AZƏrbaycan döVLƏt məDƏNĠYYƏt və ĠNCƏSƏNƏt unġversġtetġ azərbaycan mġLLĠ KĠtabxanasi
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Kitabxana-İnformasiya Elmləri: tədris və təcrübədə yeni çağırışlar” Beynəlxalq elmi konfransının materialları
- Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti Azərbaycan Milli Kitabxanası
- Tahira Hasanzade MOVLANA JALAL AD-DIN RUMI AND HUSEYN AZAD TABRIZI Summary
- AZƏRBAYCANDA ĠLK KĠTAB KATALOQU Açar sözlər
|
Tahirə Həsənzadə AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu baş elmi işçisi, tarix üzrə elmlər doktoru, dosent direction50@mail.ru ƏLYAZMALAR ĠNSTĠTUTUNUN ELMĠ FONDUNDA QORUNAN HÜSEYN AZAD TƏBRĠZĠNĠN TƏRCÜMƏ ƏSƏRLƏRĠ Açar sözlər: Mövlana Cəlaləddin Rumi, Mirzə Yusif Təbrizi, Avropa, Leyden, Hüseyn Azad. Xalq yazıçısı Anarın «Ədəbiyyat qəzeti»nin 21 sentyabr 2007-ci il tarixli sayında dərc etdirdiyi «Çağdaşımız Mövlana» adlı məqaləsini oxuduqdan sonra XIX əsr Qacarlar dövrü- nün bir azərbaycanlı ziyalısının böyük şair Cəlaləddin Ruminin «Məsnəvi»sini fransız dilinə tərcümə edərək Avropada nəşr etdirdiyi faktını xatırladım. Qəzetin həmin sayında diqqətə çatdırılırdı ki, qüdrətli türk mütəfəkkiri və şairi Mövlana Cəlaləddin Ruminin anadan olmasını 800 illiyi YUNESKO tərəfindən yüksək səviyyədə qeyd olunur və 2007-ci il «Mövlana Cəlaləddin Rumi ili» elan edilir. «Bizim ağa» mənasında olan Mövlana ifadəsi Şərqin böyük şairi Cəlaləddin Rumiyə verilmiş şərəfli bir addır. Dəyərli əsərlər yazmış Mövlana özünün 6 cildlik «Məsnəvi»si ilə bütün dünyada şöhrət tapmışdır. Əsər onun dərin fəlsəfi fikir və düşüncələrini ifadə edir, bir çox dillərə tərcümə olunmuşdur. Fransız dilinə tərcümə edən və Avropada yayan ilk şəxsiyyət Hüseyn Azad Təbrizidir. On doqquzuncu yüzillikdə Qacarlar hakimiyyəti dövründə yaşamış azərbaycanlı ictimai – siyasi xadimlərdən bəhs edən İran alimi (əslən azərbaycanlı) Mehdi Bamdad Hüseyn Azad Təbrizi haqqında da məlumat verir. Hüseyn Azad Təbrizi tarixdə demokratik, azad fikirli dip- lomat kimi tanınmış Mirzə Yusif xan Müstəşarüddövlənin oğludur. Mirzə Yusif XIX əsr Qa- carlar dövrünün ilk konstitusiyasını (Qanune Əsasi) yazmış və çox məhrumiyyətlərə düçar ol- muşdur. «Yek kəlmə» adlanan həmin əsər 1905-ci ildə Tehranda yaradılmış «Əncüməni- məxfi»nın (gizli təşkilat) siyasi proqramı kimi qəbul edilmişdi. 1867-1871-cı illərdə Qacar dövlətinin Fransada konsulu kimi fəaliyyət göstərmiş Mirzə Yusif xan Təbrizi oğlu Hüseyn Azad Təbrizini London universitetində tibb təhsilini almağa göndərmişdir. Böyük Azərbaycan mütəfəkkiri, dramaturq M.F.Axundov Mirzə Yusif xanla uzun müddət məktublaşmışdır. Mirzə Yusif xanın ona yazdığı məktublarda oğlunun xaricdə təhsil alması və ingilis, fransız dillərini mükəmməl bilməsi barədə məlumat vardır (1, 282). Hüseyn Azad Təbrizi təhsilini bitirərək İrana qayıtdıqdan sonra əvvəlcə Nəsrəddin şah Qacarın (1831-1896) şəxsi həkimlərindən biri, bir müddətdən sonra isə şahın oğlu, İsfahan hakimi Məsud Mirzənin (Zilli Sultan) həkimbaşısı təyin edilmişdir. Hüseyn Azad 1899-cu ilə- dək həmin vilayətdə xidmət etmiş, həmin il müəmmalı şəkildə ölkəni tərk edərək Avropaya getmiş və ömrünün sonunadək orada yaşamışdır. “Kitabxana-İnformasiya Elmləri: tədris və təcrübədə yeni çağırışlar” Beynəlxalq elmi konfransının materialları - 200 - Hüseyn Azad Təbrizini şəxsən tanıyan Hacı Mirzə Ənsari «Tarixe – İsfəhan və Rey» əsərinin 330-cu səhifəsində yazır: «Doktor Hüseyn xan Azad, Mirzə Yusifxan Müstəşarın oğludur. «Məsnəvi»ni fransız dilinə tərcümə etmiş, yeni elmlərdə ilk professordur. O, iyirmi il bundan əvvəl antik kitabları münasib qiymətə almışdır. Məndən başqa bir kimsə ilə yaxın olmamışdır. Azad mənimlə birlikdə fars və ərəb zərbülməsəllərini tərtib etmişdir və məni də bu işə o həvəsləndirmişdir. Bir neçə il bundan əvvəl Ağayi Dehxudanın (Ələkbər Dehzuda məşhur «Lüğətnamə» adlı çoxcildlik ensiklopedik əsərin müəllifidir – T.H.) və doktorun (özünün) kitablarını Parisdə nümayiş etdirmək üçün oraya yola düşmüş və bir daha İrana qayıtmamışdır, çox güman ki, daha qayıtmayacaq» (2, 378). Bu, həqiqətən də belə oldu. Hüseyn Azad Təbrizi 1899-cu ildə zəngin kitabxanasını da özü ilə aparıb, vətənini tərk etdi. Mirzə Ənsarinin dediklərindən məlum olur ki, o, həmvətən- lərindən uzaq gəzmişdir və bir kimsə ilə yaxın olmamışdır. Bəs, görəsən, bu soyuqluq onda haradan əmələ gəlmişdir? Yəqin ki, atasının zindana atılması, Hüseyn Azad xana qarşı uzun müddət yanında qulluq etdiyi Zilli Sultanın kobudluğu, onu zülm və bəd əməllərinin şahidi olmasıdır. Hüseyn Azad Təbrizinin atası Mirzə Yusif xan 1895-cı ildə Qəzvin həbsxanasında dün- yasını dəyişmişdir. Digər tərəfdən insanlarda olan biganəlik Hüseyn Azadı çox əsəbiləşdirirdi. Mehdi Bamdad yazır ki, ona görə də belə insanlar arasında qalaraq, onlarla ünsiyyətdə az olmağı, dostluq əlaqələri saxlamamağı üstün tutmuş, onlardan uzaqlaşmışdır. Mənbələrin verdiyi məlumat onu deməyə əsas verir ki, Hüseyn Azad Mövlana Cəlaləd- din Rumi «Məsnəbi»sini hələ İranda olarkən tərcümə etmiş, ölkədən gedərkən özü ilə apar- mışıdır. Hüseyn Azad fazil və kitabsevər bir insan olmuşdur. Onun qədim, nəfis əlyazmalarla zəngin kitabxanası Londonda Kevariç kitab mağazası vasitəsilə satılmışdır. O, 1936-cı ildə Parisdə avtomobil qəzası nəticəsində həlak olmuşdur. Atası Mirzə Yusif Müstəşarüddövlə kimi onun da həyatı məşəqqətli olmuş, faciəli sonluqla bitmişdir. Hüseyn Azad Təbrizi həkim olmaqla bərabər həm də poeziya vurğunu idi və Avropada yaşadığı 40 ilə yaxın bir müddətdə Şərqin klassik şairlərinin əsərlərinin tərcüməsi, təbliği ilə məşğul olmuşdur. O, farsdilli şairlərin əsərlərininin müntəxəbatını tərtib etmiş, onu həm fars, həm də mükəmməl yiyələndiyi fransız dilində nəşr etdirərək, Avropada yaymışdır. Hüseyn Azad Təbrizi Mövlana Cəlaləddin Ruminin «Məsnəvi»sini Avropada həmin dövrdə çox geniş yayılmış fransız dilinə tərcümə etmişdir. Hollandiyanın Leyden şəhərində, Bril mətbəəsində 1323-cü (1905) ildə nəşr etdiyi «Gülzari-mərifət» kitabi fars dilində rübailər toplusundan ibarətdir. Rübailər məcmuəsində Mövlana Cəlaləddin Rumi, Sədi, Əttar, Cami kimi şairlərlə yanası, Azərbaycanın klassiklərindən Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Xacə Nəsirəddin Tusi, Qasim Ənvar Təbrizi, Mustafaquluxan Şamlu, Baqi Təbrizinin rübailərindən nümunələr verilmişdir (3). Hüseyn Azad Təbirizi «Gülzari – mərifət» kitabını həm fars dilində, həm də fransız dilində nəşr etdirmişdir. Bu haqda ikinci kitabın, 1909-cu ildə Leydendə nəşr etdirdiyi «Sübhi-ümmid» adlı məsnəvilər kitabının müqəddiməsində məlumat verərək yazır: «Dostların xahişi ilə tərtib etdiyimiz rübailər toplusunu fransız dilinə də tərcümə etdik və elm əhli tərəfindən bəyənilmişdir. İndi isə ariflərin məsnəvilərindən nümunələr toplusu hazırlamaq təşəbbüsündəyik. Çünki tərcümə etdiyim Mövlana Rumi «Məsnəvi»sindən əlavə Şərqdə fars Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti Azərbaycan Milli Kitabxanası - 201 – dilində məsnəvi nümunələri yazılmışdır. Bizim hazırladığımız kitablar isə dəryada bir damladır. Bu kitab da «Gülzari-mərifət» kimi fransız dilinə tərcümə olunmuşdur (4). «Sübhi-ümmid» kitabında Mövlana Cəlalləddin Rumi «Məsnəvi»sindən II dəftər (səh. 39, 46-52, 127-131, 133, 134, 161, 162), V dəftər (s. 94-96), eləcə də Nizami Gəncəvi, Əssar Təbrizi əsərlərindən nümunələr verilmişdir. Nizami Gəncəvinin «Sirlər xəzinəsi» poemasın- dan üç hekayə – «Kərpickəsən qocanın hekayəti», «Meyvəsatanla tülkünün və cibkəsənin hekayəti» və «İsa peyğəmbərin hekayəti», Xaqani Şirvaninin «Töhfətül-İraqeyn», Əssar Təbrizinin «Mehr və Müştəri», Ənisi Şamlunun «Mahmud və Ayaz», Əvhədi Marağayinin «Cam və Cəm», Mahmud Şəbüstərinin «Gülşəni-raz» məsnəvilərindən parçalar verilmişdir. Hüseyn Azad Təbrizi ömrünün sonunadək doğma, gözəl şəhərindən ayrı düşsə də Təbriz şairlərini qürbətdə özü ilə yaşatdı. Təbriz şəhəri Mövlana Cəlaləddin Rumi üçün də eşq, gözəllik və arzular şəhəri olmuşdur. Çünki onun mürşidi Şəms Təbrizinin doğulduğu şəhərdir. Mövlananın şeirləri arasında içində Təbriz sözü keçən 221 beyt vardır. Mövlana, yanında Təbrizdən danışılanda cavanlaşdığını söyləyirmiş, şəhərin azadlığın və sənətin mərkəzi olduğunu, burada cəsur və döyüşçü insanların yaşadığını deyirmiş. ƏDƏBĠYYAT 1. Axundov M.F. Əsərləri. c. 3. Bakı, «Elm», 1988, 388 s. 2. Bamdad Mehdi. Tarixi-ricalı-İran. c. 1. Tehran, Çapxaneyi-banğe-bazərganiyi – İran, 1966, 599 s., fars dilində. 3. Hüseyn Azad Təbrizi. Gülzari – mərifət. Leyden, Mətbəei – Bril, 1905, 206 s., fars dilində. 4. Hüseyn Azad Təbrizi. Sübhi – ümmid. Leyden, Məbəei – Bril, 1909, 208 s., fars dilində. Tahira Hasanzade MOVLANA JALAL AD-DIN RUMI AND HUSEYN AZAD TABRIZI Summary In 2007, UNESCO celebrated the 800th anniversary of Movlana Jalal ad-din Rumi. The author of this article researches a French translation of “Masnavi” Jalal ad-din Rumi made by Azad Huseyn Tabrizi and its issue in Europe. Keywords: Movlana Jalal ad-din Rumi, Mirza Yusuf Tebrizi, Europe, Leyden, Huseyn Azad . “Kitabxana-İnformasiya Elmləri: tədris və təcrübədə yeni çağırışlar” Beynəlxalq elmi konfransının materialları - 202 - Əli Məmmədbağır oğlu Əliyev AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent ali.aliyev55@gmail.com AZƏRBAYCANDA ĠLK KĠTAB KATALOQU Açar sözlər: Kataloq, biblioqrafiya, Orucov qardaşları, mətbəə, əlyazma, əski çap kitabı, kitabxana. Kağıza köçürülərək cildlənmiş kitablarımızın yaranmasından təxminən min ilə yaxın vaxt keçib. Mütəxəssislərin verdiyi məlumata görə əski çap kitabları nəzərə alınmazsa, bu müddət ərzində bir milyondan artıq Azərbaycan əlyazma kitabı yaranmışdır. Bununla bağlı bir faktı qeyd edək ki, hələ XIII əsrdə böyük Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin təşəbbüsü ilə Hüla- külərin hakimiyyəti dövründə Marağada inşa edilmiş rəsədxananın nəzdindəki kitabxanada 400.000 əlyazma kitabı olmuşdur. Əgər bunu indiki AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyaz- malar İnstitutunda saxlanan əlyazma kitablarının sayı ilə müqayisə etsək (hal-hazırda institutun xəzinəsində 12.000 əlyazma kitabı saxlanılır – Ə.M.), 800 il bundan əvvəl təkcə bir kitabxa- nada bu qədər əlyazma kitabının mövcudluğu ilə bağlı xalqımızın vaxtilə olduqca zəngin kitab sərvətinə malik olması haqqında bizdə geniş təsəvvür yaranar. Çox güman ki, belə bir zəngin kitabxanada və yaxud digər kitabxanalarımızda kitabların sistemliliyini, strukturunu, xronolo- giyasını, ümumiyyətlə əlyazma kitabı paleoqrafiyasını özündə əks etdirən, yəni xəzinəyə ―daxil olmaq üçün açar‖ olan və oxuculara bələdçilik edə bilən kitab kataloqları da olmuşdur. Ancaq hələ ki çoxminli əlyazma kitablarımızın arasında belə bir mənbəyə rast gəlməmişik. Xatırladaq ki, tarixən çox sayda əlyazma kitabı xəzinələrimiz olsa da, kitablarımızın kataloqlaşdırılması işi ilk dəfə avropalılara məxsus olmuşdur. 1739-cu ildə Paris Milli Kitabxanasında saxlanılan ərəb, fars və türk dilində köçürülmüş əlyazma kitablarının paleoqrafiyasına aid tərtib edilmiş kataloqda 4200 əlyazma kitabı haqqında paleoqrafik təsviri məlumat verilmişdir. Azərbay- canda isə bu səpkidə Orucov qardaşları tərəfindən hazırlanan ilk kataloqun nəşri XX yüzilliyin əvvəllərinə təsadüf edir [Orucov Qardaşları, 1912]. Düzdür, buna qədər kataloq tərtibi qaydalarına cavab verən və yaxud qismən cavab verən bir sıra işlər görülmüşdür. Məsələn, 1828-ci ildə Rusiya qoşunları Ərdəbili işğal etdikdən sonra Şeyx Səfi məqbərəsində XIII əsrdən mövcud olmuş kitabxananın zəngin irsi qarət edilib Sankt- Peterburqa aparılarkən yolüstü Tiflisdə bir müddət saxlanmış və bu fürsətdən istifadə edən, o zaman Qafqaz baş komandanının dəftərxanasında şərq dilləri mütərcimi olmuş görkəmli mütə- fəkkir Abbasqulu ağa Bakıxanov oradakı əlyazma kitablarının siyahısını tərtib etmişdir [İ.Zəkiyev, 2000, səh. 337]. Ancaq həmin siyahı bu gün əlimizdə yoxdur. Bu siyahı əgər gəlib bizə çatsaydı belə onu elmi-paleoqrafik tələblərə cavab verən kataloq hesab edə bilməzdik. Olsa-olsa bu siyahı qədim əlyazma xəzinələrimizin birindən, orada hansı əlyazmaların olması haqqında bizə məlumat verən mötəbər bir mənbə ola bilərdi. Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti Azərbaycan Milli Kitabxanası - 203 – XIX əsrin ikinci yarısında azərbaycanlı bir müəllifin – Misirdə yaşamış Əli Hilmi Dağıs- tani əl-Qubaviyyəs-Sumaqabadinin türk və fars dillərində əlyazma, çap kitablarımıza aid tərtib etdiyi kataloq ölkəmizdən xaricdə yaranan ən faydalı biblioqrafik mənbələrdən biridir. Əli Hilmi ―Misirdə Xidviyyə kitabxanasında saxlanılan türk və fars kitablarının kataloqu‖ adlanan kitabını 1888-ci ildə Qahirə şəhərinin ―Amirə‖ mətbəəsində çap etdirmişdir [İ.Zəkiyev, 2000, səh. 373]. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra – ötən əsrin 20-30-cu illərdə həm kitab ticarəti mağazalarında, həm də kitabxanalarda ədəbiyyatı seçmək məqsədilə ―Azərnəşr‖in çapdan buraxdığı kataloqlar da əhəmiyyətli rola malik olmuşdur. Bundan sonra Azərbaycanda kataloqlaşdırma işi sahəsində demək olar ki, uzun müddət fasilə yaranmış, bir də əsrin sonunda elmi-paleoqrafik tələblərə cavab verən ərəbdilli, farsdilli və türk əlyazmalarının kataloqları, həmçinin bio-biblioqrafik elmi təsvirlər, biblioqrafiyalar hazırlanıb nəşr edilmişdir [M.Adilov, ―Elm‖ qəzeti, 8 oktyabr 2009]. Xatırladaq ki, Orucov qardaşlarının hazırlayıb 1912-ci ildə öz- lərinə məxsus mətbəədə çap etdirdiyi kataloq Azərbaycanda çap kitablarına həsr olunmuş ilk biblioqrafik mənbədir. Orucov qardaşlarının tərtib edərək çap etdirdiyi kataloq ―Bakıda Bəradərani-Orucof kü- tubxanəsinin əsamiül-kütubi‖ adlanır. Kataloq 3 dəfə – 1912, 1913 və 1914-cü illərdə nəşr olunmuşdur. ―Əsamiül-kütubi‖ (―Kitabların adları‖) Azərbaycanda kataloqlaşdırma sahəsində ilk nəşr olduğu üçün, bu mənbənin üzərində dayanıb, daha ətraflı məlumat verməyi vacib hesab edirik. 38 səhifədən ibarət kataloqun birinci nəşrinin ilk 2 səhifəsində ―Bir iki söz‖ adlanan mü- qəddimə yazılmış və sonra 532 çap kitabının təsviri məlumatı verilmişdir. Kataloq nazik və parlaq kağızda çap olunmuşdur. Kitabın titul vərəqində ―550 müxtəlif növ təlim, qiraət və mü- taliəyə dair Qafqaz və İstanbulda çap olunmuş kitablar əhatə olunur‖ (sadələşdirmə bizimdir – Ə.M.) yazılmışdır. Qeyd edək ki, burada bir uyğunsuzluqla da rastlaşırıq. Titul vərəqində kitab- ların sayı 550 sayda göstərilsə də, kataloqda 532 çap kitabı haqqında biblioqrafik məlumat ve- rilmişdir. ―Əsamiül-kütubi‖yə yazılmış ön sözdən və ozamankı dövri mətbuatdan kataloqla bağlı, onun tərtibçiləri haqqında aşağıdakılar bəlli olur. Abuzər, Qənbər və Oruc Orucov qardaşları Bərdənin Alpout kəndindən Bakıya gələrək əllərində olan vəsaitlə şəhərdə yer icarəyə götürüb, mətbəə avadanlığı alıb kitab çapı ilə məşğul olmuşlar. Orucov qardaşlarının mətbəəsi indiki AMEA Əlyazmalar İnstitutu binasının birinci mərtəbəsində yerləşmişdir. Yarımzirzəmidə yerləşən mətbəə üçün icarə etdikləri yerə görə qar- daşlar həmin binanın üst iki qatında yerləşən ―Qızlar məktəbi‖nə kömək olsun deyə hər ay ki- rayə haqqı ödəyirdilər. Çünki binanı inşa etdirmiş Bakı milyonçusu, xeyriyyəçi Hacı Zeynalab- din Tağıyev tərəfindən məktəbin hesabına bankda qoyulmuş 125 min manatdan gələn faiz gəliri məktəbin idarə olunmasına kifayət etmirdi. ―Qızlar məktəbi‖nin açılmasının 5 illiyi mü- nasibətilə ―Füyuzat‖ məcmuəsinin 8 dekabr 1906-cı il sayında İsmayıl adlı jurnalist (soyadı ya- zılmamışdır – Ə.M.) yazırdı: ―Məktəbin başlıca sərmayəsi Taqiyof həzrətlərinin ianə etmiş ol- duqları 125 bin manatdan ibarət olub məktəb bu məbləğin faizi ilə idarə olunuyor. Buna mək- təb binasının icarəyə verilmiş olan alt qatından alınan kira ilə öz xərcləri ilə okuyan qızların verdikləri dərs ücrəti dəxi əlavə olunuyorsa da, yenə məktəbin məsarifi-ümumiyyəsinə yetmi- yor‖. “Kitabxana-İnformasiya Elmləri: tədris və təcrübədə yeni çağırışlar” Beynəlxalq elmi konfransının materialları - 204 - Müqəddimədə tərtibçilərin bu kataloqu çap etməsinin məqsəd və məramı açıqlanmışdır. Burada yazılıb ki, ―möhtərəm əhali (oxucular – Ə.M.) bizdən İstanbul və Qafqazdan kənarda çıxan kitablar haqqında soruşduqda, biz də mağazamızda çox kitab saxlamağa imkanımızın olmadığını bildirirdik. Bununla bərabər nəşriyyatımızın getdikcə genişlənməsini nəzərə alıb, yeni bir kitabfüruş mağazası (kitab satılan mağaza – Ə.M.) açdıq. Burada Qafqaz çap kitabları ilə bərabər, İstanbul kitablarının satışını yerinə yetirdik. Möhtərəm oxucuların işini asanlaşdır- maq üçün ―Əsamiül-kütubi‖ni təqdim etməklə yanaşı ticarət şərtlərimizi də bildirdik‖ [Orucov Qardaşları, 1912, səh.2]. Naşirlərin şərtlərinə görə az və yaxud çox sayda kitab sifariş verənlər kitabların pulunun üçdən bir hissəsini beh olaraq qabaqcadan göndərməli idilər. Az sayda kitab sifariş verənlər beh əvəzinə məktub və marka göndərə bilərdilər. Göndərilən kitablar şərtə görə geri qəbul edilməyəcəkdi. Nəhayət, şərtlərdən biri də bu idi ki, kitabfüruşlar və məktəblər üçün kitabların qiymətində güzəşt olunurdu. Orucov qardaşları mətbəənin yanında açdıqları mağazada kitabların satışını və təbliğini sürətləndirmək üçün kitab kataloqunun nəşrini olduqca vacib hesab edirdilər. Oxucuların xahi- şini nəzərə alan Orucov qardaşları kataloqa həm Qafqazda, həm də İstanbulda elmin müxtəlif sahələrinə aid çap olunmuş kitablar haqqında ayrı-ayrı bölmələrdə biblioqrafik məlumat verir- dilər. Kataloqun 1912-ci il ilk nəşrində kitablar haqqında paleoqrafik məlumat yalnız cədvəl şəklindədir. Burada kitablar nəşr olunduğu yerə görə - İstanbul və Qafqaz kitabları olmaqla iki hissəyə ayrılıb. Müxtəlif bölmələr üzrə hər bir kitabın sıra sayı, adı, müəllifi və qiyməti göstəri- lib. İstanbul kitabları aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: məktəb kitabları, hesab kitabları, sərf və nəhv kitabları, fənni-inşa və kitabət kitabları, tarix kitabları, coğrafiyaya dair kitablar, fars ki- Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti Azərbaycan Milli Kitabxanası - 205 – tabları və müxtəlif kitablar. Kataloqdakı 532 kitaba aid biblioqrafik məlumatdan 337-i İstanbul kitablarına aiddir. Bu kitabların arasında o zaman oxucular üçün olduqca lazımlı olan dərsliklə- rə, bədii, tarixi və elmi kitabları görmək olur. Bunlardan məktəb kitabları bölməsində ―Rüqə xəttilə qiraət kitabı‖ (Hüseyn Nafiz), ―Çocuqlara qiraət‖ (Nəcib Nicati), ―Bidayəti-qiraət‖ (Əli Nəzima); hesab kitablarına aid bölmədə ―Müxtəsər hesab‖ (Hüseyn Hifzi), ―Təlimi-hesab‖ (Əli Nihad), ―İslahi-hesab‖, ―Hesab əməli‖ (Məhəmməd Cəlal); sərf və nəhv kitablarına aid ―Yeni sərf‖ (Əhməd Rasim), ―Osmanlı sərfi‖ (Nəcim Asim), ―Bəlağəti-Osmaniyyə‖, ―Sərfi-farsi‖ (Əhməd Cövdət); tarix kitablarına aid ―Tarixi-Osmaniyyəyə bir nəzər‖ (Ə.Nüzhət), ―Tarixi- İslamə bir nəzər‖ (İbn ən-Nüzhət), ―Müxtəsər Osmanlı tarixi‖ (İbrahim Həqqi); coğrafiyaya aid ―Məktəb atlası‖ (Şükri), ―Coğrafiyayi-ümumi‖ (M.Tofiq); fars kitablarına aid ―Üsuli-farsi‖, ―Zəbani-farsi‖ (Feyzi), ―Sərfi-farsi‖ (Hüseyn Hifzi) və s. kitabların, həmçinin müxtəlif kitablar bölməsində fəlsəfə, məntiq, əxlaq, kimya, təbiət, heyvandarlıq, memuar ədəbiyyatı, səyahətna- mə və ilahiyyata aid kitablarla yanaşı, qərb ədəbiyyatından türk dilinə tərcümə edilmiş ―İyirmi beş milyonluq bank notu‖, ―Kapitan Qrantın çocuqları‖ kimi məşhur əsərlər haqqında biblio- qrafik məlumatlar vardır. Qafqaz kitabları sərlövhəsi altında dərs kitabları, uşaqlara məxsus qiraət kitabları, heka- yə, roman və qeyri mütaliə kitabları, teatr kitabları və rus kitablarının biblioqrafik xüsusiyyət- ləri əhatə olunub. Həmin kitablar çap nüsxələri olsalar da, bu gün onların hər biri əlyazma ki- tabları kimi ən nadir, qiymətli kitab nüsxələrindən hesab edilir. Çünki həmin kitabların bu gün çox az sayda nümunələri Bakıda və xarici ölkələrin kitabxanalarında saxlanılır, bəzi kitabların isə bir nüsxəsi belə bu gün bizə gəlib çatmamışdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, hal-hazırkı mövcud əski çap kitablarımızla bağlı vaxtilə tanınmış əlyazmaşünas alim Əzizağa Məmmə- dovun 716 əski çap kitabından ibarət tərtib etdiyi ―Əski çap kitabları kataloqu. Türkdilli kitablar‖ biblioqrafik araşdırması 2008-ci ildə nəşr olunmuş və burada Əlyazmalar İnstitutunda mühafizə edilən türkdilli əski çap kitablarının elmi-paleoqrafik təsviri verilmişdir [Ə.Məm- mədon, 2008]. ―Əsamiül-kütubi‖ kataloqu Azərbaycan kitablarının kataloqlaşdırılması sahəsin- də ilk elmi-təcrübi iş olaraq, buraya günümüzlə səsləşən və öz elmi dəyərini, təcrübi əhəmiy- yətini itirməyən əski çap kitablarının təsviri məlumatları daxil edilmişdir. Kataloqda Abdulla Şaiqin ―Uşaq gözlüyü‖, ―Gülşəni-ədəbiyyat‖, ―Tıq-tıq xanım‖, ―Yaxşı arxa‖, ―Tülkü və xoruz‖, ―Gözəl bahar‖, ―İki uşaq‖, ―Bədbəxt ailə‖ əsərlərinin və ―Robinzonun hekayəsi (şəkilli)‖ tərcüməsinin nəşr nüsxələrinin paleoqrafik xüsusiyyətlərindən bəhs olunur. Həmçinin burada tanınmış ilahiyyatçı alimlərimizdən M.M.Cəfərzadənin ―Kərbəla yanğısı (tarixi və müaşiqəli roman)‖, ―On yeddi ramazan‖, ―Əzrai-qureyş‖, ―Armanusə‖, ―Təfsiri-Quran‖ (3 cilddə), Hacı Məhəmmədhəsən Nuxəvi Mövlazadnin ―Kitabül-bəyan fi təfsirəl-Quran‖, görkəmli şair və yazıçılarımızdan Seyid Əzim Şirvaninin mənzum hekayələri, Ədil xan Ziyadxanın ―Avropada üç aylıq səyahət‖, Abbas Səhhətin ―Sınıq saz‖, ―Məğrib günəşi‖, Böyükağa Talıbovun ―Yaxşı məsləhət hər şeydən yaxşıdır‖, Y.V.Çəmənzəminlinin ―Yeddi hekayə məcmuəsi‖, ―Məlik Məhəmməd‖, S.M.Qənizadənin ―Tülkü və Çak-çak bəy‖, ―Məktubati-Şeyda bəy‖, ―Müəllimlər iftixarı‖ və s. ilahiyyatçı, şair, yazıçı və dramaturqların əsərlərinin çap nüsxələri haqqında biblioqrafik məlumat əldə etmək mümkündür. ―Əsamiül-kütubi‖nin sonunda teatr tariximizlə bağlı XX yüzilliyin əvvəllərində Ə.Haq- verdiyev, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Nəcəf bəy Vəzirov, S.M.Qənizadə kimi məşhur yazıçılarımı- “Kitabxana-İnformasiya Elmləri: tədris və təcrübədə yeni çağırışlar” Beynəlxalq elmi konfransının materialları - 206 - zın, eyni zamanda adı ədəbiyyat tariximizdə o qədər də yer almayan müəlliflərin səhnə əsər- lərinin paleoqrafik-biblioqrafik xüsusiyyətləri ilə tanış oluruq. Kataloqa daxil edilən, XX yüzilliyin əvvəllərində əski əlifbada yaranan kitabların kitab- şünaslıq və kitab tarixi baxımından öyrənilməsi nə qədər vacibdirsə, onların mətnlərinin teksto- loji tərəfdən araşdırılması da əhəmiyyətlidir. Çünki bu kitabların ilk nəşrindən sonrakı dövrdə bir neçə dəfə əlifba islahatı aparılmış və növbəti nəşrlərdə ictimai-siyasi vəziyyətlə bağlı olaraq kitabların mətnləri müəyyən dərəcədə dəyişikliyə, müdaxilələrə məruz qalmışdır. Üzərində əl gəzdirilmiş belə kitablardakı əsərləri ilkin vəziyyətə qaytarıb bərpa etmək üçün məhz ilkin nəşrin nüsxələri arxetip nüsxə olaraq başlıca əhəmiyyət kəsb edir. Bu mənada vaxtilə ərəb qrafikasında nəşr olunmuş əski çap kitablarının ədəbiyyat tariximizin, eləcə də digər elm sahə- lərinin ilkin mənbələrdən öyrənilməsində və yaxud hər hansı bir faktın dəqiqləşdirilməsində böyük rolu ola bilər. Kataloqun son səhifəsində ―İxtar‖ (―Xatırlatma‖) başlığı ilə bir qeyddə ―Bir çok kitablar təbdən (çapdan – Ə.M.) çıkmadığına görə, qiyməti məlum olmadığı üçün onları ―Əsamiül- kütubi‖yə daxil etmədik, təbdən çıkdıqca onların barəsində ayrıca elan edəcəyiz‖ yazılmışdır [Orucov Qardaşları, 1912, səh.38]. Kataloqun sonundakı bu xatırlatma elanı da naşirlərlə oxucu arasında sıx əlaqə yaratmağın, kitabların təbliğinin ən vacib cəhəhətlərindəndir. ―Əsamiül- kütubi‖ kataloqu 1912-ci il ilk nəşrindən sonra iki dəfə – 1913-1914-cü illərdə də çap olunmuş- dur. Birinci nəşrdən fərqli olaraq sonrakı nəşrlərdə kitabların biblioqrafik göstəriciləri ilə yana- şı, müəyyən qism mühüm kitabların paleoqrafik təsviri məlumatı da verilmişdir. Sonda qeyd edək ki, kitab kataloqlaşdırılması işinin uzun müddət fərqli tərtibatla, nöq- sanlarla yerinə yetirilməsinə baxmayaraq, axır illərdə mütəxəssislərimiz tərəfindən klassik kataloqlaşdırma metodlarına və prinsiplərinə cavab verən şəklidə kataloqlar hazırlanaraq nəşr olunmaqdadır. Unutmamalıyıq ki, çağdaş kataloqlaşdırma işinin yerinə yetirilməsində Azər- baycan kitabşünaslığı tarixində ilk dəfə çap olunmuş Orucov qardaşlarının ―Bakıda Bəradərani- Orucof kütubxanəsinin əsamiül-kütubi‖ kataloqu əski çap kitablarımıza dair sonralar meydana çıxan biblioqrafik mənbələrimizin hazırlanmasında böyük rol oynamışdır. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|