Dərs vəsaiti Bakı 2023

Qızdırılma sürətinin təsiri. 
Tədqiqatlar göstərir ki, aktiv 
zənginləşdirici mühitdə poladın sürətlə qızdırılması və ya bir qədər 
saxlanması şəraitində adi sürətlə eyni temperaturadək 
qızdırılmasına nisbətən zənginləşdirici element daha sürətlə nüfuz 
edir və diffuziya qatının qalınlığı bir neçə dəfə artıq ola bilir. 
Qızdırılma sürəti böyük olduqca austenit daha xırda dənəli olur. 
Bununla da dənələrin sərhədləri daha uzun olduğu üçün 
zənginləşdirici elementin hərəkəti sürətlənir. 
Göstərilən effekt qızma zamanı dənələrinin qızma meyli 
yüksək olan digər metal və ərintilərə də aid edilə bilər. 

---

Zənginləşdirilən səthin forma və ölçülərinin təsiri. 
Zənginləşdirilən səthin forma və ölçüləri diffuziya qatının 
qalınlığına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Belə ki, 
zənginləşdirilən səthin əyriliyindən asılı olaraq müxtəlif qalınlıqlı 
və həcmli diffuziya qatı yarana bilər. Məsələn, içi boş polad 
silindrin daxili çökük səthini zənginləşdirdikdə elementin 
paylandığı ayrılan istiqamətlərdə polada daxil olması səthdə və 
həcmdə az konsentrasiya ilə baş verdiyi halda, xarici (qabarıq) 
səthin zənginləşməsi nisbətən yüksək konsentrasiya ilə baş verir 
(şəkil 6.7). 
Şək. 6.7. Eyni böyüklükdə qabarıq və çökük səthlərin 
zənginləşdirilməsi nəticəsində yaranan diffuziya qatı 

---

7.
 
QAYNAĞIN FİZİKİ MAHİYYƏTİ VƏ TERMİKİ 
TƏSİR ZONASINDA GEDƏN PROSESLƏR VƏ 
İSTİSMAR ÇEVRİLMƏLƏRİ 
 
7.1. Qaynağın fiziki mahiyyəti 
 
Qavnaq edilən hıssələri yerli və ya ümumi şəkildə 
qızdınlma, plastiki deformasiya və ya hər iki amilin tesiri ilə 
onların arasında atomlararası əlaqə yaratmaq yolu ilə ayrılmaz 
biıieşmelerin alınma prosesi
 qaynaq 
adlanır. 
Qaynaqlama aparmaq üçün birləşdirilən hisselərin kenarları 
bir-birinə yaxın yerləşdi- rilmelı ve onların arasında atomlar arası 
əlaqənin başlanması üçün lazım olan qüvvə tət- bia edilməlidir. 
Qaynağın 60-dan çox növü vardır; onlar əsasən fiziki, texniki və 
texnoloji əlamətləri üzrə təsnif edilir. 
istifadə edilən enerjinin formasından asili olaraq
fıziki
əlamətləri üzrə qaynağın termiki, termik-mexaniki və mexaniki 
sinifləri mövcuddur. Termiki sinifə istilik enerjisi istifa- də edilən 
(qövslü, elektrik-posa, elektron-şüa, plazmali, qazın istiliyi) 
qaynaq növləri daxilcir. Termik-mexaniki sinifdə təzyiq və istilik 
enerjisi istifadə edilən (kontaktlı, diffuziyalı və müxtəlif presimə 
növləri) qaynaq növləri birləşdirilib. Mexaniki sinifdə mexaniki 
enerji və təzyiqdən istifadə edilən (soyuq qaynaq, partlayışla, 
ultrasəslə, sürtünmə ilə qaynaq və b.) qaynaq növləri birləşdiriiib. 
Müxtəlif qaynaq növlənnin texniki əlamətləri aşağıdakılardan 
ibarətdir: qaynaq zo- nasında metaiın qorunma üsulu üzrə 
(havada, vakuumda, qoruyucu qazda, flüs altında, flüs üzrə, 
köpükdə, kombinəedilmiş qouyucu ilə); prosesin fasiləsizliyi üzrə 
(fasiləsiz, fasiləli); mexanikləşmə dərəcəsi üzrə (əl ilə, 
mexanikləşdirilmiş, avtomatlaşdırılmış, avtomatik); qoruyucu 
qazın tipi üzrə (aktiv qazlarda, təsirsiz qazlarda, onlann 
qatışıqlarında) və qaynaq zonasında qorunma xarakteri üzrə 
(şırnaqlı qorunma ilə, nəzarət edilən atmosferdə). 
 

---

Texnoloji
əlamətlər üzrə hər blr qaynaq növü ayrılıqda təsnif 
edilir. Dərslikdə qövslü, elektrik-posa, qaz və kontaktlı 
qaynaqların texnoioji əlamətləri ətraflı açıqlanıb. 
Qaynaq proseslərinin termikl sinifiəri qaynaq ediiən 
hissələrin kənarlarının ərlməsi ilə xarakterizə edilir. Bu halda 
ərimiş
 
metal 
təknəsi
əmələ gəlir. Qızdırıcı mənbəyi 
kənarlaşdırdıqda qaynaq təknəsinin metaiı kristallaşır və qaynaq 
edilən hissələri birləşdirən 
qaynaq tikişi
əmələ gəlir. 
Qaynağın növü bilavasitə əritmə üçün istifadə olunan
 enerji 
mənbəyinin
növü ilə təyin edilir. Belə ki, qövslü qaynaqda, qaynaq 
edilən kənarların metalı elektrik-qövsünün istiliyi sayəsində 
birləşdirilir, 
elektrik-posa 
qaynağında 
eləktrik-qövsünün 
istiliyindən yalnız başlanğıc anında istifadə edilir, posanın 
əriməsindən sonra isə maye posadan keçən cərəyanın ayırdığı 
istiliyin hesabına qaynaq apanlır. Qaz qaynağında qaz-oksigen 
qatışığının yanmasından ayrılan istilikdən istifadə edilir. 
Elektron-şüa qaynağında (şəkil 7.1) böyük sürətlə hərəkət 
edən, elektron selinin kinetik enerjisindən istifadə olunur.
Şək. 7.1. Elektron-şüa qaynağinın sxemi 

---

Bu halda elektronlar metalın səthinə zərbə endirir, oniarın 
kinetik enerjisi istilik enerjisinə çevrilir. Fokuslayıcı başlıqda 2 
yerləşdirilmiş közərmiş volfram katod
 1
elektron seli şüalandırır. 
Yüksək gərginlik (30...100 kV) təsiri ilə katodla sürətləndirici 
elektrod (anod)
 3
arasında elektronlar xeyli kinetik enerjiyə sahib 
olur. Maqnit linzası
4
ilə elektron seli dar şüa şəklində 
fokslandırılır və yöneldici maqnit sistemi 
5
ilə dəqiq qaynaq 
edilən yerə
 6
istıqamətləndirilir. Qurğu, yüksək gərginlikli sabit 
çərəyan mənbəyindən qidalanır. Qaynaq kamerasında yaradılmış 
yüksək vakuum 13(10
-3
...10
-5
) Pa elektronların kinetık enerjisinin 
itgisini xeyli azaldır və katodun və qaynaq edilən materialın 
kimyəvi və istilik tesirlərindərı qorunmasını təmin edir. 
Plazma
və ya
sıxılmış qövs
ilə qaynaqda, qızdırılma üçün
 
plazma şırnağının
istiliyindən istifadə olunur. Bu üsulla qaynaqda 
plazma şırnağı bilvasitə və dolayı təsirli ola bilir. Bilavasitə təsirli 
plazma şırnaqlı ilə qaynaqda, qaynaq metalı elektrodlardan biri 
kimi qaynaq cərəyan dövrəsinə qoşulmuş olur (şəkil 7.2a); dolayı 
təsirli plazma şırnağı ilə qaynaqda isə birləşdirilən hissələr qaynaq 
cərəyan zəncirindən kənarda qalır (şəkil 7.2b). 
Şək. 7.2. Asılı (a) və asılı olmayan (b) plazma şırnaqlı 
plazmatronlarla qaynağiın sxemləri 

---

Təzyiq altında plazmatronun təpki borucuğunun
 4
kanalına
 
3
verilən plazma əmələ gətirici qaz
1
(arqon, azot, nidrogen), 
əriməyən volfram elektrod 2 və qaynaqlanan metal arasında yanan 
qövsün sütununu sıxışdırır. Qövs sütunun temperaturu və plazma 
əmələ gətirici qazın ionlaşması xeyli yüksəlir. 
Temperaturu (1...3)10
4o
C olan piazma şırnağı ilə müxtəlif 
çətinəriyən ərintilər, metal və qeyri-metal materiallar (şüşə, 
keramik) qaynaq edilir. Elektrik keçirməyən materiallar dolayı 
sxemli plazmatronlarla qaynaq edilir. Qovsü qidalandıran 
mənbəydə işçi gərginiik 120 V-dan yüksək olmalıdır. 
Plazma emələ gətirici qaz, həm də qaynaq metalını atmosfer 
havasının oksidləşdirici tesirinden qoruyur. 
Termik-mexaniki sinifli qaynaqlar
üçün həm istilik 
enerjisindən, həm də təzyiqdən istifadə olunması xarakterik 
cəhətdir. Belə ki, kontaktlı qaynaqda qaynaq edilən hissələrin 
tezyiq altında sıxılmış vəziyyətdə qızmass onlardan keçən qaynaq 
cərəyanının ayırdığı istilik hesabına baş verir.