Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

M. Kalankatlının yazdığına görə, «hökmdar hamının 
ucadan kitab oxumasını əmr edər, özü isə buna xəzinə tapan adam kimi 
sevinərdi».
40 

---

§ 6. Azərbaycan Xilafətin tərkibində. 
Ərəb əsarətinə qarşı azadlıq mübarizəsi. Babək 
Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğalı 
Ərəb tarixçisi Təbəri və başqalan VII əsrin 30-cu illərində ərəb 
sərkərdələrinin Vətənimiz Azərbaycana ilk yürüşləri və burada yerli xalq olan 
türklərlə döyüşlər aparması haqqında məlumat vermişdilər. 639-cu ildə ərəb 
qoşunu cənubdan Azərbaycana soxulsa da, çox güclü müqavimətə rast gəldi. 
Ərəblər Ərdəbil şəhəri üzərinə hücum edib, qalib gəldiklərindən Azərbaycanın 
cənub torpaqlarının mərzbanı İsfəndiyar 644-cü ildə ərəb sərkərdəsi ilə 
müqavilə bağlamağa məcbur oldu. Müqaviləyə görə əhali tabe olub torpaq və 
can vergisi ödəməli idi. Ərəblər isə onların dini etiqad və adətlərinə 
toxunmayacaqlarına söz verir, ölkəni tərk etmək istəyənlərə aman verir, ərəb 
qoşununda qulluğa girmək istəyənlər bir il vergidən azad olunurdular. 639 - 
642-ci illərdə ərəb qoşunları Muğanda və Şirvanda güclü müqavimətlə 
qarşılaşdılar, ancaq son nəticədə qalib gələrək hər iki ərazinin hakimləri ilə 
xərac və cizyə ödəmək haqqında müqavilələr bağladılar. 646-cı ildə Arana 
hücum edən ərəb ordusu Beyləqan və Bərdə şəhərlərini ələ keçirdi. Bu 
şəhərlərin də əhalisi xərac və cizyə vermək şərti ilə ərəblərlə sazişə girməyə 
məcbur oldular. Göründüyü kimi, ilk vaxtlar ərəblər ələ keçirdikləri ərazilərdə 
tam möhkəmlənmək gücündə olmadıqlarından öz hakimiyyətlərini müqavilələr 
şəklində rəsmiləşdirirdilər. 
VIII
əsrin əvvəllərində ərəb ordulannm Azərbaycan torpaqlarına 
yürüşləri daha geniş və intensiv xarakter aldı. Xilafət 705-ci ildə Albaniyada 
Mehrani sülaləsinin hakimiyyətinə son qoydu. Ərəblər VIII əsrin əvvəllərində 
Azərbaycanın işğalını başa çatdırdılar. VIII əsrin 20 - 30-cu illərində 
Azərbaycan torpaqlan uğrunda ərəb-xəzər savaşları da xilafətin qələbəsi ilə başa 
çatdı. 
Azərbaycanda islam dininin yayılması 
Dünyamn ən mütərəqqi dini olan İslam və onun əsas kitabı Quran 
Allahın buyruğu ilə Məhəmməd Peyğəmbər Əleyhüssəlam tərəfindən 
bəşəriyyətə bəxş edilmişdir. Məhəmməd Peyğəmbər (Ə) 610-cu ildən ərəblər 
arasında bu dini yaymağa başlamış və onun vasitəsilə ərəb qəbilələrini 630- cu 
ildə siyasi cəhətdən bir dövlətdə birləşdirmişdi. Ərəblər işğal etdikləri ərazilərdə 
əhalini imana gətirmək üçün İslam dinini yayırdılar. İslamdan qabaq 
Azərbaycanın cənub torpaqlannda zərdüştlük, şimalında - Albaniyada isə 
xristianlıq və bütpərəstlik dinləri yayılmışdı. Azərbaycanın cənub bölgələrində 
və Muğanda islam dininin tez yayılmasının əsas səbəbini həmin bölgələrdə 
Sasanilərin zərdüştlük dinindən xalq! itaətdə saxlarnaq vasitəsi kimi istifadə 
etməsində axtarmaq lazımdır. Çünki hakimiyyət rəmzi olan zər 
41 

---

düştlük xalqın gözündən düşmüşdü. Xalq islamı qəbul etməklə zərdüştlükdən 
uzaqlaşmaq və Sasani zülmündən qurtulmaq istəyirdi. Ərəblərin ilk vaxtlarda 
müsəlmanların bərabərliyi haqqındakı şüarları, Sasanilərə nisbətən əhali 
üzərinə az vergilər qoyması islamın Azərbaycanın cənubunda tez, cəmi bir əsr 
ərzində yayılmasına şərait yaratdı. Xilafətdə hakimiyyət 750-ci ildə 
Əməvilərdən Abbasilərə keçən vaxt Azərbaycanın Araz çayından cənubdakı 
torpaqlarında əhalinin müsəlmanlığı qəbul etməsi prosesi başa çatdı. 
Ərəblər Tövrata, İncilə ibadət edən yəhudi və xristianların (Kitab əhli 
olanların) dininə toxunmur, onlardan cizyə adlanan can vergisi almaqla 
kifayətlənirdilər. Ərəblər əslində Albaniyada xristian kilsəsinə və kitab əhli 
olan xristianlara toxunmamalı idilər. Ancaq maraqlıdır ki. Xilafət başqa xristian 
ölkələrindən fərqli olaraq Azərbaycanın şimalında - Albaniyada kilsəyə qarşı 
VIII əsrin əvvəllərindən çox amansız tədbirlərə əl atmışdı. Daha çox siyasi 
mahiyyət daşıyan bu tədbirlər Alban feodallarının və kilsə xadimlərinin 
ərəblərə qarşı qəti düşmən mövqedə dayanması və öz din qardaşları olan 
Bizansa arxalanması ilə bağlı idi. Bunun nəticəsidir ki, Albaniyada vahid allaha 
tapınan bir dinin vahid allah ideyasını təbliğ edən başqa bir dinlə əvəz olunması 
prosesi bir qədər uzun və ağrılı keçmişdir. Burada islam dininin «qılmc gücünə» 
yayılması göz qabağındadır. Alban katalikosunun və Alban çarının dul 
arvadının xəlifə Əbdülmalikin əmri ilə 704-cü ildə edam etdirilməsi bu tarixi 
reallığı açıq-aydın göstərir. Nəticədə Alban kilsəsi ərəblərlə əməkdaşlıq edən 
qriqoryan kilsəsinə tabe edildi. Bundan sonra kilsə işləri, ibadət və yazı Alban 
dilində deyil, qrabarda (qədim erməni dili) aparılmalı idi. Kim Alban kilsəsinin 
müstəqilliyinə çalışardısa, «qılıncla yox edilməli» idi. Alban yazısı 705-ci ildə 
qadağan olundu. Alban dilində olan səlnamə və qanun topluları məhv edildi. 
Alban əhalisinin böyük hissəsi zor gücünə islama gətirildi, bir hissəsi qonşu 
xristian ölkələrə qaçdı, bir qismi isə qriqoryanlığa keçdi. Görkəmli alimimiz 
akademik Ziya Bünyadovun araşdırmalarına görə. Alban kilsəsi erməni 
kilsəsinə tabe edilsə də, Albaniyanın Arsax adlanan ərazisi heç bir zaman 
erməni mədəniyyəti mərkəzinə çevrilməmişdir. Erməni kilsəsi tarix boyu yeni 
şəraitə və siyasi vəziyyətə uyğunlaşmağı bacarmış, əvvəllər Bizansa, Sasaniyə, 
Ərəb xəlifələrinə, monqollara və digərlərinə boyun əydikləri kimi, sonralar 
Səfəvilərə və Rusiya çarına qulluq göstərərək Albaniyanın mənəvi 
mədəniyyətini tarixdən silməyə çalışmışdır. 
Tariximizin ana qaynaqlarından sayılan «Kitabi Dədə Qorqud» 
boylarında Əmən bəyin Ərəbistana gedib Peyğəmbərin gül üzünü görüb 
qayıtması, əsgi türk Tanrısının yerinə tez - tez Allah adının çəkilməsi, hardansa 
gəlmiş bir saqqalı uzun tat (ərəb) kişinin əzan verməsi, oğuzların müqəddəs 
kitab olan Qurana and içmələri, kafirlərə qarşı Məhəmməd dini yolunda 
döyüşlərə girmələri haqqında çox maraqlı məlumatlara rast gəlinir. Oğuz igidi 
Dəli Domrulun yaxşı igidlərin canını alan Əzraillə cəng etməsi və bu döyüşdə 
Əzrailin qalib gəlməsi rəmzi olaraq oğuz türklərinin islamı qəbul 
42 

---

etməsinin göstəricisi sayıla bilər. Dədə Qorqud boyları ulu əcdadımız olan Oğuz 
türklərinin islamın yayılma çağında yaşadıqlarını tarixi baxımdan 
sənədləşdirmişdir. 
Xilafətin inzibati idarəetmə sistemi və köçürmə siyasəti 
Ərəblər işğal etdikləri ərazilərdə, o cümlədən Azərbaycanda da 
canişinlik-əmirlik idarəetmə sistemindən istifadə edirdilər. Əməvilərə qədər 
ərəblər Azərbaycanı və Aranı əl - Cəzirə adlanan dördüncü əmirliyə, Əmə- 
vilərin vaxtında isə üçüncü əmirliyə daxil etmişdilər. Buradakı ərəb ordusunun 
başçısı olan əmir Dəbil (Dvin) şəhərində otururdu. Abbasilər dövründə 
əmirliyin mərkəzi Bərdə şəhərinə köçürüldü. «Alban tarixi» ndə bununla bağlı 
deyilir ki, Abbasilərin hakimiyyətə gəlməsi «Vətənimiz üçün böyük bədbəxtlik 
oldu, çünki ərəblər knyazlardan Albaniyanın paytaxtı Bərdəni aldılar və burada 
torpağımızın sərvətlərini soyub talamaq üçün öz iqamət- gahlarını yaratdı lar». 
Çox böyük hərbi və mülki səlahiyyətlərə malik olan əmirin sərəncamı 
altında xüsusi tapşırıqları icra edən məmurlar çalışırdı. Belə məmurlardan biri 
mülki hakim olan amil vergi yığılması işinə, məhkəmə idarəsinin rəisi olan qazı 
isə vəqf işlərinə nəzarət edirdi. Xilafətin mərkəzi ilə vilayətlər arasında 
müntəzəm olaraq rabitəni təmin etmək üçün bərid (bəril) adlanan poçt xidməti 
yaradılmışdı. Poçt idarəsinin rəisləri yerli hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətləri 
haqqında da mərkəzə məlumatlar ötürməklə, siyasi polis vəzifəsini də icra 
edirdilər. 
Xilafətin Azərbaycanda, xüsusilə Aranda inzibati siyasətində şimal 
sərhədlərindəki əsas şəhərlərdə və məntəqələrdə ərəb qarnizonlarının - 
rahatların yaradılması mühüm yer tuturdu. Müxtəlif bölgələrdə hərbi məskənlər 
olan rahatların yaradılması və şəhərlərdə qarnizonlar yerləşdiril- məsində əsas 
məqsəd qayda - qanunu və asayişi qoruyub saxlamaqdan, üsyan və çıxışları 
yatırmaqdan, sərhədlərdə isə Bizans və Xəzərlərin hücumlarının qarşısını 
almaqdan ibarət idi. 
Ərəb ağalığı dövründə inzibati idarəetmə sisteminin quruluşu göstərir 
ki, Azərbaycan böyük ölkə olub, sərhədləri şimalda Dərbənddən cənubda 
Həmədana qədər uzanırdı. Ərəb müəllifi İbn Hövqəl Azərbaycan, Arran 
(Arazdan şimaldakı Azərbaycan torpaqları belə adlanırdı) və Ərməniyyənin 
(indiki Türkiyə ərazisindədir - Red.) ümumi xəritəsini yaratmış və maraqlıdır ki, 
çox düzgün olaraq onu «Azərbaycanın xəritəsi» adlandırmışdı. 
Ərəblər ələ keçirdikləri Azərbaycan ərazilərində möhkəmlənmək, 
özlərinə dayaq yaratmaq, əhalini ərəbləşdirmək və müsəlmanlaşdırmaq məqsədi 
ilə köçürmə siyasəti yeridirdilər. Suriya, Kufə, Bəsrə və başqa yerlərdən 
çoxsaylı ərəb mühacirləri köçürülərək Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirilirdi. 
Əməvi xəlifələri ərəb köçkünlərinə ən yaxşı torpaqları ayırmaqla onları oturaq 
həyata alışdırmaq, xəzinəni təqaüd xərclərindən azad etmək və əhalini islama 
gətirmək niyyətində idi. Azərbaycanda və Aranda 
43 

---

çox münbit torpaqları ələ keçirən ərəblər böyük imtiyazlardan istifadə edir və 
yerli əhaliyə həqarətlə yanaşırdılar. 
Köçürmə siyasətini davam etdirən Abbasi xəlifələri Azərbaycanın 
cənubunda daha çox Yəməndən gələn ərəbləri yerləşdirirdilər. Dərbənd və onun 
ətrafına daha çox ərəb köçürülmüşdü. Bunun bir səbəbini də xəzərlərin şimal 
sərhədlərimizə olan aramsız hücumlarının qarşısını almaq zərurəti təşkil edirdi. 
VIII əsrin sonu - IX əsrin əvvəllərində ərəb qəbilələrinin Azərbaycana 
köçürülməsi prosesi dayansa da, artıq burada həddindən çox ərəb yaşayış 
məskəni var idi. Ümumiyyətlə, ərəblərin köçürmə siyasəti Azərbaycanda 
demoqrafik vəziyyətin kökündən dəyişdirilməsinə, əhalinin assimilyasiya 
edilərək ərəbləşdirilməsinə, bir sözlə Azərbaycanın bir ərəb yurduna 
çevrilməsinə yönəldilmişdi. Lakin son nəticədə bu siyasət öz məqsədinə 
çatmadı. İşğalçı ərəb köçkünləri oturaq həyata keçdikcə yerli xalqın məişət və 
adət-ənənələrini, hətta dilini qəbul edərək tədricən öz etnik mənsubiyyətlərini 
itirməyə başladılar. Azərbaycanda olan ərəblər XII əsrdə artıq xeyli dərəcədə öz 
dillərini unutmuş və Azərbaycan əhalisinə qaynayıb qanş- mışdılar. Hal - 
hazırda Şimali Azərbaycanda onlarla yer adlarının tərkibində «ərəb» sözü 
(məsələn: Ərəbuşağı, Ərəbşamlı, Ərəbbəsrə və s.) olsa da. Mərkəzi Asiyadan 
fərqli olaraq bizim ölkəmizdə ərəb dilində danışan bir kənd belə qalmamışdır. 
Xilafətin torpaq və vergi siyasəti 
Xilafət dövründə beş torpaq sahibliyi mövcud olmuşdur. 1. Divan 
(sultan) mülkləri, 2. İqta, 3. Mülk, 4.Vəqf, 5. İcma. Ələ keçirilən ölkələrin 
torpaqları xərac torpaqları adlanırdı və mərkəzi divanda qeydə alınırdı. Həmin 
torpaqlardan gələn gəlir xəlifənin xəzinəsinə daxil olurdu. 
Xilafətin sosial-iqtisadi quruluşunda iqta torpaqları çox mühüm rol 
oynayırdı. Çünki hakim zümrə, mülki və hərbi məmurlar, hərbi qulluqçular bu 
torpaqlann gəlirləri hesabına saxlanılırdı. Xəlifə tərəfindən vəzifəyə qoyulan 
məmurlara verilən şəxsi iqtalar müvəqqəti olub, vəzifə müddəti bitdikdə geri 
alınırdı. Adətən hərbiçilərə verilən icarə iqtaları da eyni səciyyə daşıyırdı və bir 
qayda olaraq irsən keçmirdi. Xilafət qarşısında çox böyük xidmət göstərən 
şəxslərə verilən xüsusi (xass) iqtaların sahibləri çox böyük səlahiyyətlərə malik 
olurdular və bu iqta növü irsən ötürülə bilərdi. Belə iqtalar həm də ərazicə çox 
böyük olurdu. Xəlifə Mötəsim Babək hərəkatını yatırdığına görə türk sərkərdəsi 
Afşinə Azərbaycan, Aran və Ərmə- niyyəni iqta vermişdi. 
Xilafətdə mülk torpaqları xəlifə iqtaları, bataqlıqların qurudularaq əkinə 
yararlı hala salınması və xəlifə mülklərinin (dövlət torpağı) satın alınması 
hesabına yaranırdı. Xilafətə qədər Azərbaycan əyanlarının ixtiyarında olan 
xüsusi torpaqlar da indi mülk adlanırdı. Mülk torpaqlarını alıb - satmaq, 
bağışlamaq və varislərə ötürmək olardı. Bu torpaq sahibliyinə görə 
44 

---

hərbi xidmət göstərilməsi məcburi deyildi. 
Xilafət dövründə Azərbaycanda geniş vəqf torpaqları mövcud idi. Vəqf 
torpaqlarının gəliri hesabına müqəddəs sayılan şəhərlər, müxtəlif dini 
müəssisələr (məscidlər, mədrəsələr və s.) saxlanılırdı. Azərbaycanda olan və 
qazı adlanan bəzi hərbi qüvvələrin əsgərlərinin xərci də vəqf torpaqlarının 
gəlirindən ödənilirdi. VIII -IX əsrlərdə Şirvanın (Bakının) neft və duz mədənləri 
Dərbənd əhalisinə, əslində buradakı ərəb qarnizonuna vəqf edilmişdi. 
Ümumiyyətlə, müsəlman ruhani idarəsinin ixtiyarında olan vəqf torpaqlarından 
xəzinə üçün heç bir xərac yığılmırdı. Vəqf torpaqlarının alqı-satqısı da qadağan 
idi. 
Kəndlərdə əhaliyə məxsus olan torpaqlar, otlaq və biçənəklər icma 
torpaqları adlanırdı. Dövlətin nəzarətində olan bu torpaqlardan hökmən 
xəzinəyə xərac ödənilirdi. 
Ərəblər Azərbaycanı işğal edəndən sonra ilk vaxtlar əvvəlki vergi 
sistemini saxlamışdılar. Əməvilərə qədər ərəblər Azərbaycanın ayrı-ayrı 
bölgələrində vergilərin ümumi miqdarını təyin edir, ancaq onun adambaşına 
bölgüsü işinə qarışmırdılar. Məhəmməd Peyğəmbərdən (Ə) sonra hakimiyyətdə 
olmuş və adı İslam dünyasında müqəddəs tutulan 4 xəlifədən biri Həzrəti Əli 
ərəb hakimlərindən birinə yazdığı məktubda «xərac toplanmasına deyil, 
torpağın becərilməsinə diqqət yetirilməsini)) əmr etmişdir. Əks halda, «ölkə var 
- yoxdan çıxar, xalq qırılıb tükənərdi)). Əməvilərə qədərki dövrün digər 
xüsusiyyəti vergilərin Sasani dövrünə nisbətən bir neçə dəfə az olmasındadır. 
Əsas torpaq vergisi xərac olsa da, Azərbaycanın Aran bölgəsinin xristian əhalisi 
xəracla yanaşı, cizyə vergisi də ödəyirdi. Müsəlmanlardan isə xərac vergisi ilə 
yanaşı, məhsulun onda bir hissəsini təşkil edm uşr da alınırdı. 
Qeyri-müsəlmanları dinə gətirmək üçün torpaq vergisi onlardan 2 dəfə çox 
alınırdı. Əməvilərin dövründə (661 - 750) vergi siyasətində əsaslı dəyişikliklər 
baş verdi. 725/26-cı ildə Azərbaycanda və Aranda əhali, torpaq, mal-qara və hər 
cür əmlak yenidən siyahıya alındı. Bu zaman daha çox xərac vergisinin 
yığılmasına diqqət yetirilsə də, əhali üzərinə sənətkarlıq məhsullarına, nigah 
bağlanmasına görə də vergilər qoyuldu. Əvvəlki dövrün vergilərindən olan 
novruz hədiyyəsi bərpa edildi, rahiblərin də üzərinə cizyə vergisi qoyuldu. 
Əməvilərin vergi siyasəti təkcə yoxsullan deyil, Aranın bir çox əyan və varlı 
adamlarını da dilənçi kökünə saldı və böyük fəlakətlərə səbəb oldu. Xalqımız 
ağır zülmdən inləyirdi və dözülməz fəlakətlərdən xilas yolu isə görünmürdü. 
M.Kalankatlınm yazdığı kimi, vergi siyahıyaalması insanları və bütün ölkəni 
köləlik boyunduruğu altına salmış və 727-ci ildə dəhşətli aclıq baş vermişdi. 
750-ci ildə Əməvilər sülaləsini yıxaraq siyasi səhnəyə çıxan 
Abbasilərin Azərbaycandakı sosial - iqtisadi siyasətində etdikləri əsas 
dəyişiklik mövliya adlanan yerli əyanlar zümrəsinə arxalanmağa 
başlanmasından ibarətdir. Abbasilər yerli əyanlara ərəblərlə eyni hüquq 
verməsələr də, əhalinin idarə edilməsində onlardan bir vasitə kimi istifadə 
edirdilər. Abbasilərin 
45 

---

dövründə xərac torpağın əkilib - əkilməməsindən asılı olmayaraq sahəsinə görə 
nəqd pulla alınırdı. Vergilərin nəqd pulla tələb edilməsi Azərbaycanda gümüş 
və qızılı tamamilə tükəndirmişdi. Xəlifə əl Mənsur (754 - 755) hətta ölülərə 
görə də vergi tələb edirdi. Ona «pul atası» ləqəbini vermişdilər. Mənbələrə görə 
«o, pulu allahdan çox istəyirdi». Xəlifə Harun ər-Rəşidin dövründə (786 - 809) 
Azərbaycanın və Aranın əhalisindən alınan vergilərin miqdarı hədsiz dərəcədə 
artırıldı. Azərbaycandan (Cənub - Red.) ildə 4 milyon dirhəm, Muğandan 300 
min dirhəm vergi toplanılırdı. Vergi zülmündən qaçan və ya şəhərə köçənlərin 
mülkiyyəti ərəb və yerli əyanlar tərəfindən mənimsənilirdi. Bu dövrdə xəracı və 
digər vergiləri ödəyə bilməyənləri döyür, qızmar günəş altında saxlayır, 
başlarına yağ tökür, arvad - uşaqlarını qula çevirir, inəyini, davarını - ələ keçən 
nəyi var idisə, zorla alıb aparırdılar. Mənbələrdə vergilərin iltizama verilməsi, 
iltizamçıların lazımi məbləğdən artıq pul və vergi yığmaq üçün rəiyyətlə 
rəhimsiz rəftar etməsi haqqında da məlumatlara rast gəlinir. 
Xilafət dövründə Azərbaycan əhalisi xüms və zəkat vergisi də ödəyirdi. 
Xüms yeni əmlakdan, neft, duz, filiz mədənlərindən və dəniz nemətlərindən 
ödənilirdi. Zəkat vergisi əmlakın onda birindən az hissəsini təşkil edirdi. 
Azərbaycanda ərəb ağalığına qarşı üsyanlar. 
Babəkin başçılığı ilə azadlıq müharibəsi 
Xilafətin Azərbaycanda həyata keçirtdiyi köçürmə, torpaq və vergi 
siyasəti xalqımızın bütün təbəqələrinin mənafeyinə uyğun gəlmirdi. Xilafətin 
soyğunçu və ağır vergi sistemi şəraitində kəndlilərin və sənətkarların var - yoxu 
bütün vasitələrlə əllərindən alınırdı. Bu zaman onların sərbəst və təhlükəsiz 
yaşaması üçün hər hansı bir təminatdan danışmağa da dəyməzdi. Vergilərin 
ağırlığından daha çox, onların yığılması eybəcər xarakter almışdı. Ən barbar - 
boyundan daş asmaq, hətta səhəng asmaq, döymək, Azərbaycan kəndlilərini 
uluc - «qanmaz» adlandırmaq, ailəsini qul edib əlindən almaq kimi üsullardan 
istifadə edilməsi xalqımızda ərəblərə qarşı dərin nifrət hissi yaradırdı. Eyni 
zamanda varlı adamlarımızı, əsil - nəcabət sahibi olan əyanlarımızı da ərəblər 
hüquqsuz vəziyyətə salır, yaşayış vasitəsi olan torpaq və digər əmlaklardan 
məhrum edir, inzibati və sosial hüquqlanm məhdudlaşdırır, onlara qarşı 
ayrı-seçkilik siyasəti yeridirdilər. Mövla adlandırdıqlan əyanlara təhqiramiz 
münasibət göstərərək bəzən onları «itə» bənzədirdilər. Bütün bunlar təbii ki, 
VIII əsrdə ərəblərə qarşı Azərbaycanda üsyan və çıxışların başlanmasına gətirib 
çıxarmalı idi. VIII əsrin ortalarında ərəb ağalığına qarşı güclü xalq narazılığı 
üsyanlara çevrildi. 748-ci ildə yerli əyan İbn Səfvanın başçılığı ilə Beyləqanda 
başlanmış üsyan tezliklə Ərdəbilə və Bərdəyə yayıldı. Üsyanda demək olar ki, 
xalqın bütün təbəqələri iştirak edirdi. Üsyançılar Bərdədəki ərəb qarnizonunu 
məhv edərək Xilafətin buradakı canişinini də öldürdülər. Əməvilərin göndərdiyi 
cəza ordusu məğlubiy 
46 

---

yətə uğradı. Əməviləri əvəz edən Abbasilər üsyanı amansızlıqla yatıraraq 
üsyançılara divan tutdular. 752-ci ildə Şəmkirdə, VIII əsrin 90-cı illərində 
Ərdəbil, Şirvan və Aranda baş vermiş üsyanlar da böyük ordu göndərilməsi 
hesabına amansızlıqla yatırıldı. 
Ərəb qaynaqlarında Xilafətə qarşı baş vermiş ən böyük azadlıq 
mübarizəsi «xürrəmilər»in çıxışları hesab olunur. Təbəriyə görə, bu hərəkat 
778-ci ildə başlamışdır. Xürrəmilərin 808-ci ildə baş vermiş ikinci çıxışı Harun 
ər - Rəşidin göndərdiyi 10 minlik ərəb ordusu tərəfindən yatırılmışdı. 
Tarixdə «xürrəm» anlayışı müxtəlif cür şərh olunur. Bir çox alimlər 
doğru olaraq bu anlayışı od, günəşlə bağlayırlar. Azərbaycan filosofu Şəha- 
bəddin Sührəvərd xürrəmi anlayışının «mənəvi, ilahi işıq» bildirdiyini 
yazmışdır. Bəzi ərəb müəllifləri xürrəmi anlayışının daha çox «əyyaş, əhlikef, 
sərxoş» çalarında işlətməyə üstünlük vermişlər. Bunu təbii hesab etmək 
lazımdır, çünki Xilafət xürrəmilərin qatı düşməni olduğundan ərəb alimləri öz 
dövlətlərinin siyasi mövqeyindən çıxış edirdilər. Xürrəmiləri “dinsiz”, “əyyaş” 
adlandırmaqla onlar ərəb ağalığına düşmən kəsilən bu qəhrəman və 
azadlıqsevər insanları gözdən salmağa çalışır və Xilafətin azadlıq hərəkatına 
divan tutmasına bu yolla haqq qazandırırdılar. Belə bir sual yaranır: Necə oldu 
ki, bu «sərxoş, əyyaş, dinsiz» adamlar böyük bir mütəşəkkil qüvvəyə çevrilərək 
Babəkin başçılığı altında 20 ildən çox dünyanın ən böyük dövləti olub, üç 
qitədə yerləşən Xilafətin nizami ordularına qarşı qəhrəmanlıqla mücadilə 
vermiş, müqavimət göstərərək duruş gətirə bilmişdilər? Ərəb ideoloqlarına 
Babəkin ətrafında azadlıq uğrunda mübarizə üçün toplanmış bütün qüvvələri 
əvvəlcədən mənfi obrazlarını yaratdıqları "xürrəmi" kimi vermək daha sərfəli 
idi. Bu zaman xürrəmilər islam dininin də düşməni hesab edilir və müsəlman 
olan Xilafət döyüşçülərində azadlıq mübarizəsi aparan xalqa qarşı nifrət hissi 
aşılamaq çox asan başa gəlirdi. 816-cı ildən Xilafət ağalığına qarşı azadlıq 
uğrunda böyük bir hərəkata başçılıq edən Babək üçün kimin hansı dinə mənsub 
olması deyil, kimin tərəfində durması daha vacib idi. Ərəblərdən narazı olan 
bütün qüvvələr Babəkin ətrafına toplanmışdı. Mənbələrə görə, Babək sayı 300 
min nəfərdən çox olan böyük bir quwəyə malik idi. Babək müsəlmanları da, 
xürrəmiləri də, xristianları da bir bayraq altında birləşdirərək Xilafətə qarşı 20 
ildən artıq müddətdə fasiləsiz olaraq azadlıq müharibəsi aparmışdır. 
Ərəb qaynaqlarına görə, 816-cı ildə xürrəmilərin başçısı Cavidanın 
ölümündən sonra Babək «Azərbaycan vilayətinin Bəzzeyn dağında meydana 
çıxdı və onun tərəfdarlarının sayı artdı...». Ərəb müəllifi Əbu Dula- fın 
yazdığına görə. Abbasilər öz bayraqlarını qara rəngə boyadıqları kimi, 
xürrəmilər də qırmızı rəngə boyamışdılar. Məsudinin əsərində «Babəkin öl- 
kəsi» dedikdə «Bəzz, Azərbaycan, Arran və Beyləqan» nəzərdə tutulmuşdur. 
Xilafət Babəkin başladığı azadlıq müharibəsinin bu qədər geniş miqyas 
alacağını ilk vaxtlar dərk etmədiyindən ona qarşı Azərbaycanda 
47 

---

saxladığı hərbi dəstələrdən və qarnizonlardan istifadə edir, ancaq heç bir uğur 
qazana bilmirdi. Babəkin qoşunlarının böyük qələbələr hesabına geniş əraziləri 
ərəblərdən azad etməsi xəlifə Məmunu 819-cu ildə Babəkə qarşı nizami ordu 
göndərməyə vadar etdi. Ancaq bu ordu əzildi. 822-ci ildə Babəkə qarşı İsa ibn 
Məhəmmədin başçılığı ilə göndərilmiş ərəb ordusu Bərdə yaxınlığındakı 
döyüşdə darmadağın edildi və ərəb sərkərdəsi öldürüldü. 823/824-cü ildə Babək 
yeni bir ərəb ordusunu da darmadağın etdi və ordu başçısı Əhmədi əsir götürdü. 
Bu qələbə nəticəsində Babək Bərdə, Ərdəbil, Naxçıvan, Beyləqan və Şirvanı 
tamamilə azad edərək öz silahdaşı Rüstəmi Azərbaycanın şimal torpaqlarına - 
Arana hakim təyin etdi. Babək 829-cu ildə ərəblərin görkəmli sərkərdəsi 
Məhəmməd ət-Tusinin başçılığı altında olan 150 minlik ordunu hərbi hiylə 
işlədərək Marağa yaxınlığında Həşdadsər adlanan dağ dərəsinə çəkib, pusqudan 
ağır zərbələr endirdi. Nəticədə 30 min ərəb döyüşçüsü məhv edildi və sərkərdə 
öldürüldü. 829/830-cu ildə Babək xilafətin daha bir ordusunu ağır məğlubiyyətə 
uğratdı. Babək ən böyük qələbəsini 830-cu ildə baş vermiş Həmədan döyüşündə 
qazandı. Şəhər ələ keçirildi. Abbasilərin paytaxtı Bağdadı Mərkəzi Asiya və 
Qafqazla bağlayan çox mühüm strateji yol Babəkin əlinə keçdi. Bu qələbə 
nəticəsində Azərbaycanın bütün torpaqları ərəblərdən təmizləndi və Vətənimiz 
müvəqqəti də olsa, xilafətin əsarəti altından çıxdı. 
Xəlifə ordularının dalbadal ağır məğlubiyyətə uğradılması, Azərbaycan 
kimi çox mühüm ərazinin itirilməsi, Babəkin qələbələrinin digər bölgələrdə də 
xalqların azadlıq hərəkatını gücləndirməsi xəlifə Məmunu bərk qorxuya saldı. 
Məsudi yazırdı: «Babək hərəkatı elə bir əzəmətli həddə çatdı ki, onun təsiri və 
qoşunlarının sayı o qədər çoxaldı ki, az qaldı Abbasilər səltənəti məhv olsun». 
Təsadüfü deyil ki, 833-cü ildə ölüm ayağında olan xəlifə Məmun varisi və 
qardaşı olan əl-Mötəsimə bütün gücünü xürrəmilərə qarşı yönəltməyi vəsiyyət 
etmişdi. Vəsiyyətnamədə deyilirdi: «Xürrəmilərə qarşı müharibəyə qətiyyətli və 
rəhimsiz bir adam göndər, ona səbrlə pul, silah, atlı və piyada qoşunla kömək et. 
Əgər müharibə uzun çəksə, sən özün yaxın və sadiq adamlarınla onların üstünə 
get». Göründüyü kimi, yeni xəlifə Mötəsimin dövlət işlərində birinci dərəcəli 
vəzifəsi Babəki sıradan çıxartmaqdan ibarət idi. Xəlifə Mötəsim böyük xərc və 
güc hesabına Babəklə müharibənin gedişində dönüş yarada bildi. 833-cü ildə baş 
vermiş II Həmədan döyüşündə Babək böyük itki verərək ağır məğlubiyyətə 
uğradı. Mənbələrdə onun itkisi azı 60 min nəfər göstərilir. Xəlifə Misirdə 
Bizansla müharibədə ad qazanmış çox istedadlı sərkərdəsi, türk Afşin Heydər 
ibn Kavusu Babəkə qarşı vuruşan bütün qoşunlann baş komandanı təyin edərək 
müharibə üçün ondan heç bir vəsaiti əsirgəmədi. Afşin ata mindiyi hər gün üçün 
10 min dirhəm, döyüş aparmadığı hər gün üçün isə 5 min dirhəm alırdı. Afşinin 
ordusu arası kəsilmədən silah - sursatla təmin olunurdu. Mənbələrə görə, təkcə 
837-ci ildə xəlifə Babəklə müharibəyə 1 milyon dirhəm pul xərcləmişdi. 
48 

---

Afşin ilk növbədə orduda ciddi intizam yaratdı. Öz qərərgahını Bəzzə 
yaxın olan Bərzəndə köçürtdü, yolları və Babəkin dağıtdığı qalaları təmir 
etdirdi. Babəkin qalaları, Bəzzeyn ölkəsinin yolları, dağ keçidləri və hərbi 
qüvvələri haqqında kəşfiyyat məlumatlarını toplamağa başladı. 
Buna baxmayaraq Afşinin əmrindən çıxıb, Babəkə qarşı