Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2008-ci ild ə Qırğızıstan Respublikasında ət istehlakının müxtəlif normalarının və səviyyələrinin müqayisəsi
- Ərazisi 198,5 km
- Qırğızıstan Respublikasının əsas makroiqtisadi göstəriciləri
- Heyvandarlığın strukturu (min baş)
- İribuynuzlu mal-qara
- Cəmi 30227,5 26075,3 23897,6 25427,7 28027,9 30398,8
- Bitkiçiliyin strukturu (min ha)
- Kartof
|
2
2008-ci il üzr ə ətin və kolbasanın istehsal, idxal, ixrac göstəriciləri min ton, k əsilmiş çəkidə
Adı
İstehsal İdxal
İxrac Daxili
bazarda satışı
Daxili bazarda
xüsusi ç əkisi, % Daxili bazara
idxalın faizd
ə xüsusi
ç əkisi, % C əmi, o cümlədən 185 50,52
0,097 235,5
100 21,5
Mal əti (min ton) 92 0,85
0,026 92,824
39,4 0,9
Qoyun əti (min ton) 46 0,014
0,006 46,008
19,5 0,02
At əti (min ton) 25 -
25 10,6
0 Donuz
əti (min ton) 16
7,1 - 23,1 9,7 30,7
Quş əti (min ton) 6 41,6 - 47,6
20,1 87,4
Kolbasa v ə analoji ərzaqlar (min ton) 1,12
0,957 0,065
2,012 0,85
47,6
2008-ci ild ə Qırğızıstan Respublikasında ət istehlakının müxtəlif normalarının və səviyyələrinin müqayisəsi
Ət (kəsilmiş çəkidə hesablanmış) Qırğızıstan Respublikasında 1 nəfərə minimal istehlak normaları (kq) 39,1
Qida ərazqlarında fizioloji istehlak formaları (kq) 65,6 2007-ci ild ə Qırğızıstan Respublikasının Milli Statistika Komit
əsinin fizioloji istehlakın faktiki səviyyəsi (kq) 36,0
Tövsiyy ə edilən qida normaları (FAO- nun normalarına uyğun) (kq) 86,0
İran İslam Respublikasının və Səudiyyə Ərəbistanın sahibkarlarının Qırğızıstan Respublikası tərəfindən ət və ət məhsullarının təchizatı üzrə marağı mövcuddur. 2009-cu ild ə İrana diri olaraq 20 min xırda buynuzlu mal-qara ixrac edilmişdir.
3
ədə Qırğızıstan Respublikasının taxıl sahəsinin inkişafı
Əsas məqsəd – Qırğızıstan Respublikasının əhalisini keyfiyyətli ərzaq taxılı ilə t əmin edilməsidir. Prioritetl ər:
-
Yaxşı çörəklik keyfiyyətlərinə malik olan yerli və xarici seleksiyanın ən yaxşı yüksək məhsuldarlı sortların becərilməsi əsasında taxıl təsərrüfatının inkişafı.
2 , əhalisi 5,6 milyon nəfərdir, 1 km 2 - ə 28 nəfər düşür. 2011- ci ild ə ÜDM 13,2 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 2 358 ABŞ dolları m əhsul istehsal edilmişdir. Respublikada ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və ixracın artırılması istiqamətində xeyli iş görülür. Fizioloji normaya görə 2009-cu ild ə ət üzrə 57 faiz, qənd üzrə 0,1 faiz, bitki yağı üzrə 30,5 faiz, meyvə-tərəvəz üzrə 58 faiz öd ənilmişdir. Makroiqtisadi göstəricilərə görə 2011-ci ildə 2010-cu ilə nisb ətən ümumi daxili məhsul 5,7 faiz, sənaye məhsulu 11,9 faiz, kənd təsərrüfatı m əhsulları 2,35 faiz, topdansatış 6,4 faiz artmışdır.
4
2001 2002
2003 2004
2005 2006
2007 2008
2009 2010
2011 Ümumi daxili m əhsul 105,4 105,3 100,0 107,0 107,0 99,8
103,1 108,5 108,4 102,9 99,5
105,7 S ənaye məhsulları 106 105
89 117
105 88
90 107
115 94
110 111,9
K ənd təsərrüfatı məhsulları 103 107
103 103
104 96
102 102
100,8 107
97 102,3
Əsas kapitala investisiyalar 137
86 90
93 102
106 155
105 106
130 90
93,4 Yükl
ərin daşınması 105
97 105
109 104
91 99,8
116 121
107 101
104,6 P ərakəndə satışın dövriyyəsi 107 106
108 110
115 114
116 114
109 99,9
98 106,4
S ənaye məhsullarının istehsalçılarının qiymət indeksləri 130
110 106
107 109
103 115
111,9 126
112 123
121,8 İstehlak qiymətlərinin indeksləri 119 107
102 103
104 104
106 110
125 107
108 117
MDB ölk ələrinə ixrac 113 81
100,1 119
137 110
125 150
104 67
105 129,7
Dig ər ölkələrə ixrac 110 104
103 120
117 83
113 137
152 109
106 125,8
MDB ölk ələrindən idxal 115 86
126 127
142 117
146 154
144 79
99,7 126,6
Dig ər ölkələrdən idxal 75 82
126 116
117 117
172 123
149 70
114 137,8
Monqolustan ın kənd təsərrüfatı Ərazisi 1565,0 min km 2 ,
2 - ə 1,8 nəfər düşür. ÜDM 12,6 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 4 300 ABŞ dolları düşür. Monqolustan otlaq heyvandarlığı hələ də kənd təsərrüfatının əsas növü kimi qalan müasir dünyada yegan ə ölkədir. Statistik məlumatlara görə, Monqolustanda 2008-
ci ilin axırlarında 42 milyon baş mal-qara, qoyun, keçi və digər heyvanlar olmuşdur. 2007-ci illə müqayisədə bu rəqəm 2,5 milyondan çox artmışdır. Əsasən iribuynuzlu mal-qara, qoyun, d əvə və at yetişdirilir. Ölkənin tayqa və yüksək dağlıq rayonlarında monqol yakları və marallar geniş yayılmışdır. Monqolustan aqrar-s ənaye ölkədir, onun iqtisadi fəaliyyəti ənənəvi olaraq kənd t əsərrüfatı və heyvandarlığa əsaslanır. Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində kənd t əsərrüfatının əhəmiyyəti xeyli artmışdır. Belə ki, burada 30 faizdən artıq əhali m əşğuldur, o ÜDM-nin 20 faizindən artığını verir, 1 nəfərə mal-qaranın baş sayına gör ə Monqolustan dünyada üçüncü yerdədir (Avstraliya və Yeni Zelandiyadan sonra). Monqolustan iqtisadi c əhətdən dünyanın bütün ölkələrindən daha dinamik inkişaf edir və demək olar ki, Şimal-Şərqi Asiyada, bəlkə də bütün Asiya-Sakit Okean regionunda ən perspektiv satış bazarıdır. Belə ki, Monqolustanın Dövlət Statistika Komit
əsinin məlumatına görə 2011-ci ildə ölkənin ÜDM artımı 17,3 faiz təşkil etmişdir, nominalı isə hətta fantastik rəqəmə 27,8 faizə çatmışdır. Müqayisə üçün: h əmin göstərici Çində 9,2 faiz, Hindistanda 7,8 faiz, Rusiyada 4,3 faiz təşkil etmişdir. Monqolu stanın sərt kontinental iqliminə görə, kənd təsərrüfatı quraqlıq və soyuq kimi t əbii fəlakətlərə qarşı zəifdir. Ölkə kiçik əkin sahələrindən ibarətdir, lakin ərazinin təxminən 80 faizi otlaqlar kimi istifadə edilir. Kənd əhalisinin əksəriyyəti qoyun, keçi, iribuynuzlu mal-qara, at v ə dəvədən ibarət olan ev heyvanlarının otarılması ilə məşğuldur. Burada, həmçinin buğda, kartof və digər tərəvəzlər, bundan əlavə pomidor və qarpız yetişdirilir. Monqolustan Ümumdünya Ticar ət Təşkilatının üzvüdür (1997-ci ildən). Ölk
ənin əsas ticarət partnyorları Çin və Rusiyadır və onun iqtisadiyyatı əsasən bu ölk
ələrdən asılıdır. 2006-cı ildə Monqolustanın 68,4 faiz ixracı Çinə yön
əldilmişdir, idxal isə 29,8 faiz olmuşdur. Monqolustan neft məhsullarının 95 faizini v ə elektrik enerjisinin xeyli hissəsini Rusiyadan idxal edir, bu da ölkəni iqtisadi c əhətdən son dərəcədə asılı edir. Əhəmiyyətli xalq təsərrüfatı proporsiyaları k ənd təsərrüfatının səviyyəsini və templərini müəyyən edir və onun vəziyyətindən Monqolu stanın ənənəvi sənaye sahələri asılıdır (yüngül və qida sənayeləri). Monqolu stanın kənd təsərrüfatı təbiətdən, ehtiyatlardan və ekoloji sistemlərdə baş ver ən dəyişikliklərdən asılılığın yüksək səviyyəsi ilə səciyyələnir. Kənd təsərrüfatının strukturunda aparıcı rol əkinçiliyə, yardımçı rol isə otlaq heyvandarlığına məxsusdur. Monqolu
stanın kənd təsərrüfatının əsas sahəsi heyvandarlıq məhsullarının istehsalı üçün kənd təsərrüfatı heyvanlarının yetişdirilməsi ilə məşğul olan otlaq heyvandarlığıdır.
Hal- hazırda bir nəfərə mal-qaranın sayına görə Monqolustan dünyada aparıcı ölkələrdən biridir (1 nəfərə təxminən 12 baş mal-qara). 2
Monqolu
stanın ərazisində heyvandarlıq sistemi təxminən 3 min il əvvəl yaranıb. Bu sistemin əsas üstünlüyü və dəyəri ondadır ki, əməyin və vəsaitin minimum x ərclənməsində insan xeyli miqdarda heyvandarlıq məhsulları əldə edir, lakin bununla bel ə, heyvandarlıq təbii faktorlardan olduqca asılıdır.
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Qoyun 13876,4
11937,3 10636,6
10756,4 11686,4
12884,5 14815,1
16990,1 18362,3
19274,7 Keçi 10269,8
9591,3 9134,8
10652,9 12238,0
13267,4 15451,7
18347,8 19969,4
19651,5 İribuynuzlu mal-qara 3097,6
2069,6 1884,3
1792,8 1841,6
1963,6 2167,9
2425,8 2503,4
2599,3 At 2660,7
2191,7 1988,9
1968,9 2005,3
2029,1 2114,8
2239,5 2186,9
2221,3 Dəvə 322,9
285,2 253,0
256,7 256,6
254,2 253,5
260,6 266,4
277,1 Cəmi 30227,5 26075,3 23897,6 25427,7 28027,9 30398,8 34802,9 40263,8 43288,5 44023,9
Monqolu standa heyvandarlığın aparıcı sahəsi, bütün hazır məhsulun 50 faizindən çox hissəsini verən qoyunçuluqdur. Qoyunçuluq əsasən kobud yunlu cinslərin yetişdirilməsinə və ət məhsullarının istehsal edilməsinə istiqamətləndirilib. Monqol cinsli qoyunlar qısaquyruqlu, kobud yunlu qoyunlar qrupuna aiddir. Onlar üçün möhk əm bədən quruluşu, kəskin kontinental iqlimə yaxşı uyğunlaşma, ilboyu otlaqlarda yetişdirilmə qabiliyyəti və qış ərzində itirilmiş çəkinin tez bir zamanda bərpa edilməsi xarakterikdir. Mal-qara bütün təbii-iqlim zonalarında bərabər yayılmışdır. 2009-cu ildə qoyunların və keçilərin baş sayı 40,0 milyon təşkil etmişdir. Ümumi məhsula qoyuluşuna görə ikinci yer keçilərə məxsusdur, onların ən çoxu dağlıq rayonlarda cəmləşir. Dünya bazarlarında keçi tükünə və kaşemirdən olan məmulatlara qiymətlərin yüksək və stabil olması monqol maldarları tərəfindən tüklü keçilərin sayının kəskin artırılmasına səbəb olmuşdur. Bu göstərici üzrə və kaşemirdən olan məmulatların istehsalına görə Monqolustan lider ölkələrin siyahısına daxil ol
muşdur. Lakin keçilərin sayının kəskin artırılması otlaqların vəziyyətinə neqativ təsir göstərməyə başladı, çünki hər şeyi yeyən keçilər həm otları, həm də kolları kökündən yeyirlər, iti dirnaqcıqları ilə isə torpaq səthini dağıdıb toza çevirirlər, bu da öz növbəsində səhralaşmaya aparır və otlaqları yararsız hala gətirir. Belə ki, monqol maldarlarının ilboyu güvəndiyi otlaqların vəziyyəti sahənin hərtərəfli inkişafının əsasıdır. Məhz bu səbəbdən monqol alimləri və təcrübəli insanlar xəbərdarlıq etdilər: keçilərin artmasını məntiqli hüdudlarda məhdudlaşdırmaq lazımdır, əks halda alimlərin fikrinə görə, ölkə iflasa uğrayacaq. Onlar hesab edirlər ki, normaya görə, heyvanların ümumi sürülərində keçilərin sayı 20 faizi ötməməlidir, bunu həmçinin bəzi ölkələrin təcrübəsi də sübut edir. 2009-cu ildə keçilərin sayı 19 651,5 min təşkil etmişdir. Üçüncü yeri iribuynuzlu mal- qaranın yetişdirilməsi tutur (inəklər və monqol yakları). Əsas istiqaməti ət məhsullarının istehsalıdır. Yakların sayına görə
3
Monqolu
stan dünyada ikinci yerdədir. Ölkədə ixtisaslaşdırılmamış, 300 kq yaxın diri çəkisi olan və təmiz əti 50 faizdən artıq olan, çox da iri olmayan cinslər üstünlük təşkil edir. İxraca yönəlmiş ətin istehsalına görə yalnız qoyunçuluqdan geri qalır. İşçi qüvvəsi kimi yaklar əsasən dağlarda istifadə edilir. Yak insandan əlavə xərc tələb etmir: yemi dağlarda özü tapır, açıq səma altında gecələyir və hətta vəhşi heyvanlardan özünü qoruy ur. İribuynuzlu mal-qaranın sayı demək olar ki, müxtəlif təbii-iqlim zonalar üzrə bərabər yerləşdirilib. 2009-cu ildə iribuynuzlu mal-qaranın sayı 2 599,3 min təşkil etmişdir. Atların yetişdirilməsi (atçılıq) heyvandarlığın əhəmiyyətli və perspektivli sahələrdən biridir. Atların sayına görə Monqolustan dünyada birinci yerlərdən birindədir. Atlar nəqliyyat vasitəsi kimi, yüklərin daşınmasında, südün, ətin, dərinin, at tükünün alınmasında istifadə edilir. At südündən kumıs hazırlayırlar. Son zamanlar at əti mühüm ixrac resurslarından birinə çevrilir. 2009-cu ildə atların sayı 2 221,3 min təşkil etmişdir. Monqolu
stanın iqtisadiyyatında, həmçinin dəvələrin yetişdirilməsi mühüm rol oynayır, baxmayaraq ki, mal-qaranın ümumi çəkisində onun xüsusi çəkisi bir o qədər də yüksək deyil. Dəvələrdən alınan əsas məhsul yundur. Sənaye emalı zamanı 1 kq yundan 2,5 m yun parça və 1 m ədyal üçün parça hazırlanır. 2009-cu ildə dəvələrin sayı 277,1 min təşkil etmişdir. Heyvandarlıq məhsulları Monqolustanın ixracında ən çox xüsusi çəkini tutur, bundan əlavə o yüngül və qida sənayelərinin bir çox sahələrində xammal kimi istifadə edilir. Heyvandarlığın xammalı əsasında ölkənin sənaye məhsullarının, demək olar ki, yarısı istehsal edilir. Məhz heyvandalığın xammalına keçə, sərraclıq, ayaqqabı və dəri istehsalı əsaslanır. Qədim zamanlardan əkinçilik Monqolustanın iqtisadi həyatında ikinci dərəcəli rolu oynayır. XX əsrin 50-ci illərində xalq təsərrüfatının sərbəst sahəsi kimi inkişaf etməyə başlamışdır. Xam və dincə qoyulmuş torpaqların mənimsənilməsi ilə, ölkəni dənli və digər əkinçilik məhsulları ilə təminatında əsas rol oynamış birinci dövlət təsərrüfatları yaranmağa başladı. 80-ci illərin ortalarında bütün kənd təsərrüfatı məhsullarının 30 faizini əkinçilik istehsal edirdi (ölkədə 60 dövlət təsərrüfatı və 30 yem təsərrüfatı mövcud idi). 90-cı illərədək Monqolustan özünü bitkiçilik məhsulları ilə tam təmin edirdi, artıq 90-cı illərin əvvəllərindən özəlləşdirmə prosesində təsərrüfatların parçalanması və satılması ilə əlaqədar olaraq, sahədə tənəzzül dövrü başladı. İri dövlət təsərrüfatlarının parçalanmasından və çoxsaylı xırda təsərrüfatların yaradılmasından sonra, əkinçilik istehsalatı tənəzzülə uğradı: 90-cı illərin sonlarında taxılın məhsulu 80-ci illərin 600 min tonuna qarşı 200 min ton təşkil etmişdir (yəni 3 dəfə azalmışdır). Yaranmış vəziyyətin düzəlməsi üçün Monqolustan Hökuməti 90-cı illərin axırlarında 2005-ci il üçün əkin sahələrinin 700-800 min hektara qədər genişləndirilməsinə və taxıl istehsalının 450-500 min tonadək artırılmasına yönəldilmiş “Əkinçilik istehsalının bərpa edilməsi” və “Yaşıl inqilab” kimi
4
proqramları işləmiş və həyata keçirməyə başlamışdır. Belə siyasətin nəticəsi olaraq əkinçilik istehsalının bərpa edilməsi oldu. Hal-hazırda Monqolustanda 400 iri və kiçik əkinçilik təsərrüfatı fəaliyyət göstərir, Monqolustanın İnkişaf Fondundan maliyyələşdirilməsinə 30 milyard tuqrik ayrılan “Xam torpaq – 3” milli proqram həyata keçirilir – dövlət aqrarçılara yetəri qədər böyük dəstək göstərir. Həmçinin Monqolustan Hökuməti intensiv metodların tətbiq edilməsi əsasında kənd təsərrüfatı məhsullarının sabit artırılmasını təmin etməyi, əkinçilik təsərrüfat vahidlərinin mexanikləşdirilməsinin yaxşılaşdırılmasını, əhalinin qida məhsullarına, sənayenin isə xammal a tələbatının daha tam ödənilməsi məqsədilə onun maddi-texniki bazasının və onun infrastrukturun möhkəmləndirilməsini qarşıya məqsəd qoyur.
58,9
58,0 51,9
78,7 80,2
82,8 109,1 114,5 134,8 151,2 Tərəvəz 44,0 44,5 39,7 59,6 49,2 64,1 70,4 76,4 78,6 78,0 Cəmi 383,7 383,4 340,6 463,7 403,4 295,9 445,9 415,3 636,1 1009,0
Əkinçilik əsasən taxıl yönümlüdür. Hal-hazırda 1 milyon hektara çatan əkin sahələrinin böyük hissəsində taxıl əkilir. Lakin, Monqolustanın iqlim şəraiti son dərəcə qısa yığım müddətlərini və əlavə işçi qüvvəsinin cəlb edilməsini müəyyənləşdirir. Monqolu
stanın əkinçiliyi əsasən suvarılmayandır. Münbit zonalarda bostanları, bəzən yem bitkilərini və bağları suvarırlar. Meyvəçilik əkinçiliyin yeni istiqamətidir. İlk dəfə 1950-ci illərdə alim-bağçı Şaqdarın rəhbərliyi ilə Orxon vadisində (indi Şamor meyvə-sınaq stansiyası) alma bağı salınmışdır. Hal-hazırda bağlar üçün bir neçə yüz hektar ayrılıb. Monqolu
stanın kənd təsərrüfatının müasir vəziyyəti aşağıdakı əlamətlərlə səciyyələnir: kənd təsərrüfatı hələ də aparıcı yeri tutur, onun heyvandarlıq-əkinçilik istiqamətləri var, burada əhalinin təxminən yarısı çalışır və onun məhsulu ölkənin ixracının böyük hissəsini təşkil edir. Monqolu standa baytarlığın inkişafı əvvəllər yayılmış bruselyoz, saqqo və vərəm kimi xəstəliklərin yayılmasının kəskin azalmasına (bəzi hallarda isə tamamilə aradan qaldırmasına) imkan vermişdir. Ev heyvanlarının elmi seleksiyasının nailiyyəti danılmazdır – qoyunçuluqda aparılmış seleksiya işi (1960-cı illərdə “Orxon” dövlət təsərrüfatında aparılmışdır) yeni, daha məhsuldar “orxon” qoyun cinsinin yetişdirilməsinə gətirib çıxardı.
5
Öz növbəsində orxon qoyunu piyquyruqlu cinsin yaxşılaşdırılması üçün istifadə edilir, nəticədə metis qoyunların sürüləri artır (metis qoyunu aborigen uyğunluğunu qoruyub saxlayır, yunu isə daha çox və daha yaxşı keyfiyyətlidir). Bir sıra xarici və q ırmızımonqol cinslərinin cütləşdirilməsindən alınmış inəklərin südvermə qabiliyyəti d aha yüksəkdir. M üasir və keçmiş, artıq yox olmuş fərdi-arat təsərrüfatlarının aparılması arasında fərq xeyli böyükdür.
Yüklə 7,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|