Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
- FELİ SİFƏTLƏRDƏ ZAMAN ANLAYIŞI Açar sözlər
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 444
səciyyəsindən xəbər verirdi, onun say-seçmələrə ünvanlandığını göstərirdi. Lakin tədricən yazı kahinlərin nəzarətindən çıxıb mədəniyyətin müxtəlif sahələrini ehtiva etməyə başladı. Bu yazının müxtəlif ziddiyyətli meyllərlə rastlaşmasını, onun özünün daxili ziddiyyətlər meydanına çevrilməsinə səbəb olur. Yazı mətnində baş verən bu müxtəlif yönümlü tendensiyalar vahid mədəniyyətin içində müxtəlif sahələrin mövcudluğu ilə bağlıdır. Belə ki, məsələn, din cəmiyyətdən təcrid olunub onun fövqündə dayanmağı və buna görə də yad dildə danışmağı və bununla özü ilə nəzarətdə saxlamağa çalışdığı kütlə arasında məsafə saxlamağı üstün tutur. Ədəbiyyat isə öz mahiyyəti etibarilə dil daşıyıcıları ilə məsafəni maksimum qısaltmaqla, onlarla bilavasitə təmas yaratmaqla özünü təsdiq edə bilir. Bu halda yazının ikinci qanunauyğunluğu özünü büruzə verir: ədəbi dil ardıcıl şəkildə danışıq dilinə yaxınlaşır və son nəticə etibarilə ədəbi-bədii fikir öz doğma dilində özünü ifadə etməyə üstünlük verir. Ferdinand dö Sossür nitq fəaliyyətində (le langage) dili (la langue) və nitqi (la parole) bir- birindən fərqləndirirdi. Dil sosial bütöv tərəfindən qəbul olunmuş razılıqlar (sazişlər) sistemidir. Bu, nitq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün əsas şərtdir. Sazişlər əsasında formalaşmış dil subyektlərin danışması üçün meydan açır. Bir-biri ilə bağlı olan və eyni zamanda fərqli dil komponenti hermenevtika üçün vacib üç qayda ortaya qoyur: 1) Danışan subyektlərdən təcrid olunmuş dil işarələr sistemidir; 2) Dilin əsasını təşkil edən fərqlər sinxronik linqvistikanın yaranması şərtidir; 3) Linqvistik qanunlar şüursuz səviyyə ilə bağlıdır. Dil yalnız ünsiyyət vasitəsi deyil, dünya haqqında təsəvvür yaradan təbii intellektual sistemdir. Hər bir dil ayrılıqda dünya haqqında bilik, dünyanı görmək və anlamaq üçün vasitədir. Dilin öyrənilməsi, mahiyyəti dilçiləri və filosofları həmişə düşündürən bir mövzu olub. Qədim yunanlar insanı öz həmcinsləri ilə ünsiyyətə girən sosial varlıq kimi başa düşürdülər. Fəlsəfə və təbiət elmlərinin inkişaf etməsi dilin mahiyyəti ilə bağlı çoxlu dəyərli fikirlər meydana gəlməsi ilə müşayiət olunur. Bəziləri dili təbiətlə bağlayır, bəziləri isə onun ilahi qüvvə tərəfindən insanlara bəxş edildiyini iddia edirlər . Dilçiliyin tarixinə nəzər salsaq, müşahidə edərik ki, V.fon Humboldt və F.de Sössürün önəm verdiyi əsas məsələlərdən biri dilin mahiyyəti ilə bağlı olmuşdur. F.de Sössür dil haqqındakı elmin elmlər arasında yerini göstərməklə yeni mərhələyə qədəm qoymuşdur. O, dilin ayrılıqda tərifini verməyə çalışmışdır. O yazır: “Dil danışıq fəaliyyətinin yalnız müəyyən hissəsini, lakin əsas hissəsini təşkil edir. Kollektiv tərəfindən qəbul edilmiş zəruri şərtiliklərin məcmusu olan dil elə bir sosial məhsuldur ki, hər bir dil daşıyıcısında mövcud olmaqla, danışıq fəaliyyətinin reallaşmasını, funksiyadaşıma qabiliyyətini təmin edir”[2.78]. Bütövlükdə, danışıq müxtəlif fəaliyyət sahələrində özünü fərdi şəkildə büruzə verir. Ayrı-ayrı sahələrə yayılaraq eyni zamanda fiziki, fizioloji və psixoloji olmaqla, həm fərdi, həm də sosial sferaya aiddir; onu insanın həyat hadisələrinin heç bir kateqoriyasına aid etmək olmaz, çünki burada bütövlük yaratmaq üsulu məlum deyil. Bunun əksinə olaraq, dil özlüyündə bütövdür. Bir qədər sonra o qeyd edir ki, danışıq fəaliyyətinin öyrənilməsi iki hissədən ibarətdir ki, birincisi, əsas olan dildir; ikincisi isə ikinci dərəcəli hesab edilə bilər ki, o da danışıqdır. Onun yazdığına əsasən aydın olur ki, dil mahiyyətcə sosial, fərddən asılı olmayan bir alətdir və o tamamilə psixi səciyyə daşıyır. F.de Sössür dil barədə yazır: “Dil ona görə lazımdır ki, danışıq anlaşıqlı olsun, bununla da səmərə versin” [2,82]. F. de Sössürün dil haqqında fikirlərinə münasibət bildirən L.Yelmslev yazır: “F.de Sössürün əsas xidməti ondadır ki, o, dili kəşf etmişdir. Dil insana öz davranışını və başqalarının davranışını öyrənməyə kömək edir”[3.98] . N.Xomskinin də dil haqqında maraqlı fikirləri vardır. O yazır ki, dil səriştədir (kompetensiya) və bu səriştəni həyata keçirmək vasitəsidir.[4] N.Xomskiyə əsaslanaraq alimlər müasir dilçiliyi səriştə (kompetensiya) haqqında elm, əsrin birinci yarısındakı dilçiliyi dil strukturu, XIX əsr dilçiliyini isə dil tarixinin linqvistikası adlandırırlar. F.de Sössür dil fəaliyyəti (language), konkret dil sistemi (langue) və danışıq (parole) konsepsiyasından çıxış edirdisə, N.Xomski səriştəni (kompetensiyanı) və onun bilavasitə tətbiqini (performance) əsas götürür. Birincisi dildə danışa bilmək üçün tarixən əldə edilmiş müəyyən bilgidirsə, ikincisi həmin biliklərin bilavasitə danışıqda öz əksini tapmasıdır. N.Xomski biliklə, yəni adamın biliyi və bu biliklər səriştəsi ilə həmin biliyin danışıqda həyata keçirilməsini aydın fərqləndirir. Dil və mədəniyyət arasındakı əlaqə ilə bağlı bir çox fikir ayrılıqları mövcuddur. Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, dil və mədəniyyət öz funksiyası və mahiyyətinə görə bir-birindən kəskin fərqlənir: əgər mədəniyyət insanın əldə etdiyi nailiyyətidirsə, dil özünü bu formada əks “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 445
etdirmir. Görkəmli rus alimi V. A. Maslova isə dil və mədəniyyət haqqında yazaraq qeyd edirdi ki, mədəniyyət və dil dialoq şəklində mövcud olduqları kimi onların subyekti hər zaman şəxsiyyət və ya cəmiyyətdir [5]. Dil mürəkkəb struktura malikdir. Lakin eyni zamanda onu özündən daha mürəkkəb, lakin ona analoji strukturları qurmaq üçün təməl qismində nəzərdən keçirmək olar. Bu baxımdan mədəniyyətlə dil arasında mövcud olan qarşılıqlı əlaqə dilin mədəniyyətdə oynadığı universal rolu vurğulamaqla kifayət qədər əsaslandırılmır. Dillə mədəniyyətin struktur modallığı arasında paralelliyi əsaslandırmaq üçün Levi-Stross üçüncü anlayışa müraciət edir: "Biz hələ özümüzə hesabat verə bilmirik ki, dil və mədəniyyət daha əsaslı fəaliyyətin iki paralel növüdür. Mən heç kimi müzakirələrimizə dəvət etməyə ağlına gəlməyən, amma bununla belə yanımızda olan qonağı nəzərdə tuturam: bu insan ruhudur. Ruh ruhu yalnız struktur oxşarlığına görə deyil, həmçinin xüsusi dirskusların bərpası və aramsız hərəkəti nəticəsində dərk edir". Bu baxımdan dil mədəniyyətin təməlidir, əks-əlaqə prinsipi əsasında mədəniyyət dilin tərkibinə daxildir və dildə öz əksini tapır. Dil mədəniyyəti əks etdirməklə yanaşı, həm də mədəniyyəti formalaşdırır. Bu anlamda dil mədəniyyət kontekstində özü də zənginləşərək inkişaf edir. Dillər bir-birlərindən fərqləndiyi kimi, eyni zamanda müəyyən mənəvi, mədəni ideoloji dəyərlər əsasında bir-biri ilə təmasa girir, bir-birlərini zənginləşdirirlər. Bu baxımdan fərqlərin və oxşarlıqların dialektikasına əsaslanan dillər sistemi mədəniyyətlərin münasibətlər sisteminin təkrarlayır. Bu baxımdan multikulturalizm bir növ dillərin münasibəti strukturuna bənzəyir. Ədəbiyyat: 1. Деррида, Ж. Письмо и различие. Пер. с фр. Д. Кралечкина. — М.: Академический проект, 2007. 495 с. 2. Соссюр Ф. де. Труды по языкознанию / Пер. с франц. яз. под ред. А. А. Холодовича; Ред. М. А. Оборина; Предисл. проф. Н. С. Чемоданова. М.: Прогресс, 1977. 696 3. Ельмслев Л. Пролегомены к теории языка. Перевод с английского. Серия "Лингвистическое наследие ХХ века" 2006. 248 с. 4. Хомски, Аврам Ноам. Гуманитарная энциклопедия [Электронный ресурс] // Центр гуманитарных технологий. 18.06.2007. URL: http://gtmarket.ru/personnels/noam-homski/info 5. Маслова В. Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб, заведений. М.: Издательский центр «Академия», 2001. 208с.
Ulviyya Rahimova Multiculturalism in the context of the analysis of texts
Summary The article deals with the place of the language factor in the multiculturalist thought, its specific qualities and the universal role of language in culture. Here is referred to the works of thinkers have written about it. Revealing new facts about the incident, specification, relationship of the reader's notion system with the time held the main theme of the article.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 446
Lalə Əliquliyeva, filologiya elmlər namizədi, dosent Bakı Avrasiya Universitetinin tərcümə və praktik dillər kafedrasının dosenti aliquliyeva@bk.ru
Sosial linqvistika dillə cəmiyyət arasındakı bütün əlaqələr sistemini öyrənir. Cəmiyyətin müxtəlif sosial təbəqələrinin bir dil ətrafında birləşməsi, əsas ünsiyyət vasitəsi kimi ədəbi yaxud danışıq dilinin aparıcı rol oynaması problemi müxtəlif regionların dillərində müxtəlif səviyyədə özünü büruzə verir və dilçiliyin bütün sahələrini əhatə etdiyi kimi zaman kateqoriyasından da yan keçməmişdir. Zaman bizim şüurumuzdan asılı olmayaraq obyektiv aləmdə daim mövcuddur. Biz zamanı dərk etmək üçün yaşadığımız, şahidi olduğumuz hadisələri şüurumuzda dərk edir və dəyərləndiririk. Dünyanın bir çox tədqiqat obyektinə çevrilən zaman məfhumu olduqca mürəkkəb bir anlayışdır. Kainatda zaman anlayışı iki anlamda təzahür edir. Birincisi, obyektiv aləmdə bizdən və şüurumuzdan kənarda mövcud olan fəlsəfi anlamda zaman, digəri isə insan şüuru ilə dərk edilərək dildə ifadəsini tapan qrammatik anlamda zaman. İlk dəfə olaraq Azərbaycan dilçiliyində obyektiv və qrammatik zamanları səciyyələndirərək onların qarşılıqlı vəhdətini müəyyənləşdirən akademik A.A.Axundov qeyd edir ki, “Zaman birölçülüdür. Bu o deməkdir ki, obyektiv zaman üç zamanı; keçmiş, indiki və gələcək zamanı əhatə edir. Zaman dönməzdir, yəni o yalnız bir istiqamətdə davam edir; zaman yalnız irəliyə doğru gedir; o keçdiyi yola heç bir zaman qayıtmır, geri dönmür. Zaman sonsuzdur, çünki onun nə əvvəli vardır, nə də sonu olacaqdır” [1, s. 4]. Müəllif eyni zamanda qrammatik zamanın da tərifini verir. “ Qrammatik zaman bizdən asılı olmayaraq obyektiv aləmdə mövcud olan zamanın insan təfəkküründəki təzahürünün dildəki ifadəsidir. Qrammatika özündən zaman yaratmır. O yalnız insan şüurunda əks olunan obyektiv zamanı qeyd edir və bununla yanaşı onu konkretləşdirir” [1, s.4]. Lakin fəlsəfi anlamda bütün insanlar tərəfindən eyni cür dərk edilən zamanın qrammatik təzahürü müxtəlif istiqamətlərdə inkişaf edir. İnsanlar müxtəlif dil sistemlərinə malikdirlər. Bu dil sistemlərinin müxtəlif leksik-qrammatik, funksional-üslubi xüsusiyyətləri vardır. Məsələn, müxtəlif dillərdə müxtəlif qrammatik zamanlar vardır. Odur ki, artıq bir dilin semantik imkanlarından çıxış edərək qrammatik zamanın digər dildəki qarşılığını vermək mümkündür. Çünki, semantik cəhətdən zaman kateqoriyası bütün dillər üçün eyniyyət təşkil edə bilər. Hər hansı bir qrammatik zamanın məna baxımından istənilən dildə öz qarşılığı bu və ya digər şəkildə olmalıdır. Məsələn, Azərbaycan dilinin bəzi qrammatik zaman formaları rus, ingilis və ərəb dillərində yoxdur. Lakin, həmin zaman formalarının analitik və ya təsviri yolla qarşılığını vermək mümkündür. Beləliklə, müxtəlif təzahür formalarının olmasına baxmayaraq zaman kateqoriyası demək olar ki, bütün dillərdə mövcuddur. “ Qrammatik zamanın təzahüründəki müxtəliflik, mürəkkəblik, variativlik hər bir konkret dilin qrammatik və semantik imkanlarından , bu dilin semantik potensialından asılıdır.” [3, s. 9] Bu təzahür formaları müxtəlif ictimai, siyasi və mədəni təkamül yolu keçmiş xalqların dilində özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir. Müasir dilçilik tipologiyasında dillərin qrammatik quruluşuna görə ənənəvi morfoloji bölgüyə əsasən bütün dillər dörd müxtəlif qrupa ayrılır: 1. Kök- amorf dillər 2. Aqqlütinativ dillər 3. Flektiv dillər 4. İnkorporlaşan dillər Kök dillərə, şəkilçisi olmayan, qrammatik vahidi yalnız leksik vahidlərdən, yəni köklərdən ibarət olan dillər aiddir. Bu qrup dillərə çin dilini nümunə göstərmək olar. Aqqlütinativ dillərə iltisaqi, şəkilçili dillər də deyilir. Bu dillərdə bütün leksik-qrammatik və qrammatik əlaqələr şəkilçi morfemlər vasitəsilə həyata keçirilir. Bu dillərdə kök və şəkilçi morfemləri ayrılıqda öz müstəqilliyini qoruyub saxlayır. Burada kök qrammatik vahid olmaqla “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 447
yanaşı eyni zamanda öz leksik və fonetik tərkibini də mühafizə edərək şəkilçidən kənarda da mövcud ola bilir. Aqqlütinativ dillərə Azərbaycan və digər türk dillərini misal göstərmək olar. Üçüncü qrupa aid olan flektiv dillərdə söz tərkibi fonetik dəyişikliklərə məruz qalır. Sözdə bu dəyişiklik xarici və ya daxili fleksiya yolu ilə baş verir. Fleksiya özü yunan sözü olub hərfi mənası “əyilmək” deməkdir. “ Daxili fleksiyanın əsas olduğu flektiv dillərdə daxili fleksiya formaları müəyyən sistemə malikdir, möhkəm modellər şəklində mövcuddur.” [2, s. 196] Sami dillər qrupuna aid olan ərəb dili üçün daxili fleksiya daha səciyyəvidir. Burada dəyişikliklər sözün daxilində baş verir. Flektiv dillərə rus, ingilis, ərəb və bir sıra dilləri aid etmək olar. Dördüncü tipi təşkil edən inkorporlaşan dillərdə ünsiyyət vasitəsi kimi çıxış edən xüsusi növ sintaqmatik vahidlər müxtəlif köklərin birləşməsindən əmələ gəlir. Dillərin bu tipinə çukça, koryak dilləri misal ola bilər. Beləliklə, Azərbaycan dili aqqlütinativ, ərəb dili isə flektiv dillərə aiddir. Odur ki, iki müxtəlif dil sisteminə aid olduqları üçün həmin dillərdə ümumi, oxşar cəhətlərlə yanaşı, spesifik xüsusiyyətlər də mövcuddur. Azərbaycan və ərəb dillərinin qrammatik quruluşları arasındakı əsas fərq təkcə sözlərin ifadə vasitələrində, söz birləşmələri və cümlə strukturunda özünü göstərmir. O həmçinin feilin zaman kateqoriyasında da öz əksini tapır. Feil hər iki dildə həm leksik, həm də qrammatik cəhətdən ən zəngin nitq hissəsidir. Ərəb dilində digər əsas nitq hissələri ad qruplu sözlər adı altında cəmlənsə də, feil ayrıca bir nitq hissəsi kimi təqdim olunur. Ümumiyyətlə, feil ərəb dilində ən aparıcı nitq hissəsi sayılır, digər sözlər isə onun ətrafına toplaşaraq əsasən ondan törəmələr hesab olunurlar. Akademik A. A. Axundov feilin zaman kateqoriyasının tərifini verir: “ feilin zaman kateqoriyası obyektiv zamanın inikası olub, hərəkətin danışıq vaxtına və yaxud zaman əlaqələrinin əsası kimi qəbul edilmiş hər hansı başqa danışıq vaxtına münasibətini bildirir .” [1, s. 6] Bu tərifi bütün dil sistemlərinə, o cümlədən də flektiv dillərdən olan ərəb dilinə də şamil etmək olar. Zaman sistemində indiki zaman formaları gələcək və keçmiş zaman arasında keçid mövqeyində durduğu üçün semantik cəhətdən hər iki zamanın xüsusiyyətlərini özündə birləşdirə bilir. Gələcəkdə nəzərdə tutulmuş iş indiki zamanda icrasına təkan verərək keçmişə doğru yol alır. Eyni zamanda da konkret zaman zərfi ilə işlədilərkən indiki zaman gələcəyə aid edilə bilər. Məsələn, “ Sabah biz Moskvaya yola düşürük .” – “.وكسوم ىلإ رفاسن اﺪغ” cümləsində morfoloji cəhətdən indiki zamanda verilmiş feil semantik cəhətdən gələcəyə aid edilir. Feilin zaman kateqoriyası təkcə feillərdə deyil, eyni zamanda feilin digər növlərində o cümlədən də, feili sifətlərdə özünü göstərir. Bu da əsasən feili sifətlərin feillər kimi hərəkət anlayışı bildirməsindən irəli gəlir. Lakin feili sifətlərin zaman bildirmə xüsusiyyəti ilə feilin zaman bildirməsi müxtəlif səviyyələrdə baş verir. Belə ki, feildə hökm olduğu üçün onun zaman bildirməsi daha konkret şəkildə baş verir. Feili sifətlərdə isə bu konkretliyin səviyyəsi onun cümlədəki mövqeyindən asılı olur. Əgər o cümlədə feili xəbəri əvəz edə bilirsə onun funksiyalarını da icra etməyə qadirdir. Bu xüsusiyyət ərəb dili üçün daha çox xarakterikdir. Ümumilikdə isə feili sifətlər konkret şəkildə zamanı deyil aid olduğu sözün zamanla bağlı əlamətini bildirir. Buna görə də feili sifətlərdə zaman anlayışı ümumi xarakter daşıyır. Hansı şəkilçidən yaranmasına baxmayaraq onu hər hansı bir zamana aid edilməsi kontekstdən asılıdır. Bir sıra dilçi alimlər kimi H.Mirzəyev də öz əsərində feili sifətin zaman bildirməsini vacib sayır və onu şərtləndirən başlıca əlamət hesab edir. O bildirir ki, “Feillərə şəkilçilər artırmaqla əmələ gəlib sifət xüsusiyyəti daşıyan sözlər, demək olar ki, zaman bildirmədikdə feildən düzələn düzəltmə sifət olur." [5, s. 259] Azərbaycan dilində feili sifətlər aid olduqları sözlərin üç zamanını ifadə edir; keçmiş, indiki və gələcək. Zaman bildirmə baxımından ən çox müxtəliflik təşkil edən şəkilçi – an 2 şəkilçisidir. “Bu şəkilçi ilə düzələn feili sifətin hansı zamanı ifadə etdiyini, əsasən, onda olan qrammatik zaman məzmunu ilə müəyyən etmək lazımdır.” [5, s.263] Odur ki, bu feili sifətlərdə zaman müxtəlifliyinin əsas səbəbi həmin feili sifətlərdəki zamanın digərlərinə nisbətən daha ümumi olmasıdır. Bu feili sifətlərin məhz hansı zamanı əlamətləndirməsini onun cümlədəki mövqeyi dəqiqləşdirir. Məsələn, “ Gələn adam bundan bir az tutuldu.” , “ O gələn qadını görürsənmi? “ və s. . Misallardan da
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 448
göründüyü kimi eyni feili sifət birinci cümlədə keçmiş zamanı, ikinci cümlədə isə indiki zamanı ifadə edir. Həmçinin -an 2 şəkilçili feili sifətlərdə əlamət və keyfiyyət məzmunu daha qabarıq şəkildə ifadə olıunduqda zaman anlayışı tamamilə ümumiləşmiş olur. Bu tip feili sifətlərə əsasən atalar sözləri və zərbi-məsəllərdə rast gəlinir. Məsələn: Daldan atılan daş topuğa dəyər; Axtaran tapar, və s. Buradakı feili sifətlərdə daha çox şərtilik hiss olunur, konkret zaman çərçivəsi isə yoxdur. Feillərdə olduğu kimi konkret gələcək zaman zərfindən istifadə edərək -an 2 şəkilçili feili sifətləri gələcək zamana aid edərək –acaq 2 şəkilçisinin sinonimi kimi işlətmək mümkündür. Məsələn: “ Budur bu da sabah Moskvaya uçan təyyarənin bileti.” Feili sifətlər “deyil” sözü ilə birlikdə işlədilərkən qəti gələcək zamanın inkarını bildirir. Məsələn, “Mən daha sizə gələn deyiləm.” cümləsində “gələn deyiləm” ifadəsi “gəlməyəcəm” mənasında işlədilir. Feillərə qoşularaq daima mənsubiyyət şəkilçiləri ilə birlikdə işlənən –dıq 4 şəkilçili feili sifətlərdə də zaman anlayışı özünü büruzə verməkdədir. Burada zaman çərçivəsi keçmiş və indiki zamanları əhatə edir. Məsələn, “ Yazdığım məktubu hələ də göndərməmişəm; Əhmədin yaşadığı kəndə gedirəm; və s.. Burada “yazdığım” feili sifəti keçmiş “yaşadığı” sözü isə indiki zaman mənasında işlədilən feili sifətdir. Bu tip feili sifətlər tərkib daxilində feili sifət- təyin kimi fəaliyyət göstərirlər tərkibdən xaricdə müstəqil şəkildə işlədildikdə isə substantivləşirlər. Məsələn; “Hələ gördüklərimin hamısını danışmadım.” Feil köklərinin sonuna –mış 4 şəkilçiləri artırılmaqla keçmiş zamanı ifadə edən feili sifətlər yaranır. Məsələn, deyilmiş söz, sökülmüş ev və s.. Bunun əksi olaraq –acaq 2 , –ası 2 şəkilçiləri ilə düzələn feili sifətlər isə gələcək zamana aid edilir. Məsələn, görüləcək işlər, alınası əşyalar və s.. Digər feili sifətlərdən fərqli olaraq –malı 2 şəkilçili feili sifətlərin zaman bildirmə xüsusiyyəti nisbətən fərqlidir. Belə ki, bu feili sifətlərin bir qismi zaman bildirmə xüsusiyyətinə malik olsa da, bəzilərində əlamət və keyfiyyət məzmunu daha üstün olduğundan sifətin xüsusiyyətlərini əks etdirirlər. Bu da onları zaman bildirmə xüsusiyyətindən uzaqlaşdırır. Məsələn: Görülməli işlərimiz hələ çoxdur; Bağımızda yeməli meyvələr çoxdur; və s.. Verilmiş misallarda “görməli” feili sifəti hərəkətlə bağlı olduğu üçün zaman mənalıdır. “Yeməli” feili sifəti isə keyfiyyətlə bağlı olduğu üçün zaman mənalı olmayıb daha çox sifətlərə yaxındır. Bu baxımdan da bunların bir qismi feili sifət, digər qismini isə feildən düzələn düzəltmə sifət hesab olunur. Formal olaraq bu şəkilçilər feili sifət şəkilçiləri olsa da, şərti olaraq keçid xarakteri daşıyırlar. Flektiv dillər sisteminə aid olan ərəb dilində feili sifətlər təbii ki, daxili fleksiya yolu ilə yaranır. Yəni, affekslərin hər üç növü – prefikslər, infekslər və suffikslər söz yaranışında iştirak edir. Ərəb dilində feili sifətlər aid olduqları sözləri iki münasibətdə əlamətləndirir. Biri subyektə olan münasibətdə, digəri isə obyektə olan münasibətdə. Lakin burada əlamətləndirmə xüsusiyyəti deyil, daha çox adlandırma xüsusiyyəti vurğulanır. Odur ki, “ ismi fail” ( işi icra edənin adı) və “ ismi məful” (üzərində iş icra olunanın adı) adı altında birləşir. Ərəb dilində feili sifətlərin ifadə etdiyi mənalara gəlincə bu mənaların heç birində konkret zaman göstərilmir. “Burada hərəkəti əlamət daimi və ya keçid xarakterinə malikdir. Eyni zamanda feili sifətlər aid olduqları sözlərdə hal və vəziyyət mənasını ifadə edirlər. Lakin onlar kontekstdən və verdiyi mənadan asılı olaraq istənilən zamana aid ola bilər, hətta tamamilə zaman anlayışından uzaqlaşa da bilərlər” [4, s. 185]. Bu baxımda ərəb dilinin feili sifətləri feildən düzələn sifətlərə daha yaxındırlar. Lakin bu oxşarlığı eyni dərəcədə isimlərə də aid etmək mümkündür. Ərəb dilində mənasına görə tamamilə isimləşmiş feili sifətlər var ki, onlar həm leksik həm də morfoloji baxımdan ad bildirmə xüsusiyyətinə sahiblənmişlər. feili sifətlərin isimləşməsi xüsusiyyəti onlarda feildən sözyaratma qabiliyyətini inkişaf etdirir və məfhum ad bildirmə xüsusiyyətinə keçid edir. Məsələn, Azərbaycan dilinə də isim kimi keçmiş “tələbə” sözü əslində ərəb dilində “talabə “ – tələb etmək kökündən yaranmış ismi feil - tələb edən deməkdir. Lakin artıq leksik mənasına görə də isimləşmiş və türk dillərindəki öyrənən deyil, öyrənci mənasında işlənməkdədir. Göründüyü kimi ərəb dilində feili sifətlərin substantivləşmə xüsusiyyəti təkcə sintaktik anlamda deyil, həm də leksik anlamda da baş verir Ərəb dilində feili sifətlərin zaman bildirmə xüsusiyyəti müxtəlif cür özünü büruzə verir. Birinci ondan başlayaq ki, burada feili sifətlər cümlədə feili xəbəri tam şəkildə əvəz etmə qabiliyyətinə malikdirlər. Yəni o hərəkət baxımdan əlaməti deyil, hərəkətin özünü əvəz edir. Bu |