hisslər insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində baş verən hadisələrə emosional cavab reaksiyalarıdır. İnsanlarda əmək, təlim, oyun fəaliyyəti proseslərində həm müsbət, həmdə mənfi hisslər yarana bilər. Praksis hisslərin insanın yaradıcı əməyi ilə bağlı əmələ gələn xüsusi bir növü ayrılır ki, bunada yaradıcı hisslər deyilir.

Hisslərin xarici ifadəsi.

Hisslərin idarə olunmasında həm qabıqaltı şöbələr, həmdə yarımkürələr qabığı iştirak etdiyi üçün onların xarici ifadəsi daha parlaq olur. Məs: Qəzəbli adamı şən-əhval ruhiyyəli adamdan asanlıqla fərqləndirmək olur. Hisslərin xarici ifadəsi həm daxili orqanların (nəbzin dəyişməsi, ürək döyüntüsünün artması, mədənin yığılması, daxili sekresiya vəzilərinin artması, həmdə üzün mimikasının ifadəsində-xarici ifadə) biruzə verir.

Hisslərin xarici ifadəsi əsasən mimika, pantomimikalarda, eləcədə səsin tonunda (səs mimikası da deyilir ) biruzə verir.

Hisslərin zahiri əlamətlərdə təzahür etməsi (rəngin ağarması, üzün qızarması, gözlərin bərəlməsi və s.) psixologiyada hisslərin eksperisiyası (eks-xarici, presiya-təzahür) adlanır.

Simpatik sinirlər-rəngin qızarmasına oyadan səbəb olur.

Parasimpatik sinir-rəngin ağarmasına ləngidən səbəb olur. Bunların hər ikisi hisslərin xarici ifadəsinin tənzimlənməsini təmin edir.

Emosional adaptasiyanın xüsusiyyətləri.

Emosional adptasiya dedikdə insanın hər hansı bir emosional vəziyyətə istər mənfi, istərsədə müsbət qütblü vəziyyətə uyğunlaşması başa düşülür.

Fizioloji baxımdan emosional adaptasiyanın əsasını yarımkürələr qabığında oyanmanı əvəz edən ləngimə təşkil edir. Məs: hər qaranlıq gecənin bir işıqlı sabahı var. Emosional vəziyyət xüsusilə də mənfi qütblü olanlar insanı müəyyən gəgərginlik vəziyyətinə düçar edir. Ona görə də orqanizmin psixi-fizioloji ehtiyatları gərginliyə məruz qalır. Bu uzun müddət davam edə bilmir, ona görə də insanda emosional adaptasiya əmələ gəlir.

Emosional adaptasiyanın əmələ gəlməsində qıcıqlandırıcıların keyfiyyətləri sinir sisteminin fərdi xüsusiyyətləri, eləcədə hiss üzvlərinin adptasiyası mühüm rol oynayır, eləcədə subyektiv yaşantılar buna təsir göstərir.

Emosiyalar haqqında nəzəriyyələr.

1. İ. F. Herbartın nəzəriyyəsi- o hesab edir ki, emosiyaların əmələ gəlməsində təsəvvürlər mühüm rol oynayır. Belə ki, bizim hisslərimiz müxtəlif təsəvvürlərimiz arasında əmələ gələn əlaqələrə uyğundur. Başqa sözlə hisslər təsəvvürlər arasındakı münaqişələrə qarşı əmələ gələn reaksiyalardır. Məs: ölən əzizimizin obrazı ilə onun hələ sağ olduğu dövrdəki obrazının müqayisə olunması bizdə kədər əmələ gətirir. Buda öz növbəsində reflektor olaraq göz yaşları və üzvi dəyişikliklər yaradır. Herbart assossativ psixologiyanın nümayəndəsi idi.

2. V. Vundtun nəzəriyyəsi-Onun da nəzəriyyəsi Herbartın nəzəriyyəsinə oxşar idi. O da assosativ psixologiyanın nümayəndəsi olmuşdur. O da hesab edirdi ki, emosiyaları təsəvvürlər yaradır, üzvi proseslər emosiyaların nəticəsidir. Psixi təbiətə malik olan emosiyalar orqanizimdə dəyişikliklər əmələ gətirir.

3.Ç.Darvinin emosiyalarının mənşəyi haqqında konsepsiyası- Onun təliminin əsasında təkamül prosesi durur. Darvin hesab edir di ki, insan və heyvan davranışı oxşardır. O insanın və heyvanın emosiyalarını müqayisə edərək onlar arsında oxşarlıq olduğunu qeyd edir və emosiyaların təkamül nəzəriyyəsini yaradır. Bu nəzəriyyəyə görə emosiyalar canlı orqanizmin mühitə uyğunlaşması vasitəsi kimi yaranmış və buna xidmət edir. Deməli emosiyalar xarici təsirlərə uyğunlaşmağa imkan verir. Məs. Gərginlik zamanı insanın ödünün mədəyə çox ifraz olunması qidanın daha yaxşı həzm olunmasına, qorxu zamanı tüklərin biz biz olması, rəqibi qorxuzmağa və s xidmət edir.

Rudiment- Hal hazırda funksiyasını itirmiş nə vaxtsada orqanların yaşamasına xidmət edən orqnlar məs. süd vəzilərinin çox olması, əldə 6 barmaq olması və.s

4.U.Ceymsin, Langenin emosiyalar nəzəriyyəsi- Bu nəzəriyyəyə görə subyektdə yaranan emosiyanal vəziyyətlər(qorxu, sevinc və s)əzələ və damar sistemində baş verən dəyişikliklərin nəticəsidir. Bu dəyişikliklərin subyektlər tərəfindən duyulması onda emosiyonal yaşantılar əmələ gətirir. Ceymsin nəzəriyyəsi perifenik nəzəriyyədə adlanır. Ona görə o hesab edirdi ki, emosiyaları yaradan periferik dəyişiklikdir. Ceyms yazırdı: “Biz kədərlənirik, ona görəki ağlayırıq” ”əsdiyimiz üçün qorxuruq”, “sevinirik ona görə ki, gülürük”

Deməli emosiyaları orqanizmdəki üzvi dəyişikliklər yaradır.

5. 
   U.Kenonun emosiyalar nəzəriyyəsi:- O.Ceyms Langenin emosiyanal nəzəriyyəsini eksperimental səviyyədə tənqid edir və buna qarşı özünün 3 əsas iradını göstərirdi: 1. Daxili orqanlarda dəyişikliklər emosiyalar əmələ gələn zaman çox ləng yaranır ona görədə onlarda yaranan dəyişikliklər emosiyaların yaranmasına səbəb olmur.
   

2. 
   Bədəndə süni yolla (dərman peraparatlarından –iynə vurmaqla) yaradılan üzvi dəyişiklikər əsil emosiyaların əmələ gəlməsinə gətirməyə çıxarmır.
   
3. 
   Orqanlarda əmələ gələn dəyişikliklər müxtəlif emosiyanal vəziyyətlərdə çox az fərqlənir. Məs. Qəzəb zamanı ürək döyüntüsü çoxalır eyni zamanda insan sevdiyi şəxsi görəndə eyni cür olur. Bu emosiyaları periferiuk aftanon(azad, muxtar- tam azad deyil, qismən azad) reaksiyalara görə diferensasiya vermir. Yəni perifenik üzvi reaksiyalara (titrəmək, gülmək və s) görə insanda hansı emosiyaların əmələ gəlməsini ayırmaq mümkün deyildir.
   

6. 
   Lind Seyin – Xebbin aktivləşmə nəzəriyyəsi- bu nəzəriyəyə görə emosiyaların əmələ gəlməsi retukulyar formasiyanın (şaxəlitörəmə) beyin sütünun aşağı hissələrinə təsiri ilə şərtlənir. Məlumdur ki, retukulyar farmasiya beyin qabığını aktivləşdirir. Deməli qıcıqlandırıcıların təsiri nəticəsində sinir sisteminin aktivləşməsi səviyyəsi dəyişir, nəticədə emosiyalar yaranır. Xebbin ekspermental tədqiqatlar apararaq sübut edir ki, emosiyalar psixikaya və davranışa təsir edir və onları tənzimləyir. Belə ki, fəaliyyətin nəticəsinin uğurlu olması üçün nə həddən artı zəif, nədə həddən artıq güclü emosiyanal qıcıqlanma arzu olunmazdır. Fəaliyyətin uğurluluğunu orta səviyyəni qıcıqlanma təmin edir.
   
7. 
   L.Festingerin”koqinitiv dissonans”nəzəriyyəsi. Dissonans fransız sözüdür”uyğunsuzluq ,təzad ” əksi konsonans –uyğunluq təzadsızlıq.
   

Dissonans- mənfi emosiyanal vəziyyətdir və insan obyekt haqqında psixoloji təzadlı informasiyaya malik olanda əmələ gəlir. Bu nəzəriyəyə görə insanda müsbət emosiyalar onun gözlədikləri təsdiq olunanda əmələ gəlir, əksinə ğözlədikləri təsdiq olunmayanda dissonans yaranır ki, buda mənfi emosiyaları yaradır. Deməli, I insanda konsonans, II isə dissonans yaranır. Bu insanda diskanfort əmələ gətirir və insan bundan yaxa qurtarmağa çalışır. Bu yaxa qurtarmağın 2 yollu vardır.

1. 
   Özünün gözləmələrini dəyişdirmək, yəni reallığa uyğunlaşmaq.
   
2. 
   Çalışıb gözləmələrinə uyğun yeni məlumatlar almaq- konsanans yaratmaq.
   

8. 
   P.V.Simonovun emosiyaların informasiya nəzəriyyəsi- bu nəzəriyyə görə fərdin aktual tələbatlarının necə ödənilməsi haqqında informasiya onda emosiyalar yaradır. Məs. Qorxu müdafiə olunmaq vasitələri haqqında informasiya çatışmayanda əmələ gəlir. Deməli insanın nəyəsə tələbatı yoxdursa, onda rmosiyalar yaranmır. Eyni zamanda o öz tələbatlarını ödəyə biləcək informasiyaya malikdirsə və ödəyə bilirsə onda emosiyalar əməmlə gəlmir. Əgər təlabatlarını ödəyə bilmək ehtimal çoxdursa onda insanda müsbət emosiyalar yaradır. Əgər təlabatı ödəyə bilmək ehtimalı azdırsa onda insanda mənfi emosiyalar yaradır.
   

6. İradə

1.İradə haqqında anlayış.

İradə- insanın müəyyən məqsədə yönəlmiş və bu məqsədə çatmaq uğrunda mübarizəsi prosesində meydana çıxan maniyələri aradan qaldırmaq üçün tələb olunan səylərlə bağlı şüurlu hərəkətlərdir. Ümumiyətlə insanların hərəkətləri 2 qrupa bölünür.

1. 
   Qeyri ixtiyari hərəkətlər.
   
2. 
   İxtiyari hərəkətlər.
   

1.Bu hərəkətlərə inpunisiv hərəkətlərdə deyilir. Bu hərəkətlər adətən şüurun nəzarətindən kənarda qalır, ona görə ölçülüb biçilmir. Buna insanların müxtəlif vərdişləri aid edilə bilər. Çağrılan zaman dönüb geriyə baxmaq, qəfil qorxarkən kənara sıçramaq dik atılmaq və s qeyri ixtiyari hərəkətlərə aiddir. Qeyri ixtiyari hərəkətlər kifayət qədər dərk edilməyən təhrik edici qüvvələrin (ustanofka, həvəs və s.) təsiri nəticəsində icra olunan hərəkətlərdir. Bu hərəkətlərin dəqiq planı olmur. İnsanların qorxu, heyrət, afffekt vəziyyətdə etdikləri hərəkət qeyri ixtiyari hərəkətlər adlanır.

2. İxtiyari hərəkətlər- Məqsədin dərk ounması və buna uyğun qabaqcadan müvafiq planlaşdırmanın aparılması nəticəsində yaranan hərəkətlərdir. Məs. qarşıya öyrənmək məksədi qoyaraq dərsi öyrənmək.

İnsanın iradi hərəkətləri ixtiyari hərəkətlərə aid edilir. Lakin heçdə ixtiyari hərəkətlərin hamısı iradi hərəkətlərə aid edilmir. Yalnız məqsədə nail olmaq prosesində qarşıya çıxan maneələri dəf etmək üçün səylər tələb edən hərəkətləri özündə birləşdirən ixtiyari hərəkətlər iradi hərəkətlərə aid edilir. İradi hərəkətlərin səciyəvi xüsusiyətləri aşağıdakılardır.

1. 
   İradi hərəkətlərin insan həmişə bir şəxsiyyət kimi icra edir. İradə yalnız şəxsiyyətə məxsusdur.
   
2. 
   İradi hərəkətlərin icrası zamanı kənardan heçbir məcburiyyət olmur.(şəxsiyyət müstəqil olaraq özü qərar qəbul edir.) azad hərəkətlərdir.
   
3. 
   İradi fəaliyyət dərk olunmuş, insanın məsuliyyət hissi ilə bağlı hərəkətlərdir.
   
4. 
   İradi hərəkətlər bütövlükdə obyektən asılıdır. Həyatda baş verən müxtəlif hadisələrə yaxud təsadüfü hadisələr iradi hərəkətin bilavasitə səbəbi ola bilər.
   

İxtiyari və qeyri ixtiyari hərəkətlər, eləcədə iradi hərəkətlər insanın motivasiya sahəsi ilə sıx bağlıdır. Bildiyimiz kimi motiv fəaliyyətə təhrik edən subyektiv halətdir, qüvvədir. Bu qüvvələr psixoloji baxımdan həyati əhəmiyyət kəsb edən həvəs, istək, arzu və meyillər formasında təzahür edir. İnsanın arzu istək meyilləri həvəsləri ümumilikdə insanın motivasiya sahəsi yaxud istiqaməti adlanır. Bu motivasiya sahəsi müəyyən şəraitlərdə qeyri ixtiyari yaxud ixtiyari hərəkətlər etməyə təhrik edir. Bu baxımdan motivasiya sahəsinin insanda yaratdığı dərk olunmamış situativ hərəkətlər qeyri ixtiyari yaxud impulsiv hərəkətlər adlanır, dərk olunan məqsədyönlü hərəkətlər eləcədə müəyyən maniyələri dəf etməyə səylərə tələb edən hərəkətlər isə ixtiyari hərəkətlər adlanır. Bütün bunlar iradənin insanın motivasiya sahəsi ilə qarşılıqlı əlaqəsi olmasını sübut edir. Motivasiya sahəsi dedikdə şəxsiyyətin nəyi və nə üçün istəməsi başa düşülür. Bütün iradi hərəkətlər ixtiyari hərəkətlərə aid edilir lakin heçdə bütün ixtiyari hərəkətlər iradi hərəkətlərə aid edilmir.

İradənin funksiyası.

1. 
   Tənzimləyici funksiya-insanın fəaliyyətini və davranışını tənzimləyir. Məs: Gün rejiminə əməl edir.
   
2. 
   Təhrikedici-Qarşıya qoyulan məqsədə nail olmağa səylər göstərir, maneəçiliyi dəf edir.
   
3. 
   Ləngidici funksiya-insanın qarşısına qoyduğu məqsədə uyğun nədənsə imtina edir. Məs: zərərli adətdən yaxa qurtarmaq.
   

7. İradi işin quruluşu (mərhələləri)

İradi işin mərhələləri aşağıdakılardır.

1. 
   Qarşıya məqsədin qoyulması-bu mərhələdə məqsəd şəxsiyyətə aydın olur, o müəyyən təlabatlarını ödəmək istədiyini dərk edir.
   
2. 
   Motivlərin əmələ gəlməsi-bu mərhələdə insan məqsədə nail olmaq üçün rastlaşdığı çoxlu sayda motivlərdən, yaxudda yaranan motivlərdən məhz birini əsas götürür. Buna motivlərin iyerarxiyası deyilir (əhəmiyyətlərinin artmasına görə düzülməsi) deyilir.
   

Şəxsi əhəmiyyət kəsb edən motivlər ön plana keçir. (A. N. Leontiyev)

3. 
   Məqsədə nail olmaq üçün üsul və vasitələrin-bu mərhələdə insan qarşıya qoyduğu məqsədə nail olmaq üçün hansı üsul və yollardan istifadə etmək üçün götür qoy edir. O məhz məqsədə nail olmağa daha çox ehtimallı vasitəni seçir. Məs: imtahana hazırlaşanda qrup yoldaşı ilə birlikdə hazırlaşmağı daha məqbul hesab edir.
   
4. 
   Qərarın qəbul edilməsi mərhələsi-bu mərhələdə əsil iradi iş həyata keçir. Qərarın qəbulu çox məsuliyyətlidir. Ona görə ki, qərarı qəbul edən zaman elə yol və vasitə seçmək lazımdır ki, məhz həmin qərar məqsədə nail olmağa imkan versin.
   

I. 4 mərhələsi iradi işin intellektual mərhələsi qəbul olunan qərarın icrası isə icra mərhələsi adlanır. Deməli V mərhələdə qəbul olunan qərar icra olunur. Ona görə ki, qəbul olunan qərar şəxsin məsuliyyət hissini artırır. Bu şərtlə ki, şəxs özü qərarı qəbul etsin. Məhz buna görə cavabdeh postlarda rəhbər vəzifəsində işləyən şəxslərdə ürək-damar, şəkərli diabet xəstəlikləri daha tez əmələ gəlir.

Bir sıra hallarda əmələ gələn şəraitin xüsusiyəti işin nəticəsini əvvəlcədən müəyyənləşdirməyə imkan vermir. Belə olanda insan qərar qəbul etmək üçün risk etməli olur. Psixologiyada səmərəli və səmərəsiz risk növləri ayrılır.

İradi işin icra mərhələsində insanın özünə sahib olması özünə nəzarət etməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İnsan müəyyən çətinlikləri aradan qaldırdıqca onun iradi keyfiyyətləri möhkəmlənir və tədricən xarakter əlamətlərinə çevrilir. Məhz bu baxımdan xarakterin iradi keyfiyyətlərə ayrılır.

8. Şəxsiyyətin iradi keyfiyyətləri.

İradi keyfiyyətlər şəxsiyyətin iradi fəaliyyəti prosesində təzahür edir və formalaşır. Ümumiyyətlə insanın iradi keyfiyyətləri çoxdur və onlar xarakter əlamətləri kimi çıxış edir və bunlardan ən mühümləri müstəqillik əksi qeyri müstəqqilik, təkidlilik, tərəddüdlük, qətiyyətli, qətiyətsizlik, soyuqqanlılıq, soyuqqanlı olmamaq, inamlı inamsız və s. İradi keyfiyyətlərin formalaşmasında tərbiyyənin rolu çox böyükdür. Tərbiyyə düzgün qurulmadıqda şəxsiyyətdə iradi nöqsanlar yaxud mənfi iradi keyfiyyət əmələ gəlir. Şəxsiyyətin iradi keyfiyyəti 3 qrupa bölünür.

1. 
   İlkin iradi keyfiyyətlər: İradi güc, təkidlililik.
   
2. 
   Törəmə iradi keyfiyyətlər: Qətiyətlilik, cəsarət, özünü ələ almaq, inam.
   
3. 
   İradi keyfiyyətlər: Məsuliyyətlilik, intizamlılıq, işgüzarlılıq, təşəbüskarlıq.
   

İradi keyfiyyətlər həm müsbət həmdə mənfi ola bilər.
Mövzu 16. Temperament