|
2
2008-ci il üzr
ə ətin və kolbasanın istehsal, idxal, ixrac göstəriciləri
min ton, k
əsilmiş çəkidə
Adı
İstehsal
İdxal
İxrac
Daxili
bazarda
satışı
Daxili
bazarda
xüsusi
ç
əkisi, %
Daxili
bazara
idxalın
faizd
ə
xüsusi
ç
əkisi, %
C
əmi, o cümlədən
185
50,52
0,097
235,5
100
21,5
Mal
əti (min ton)
92
0,85
0,026
92,824
39,4
0,9
Qoyun
əti (min ton)
46
0,014
0,006
46,008
19,5
0,02
At
əti (min ton)
25
-
-
25
10,6
0
Donuz
əti (min ton)
16
7,1
-
23,1
9,7
30,7
Quş əti (min ton)
6
41,6
-
47,6
20,1
87,4
Kolbasa v
ə analoji ərzaqlar
(min ton)
1,12
0,957
0,065
2,012
0,85
47,6
2008-ci ild
ə Qırğızıstan Respublikasında ət istehlakının müxtəlif
normalarının və səviyyələrinin müqayisəsi
Ət (kəsilmiş çəkidə
hesablanmış)
Qırğızıstan Respublikasında 1 nəfərə minimal istehlak normaları
(kq)
39,1
Qida
ərazqlarında fizioloji istehlak formaları (kq)
65,6
2007-ci ild
ə Qırğızıstan Respublikasının Milli Statistika
Komit
əsinin fizioloji istehlakın faktiki səviyyəsi (kq)
36,0
Tövsiyy
ə edilən qida normaları
(FAO-
nun normalarına uyğun) (kq)
86,0
İran İslam Respublikasının və Səudiyyə Ərəbistanın sahibkarlarının Qırğızıstan
Respublikası tərəfindən ət və ət məhsullarının təchizatı üzrə marağı mövcuddur.
2009-cu ild
ə İrana diri olaraq 20 min xırda buynuzlu mal-qara ixrac edilmişdir.
3
2010 – 2015-ci illr
ədə Qırğızıstan Respublikasının
taxıl sahəsinin inkişafı
Əsas məqsəd – Qırğızıstan Respublikasının əhalisini keyfiyyətli ərzaq taxılı ilə
t
əmin edilməsidir.
Prioritetl
ər:
-
Yaxşı çörəklik keyfiyyətlərinə malik olan yerli və xarici seleksiyanın ən
yaxşı yüksək məhsuldarlı sortların becərilməsi əsasında taxıl təsərrüfatının inkişafı.
Ərazisi 198,5 km
2
,
əhalisi 5,6 milyon nəfərdir, 1 km
2
-
ə 28 nəfər düşür. 2011-
ci ild
ə ÜDM 13,2 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 2 358 ABŞ dolları
m
əhsul istehsal edilmişdir. Respublikada ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və
ixracın artırılması istiqamətində xeyli iş görülür. Fizioloji normaya görə 2009-cu
ild
ə ət üzrə 57 faiz, qənd üzrə 0,1 faiz, bitki yağı üzrə 30,5 faiz, meyvə-tərəvəz üzrə
58 faiz öd
ənilmişdir. Makroiqtisadi göstəricilərə görə 2011-ci ildə 2010-cu ilə
nisb
ətən ümumi daxili məhsul 5,7 faiz, sənaye məhsulu 11,9 faiz, kənd təsərrüfatı
m
əhsulları 2,35 faiz, topdansatış 6,4 faiz artmışdır.
4
Qırğızıstan Respublikasının əsas makroiqtisadi göstəriciləri (əvvəlki ilə % nisbətində)
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Ümumi daxili m
əhsul
105,4 105,3 100,0
107,0 107,0
99,8
103,1 108,5 108,4 102,9
99,5
105,7
S
ənaye məhsulları
106
105
89
117
105
88
90
107
115
94
110
111,9
K
ənd təsərrüfatı məhsulları
103
107
103
103
104
96
102
102
100,8
107
97
102,3
Əsas kapitala investisiyalar
137
86
90
93
102
106
155
105
106
130
90
93,4
Yükl
ərin daşınması
105
97
105
109
104
91
99,8
116
121
107
101
104,6
P
ərakəndə satışın dövriyyəsi
107
106
108
110
115
114
116
114
109
99,9
98
106,4
S
ənaye məhsullarının
istehsalçılarının qiymət indeksləri
130
110
106
107
109
103
115
111,9
126
112
123
121,8
İstehlak qiymətlərinin indeksləri
119
107
102
103
104
104
106
110
125
107
108
117
MDB ölk
ələrinə ixrac
113
81
100,1
119
137
110
125
150
104
67
105
129,7
Dig
ər ölkələrə ixrac
110
104
103
120
117
83
113
137
152
109
106
125,8
MDB ölk
ələrindən idxal
115
86
126
127
142
117
146
154
144
79
99,7
126,6
Dig
ər ölkələrdən idxal
75
82
126
116
117
117
172
123
149
70
114
137,8
Monqolustan
ın kənd təsərrüfatı
Ərazisi 1565,0 min km
2
,
əhalisi 2,6 milyon nəfər, 1 km
2
-
ə 1,8 nəfər düşür.
ÜDM 12,6 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 4 300 ABŞ dolları düşür.
Monqolustan
otlaq heyvandarlığı hələ də kənd təsərrüfatının əsas növü kimi
qalan müasir dünyada yegan
ə ölkədir. Statistik məlumatlara görə, Monqolustanda
2008-
ci ilin axırlarında 42 milyon baş mal-qara, qoyun, keçi və digər heyvanlar
olmuşdur. 2007-ci illə müqayisədə bu rəqəm 2,5 milyondan çox artmışdır. Əsasən
iribuynuzlu mal-qara, qoyun, d
əvə və at yetişdirilir. Ölkənin tayqa və yüksək dağlıq
rayonlarında monqol yakları və marallar geniş yayılmışdır.
Monqolustan aqrar-s
ənaye ölkədir, onun iqtisadi fəaliyyəti ənənəvi olaraq kənd
t
əsərrüfatı və heyvandarlığa əsaslanır. Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində kənd
t
əsərrüfatının əhəmiyyəti xeyli artmışdır. Belə ki, burada 30 faizdən artıq əhali
m
əşğuldur, o ÜDM-nin 20 faizindən artığını verir, 1 nəfərə mal-qaranın baş sayına
gör
ə Monqolustan dünyada üçüncü yerdədir (Avstraliya və Yeni Zelandiyadan sonra).
Monqolustan iqtisadi c
əhətdən dünyanın bütün ölkələrindən daha dinamik
inkişaf edir və demək olar ki, Şimal-Şərqi Asiyada, bəlkə də bütün Asiya-Sakit Okean
regionunda
ən perspektiv satış bazarıdır. Belə ki, Monqolustanın Dövlət Statistika
Komit
əsinin məlumatına görə 2011-ci ildə ölkənin ÜDM artımı 17,3 faiz təşkil
etmişdir, nominalı isə hətta fantastik rəqəmə 27,8 faizə çatmışdır. Müqayisə üçün:
h
əmin göstərici Çində 9,2 faiz, Hindistanda 7,8 faiz, Rusiyada 4,3 faiz təşkil etmişdir.
Monqolu
stanın sərt kontinental iqliminə görə, kənd təsərrüfatı quraqlıq və
soyuq kimi t
əbii fəlakətlərə qarşı zəifdir. Ölkə kiçik əkin sahələrindən ibarətdir, lakin
ərazinin təxminən 80 faizi otlaqlar kimi istifadə edilir. Kənd əhalisinin əksəriyyəti
qoyun, keçi, iribuynuzlu mal-qara, at v
ə dəvədən ibarət olan ev heyvanlarının
otarılması ilə məşğuldur. Burada, həmçinin buğda, kartof və digər tərəvəzlər, bundan
əlavə pomidor və qarpız yetişdirilir.
Monqolustan Ümumdünya Ticar
ət Təşkilatının üzvüdür (1997-ci ildən).
Ölk
ənin əsas ticarət partnyorları Çin və Rusiyadır və onun iqtisadiyyatı əsasən
bu ölk
ələrdən asılıdır. 2006-cı ildə Monqolustanın 68,4 faiz ixracı Çinə
yön
əldilmişdir, idxal isə 29,8 faiz olmuşdur. Monqolustan neft məhsullarının 95
faizini v
ə elektrik enerjisinin xeyli hissəsini Rusiyadan idxal edir, bu da ölkəni
iqtisadi c
əhətdən son dərəcədə asılı edir. Əhəmiyyətli xalq təsərrüfatı proporsiyaları
k
ənd təsərrüfatının səviyyəsini və templərini müəyyən edir və onun vəziyyətindən
Monqolu
stanın ənənəvi sənaye sahələri asılıdır (yüngül və qida sənayeləri).
Monqolu
stanın kənd təsərrüfatı təbiətdən, ehtiyatlardan və ekoloji sistemlərdə baş
ver
ən dəyişikliklərdən asılılığın yüksək səviyyəsi ilə səciyyələnir. Kənd təsərrüfatının
strukturunda aparıcı rol əkinçiliyə, yardımçı rol isə otlaq heyvandarlığına məxsusdur.
Monqolu
stanın kənd təsərrüfatının əsas sahəsi heyvandarlıq məhsullarının
istehsalı üçün kənd təsərrüfatı heyvanlarının yetişdirilməsi ilə məşğul olan otlaq
heyvandarlığıdır.
Hal-
hazırda bir nəfərə mal-qaranın sayına görə Monqolustan
dünyada aparıcı ölkələrdən biridir (1 nəfərə təxminən 12 baş mal-qara).
2
Monqolu
stanın ərazisində heyvandarlıq sistemi təxminən 3 min il əvvəl
yaranıb. Bu sistemin əsas üstünlüyü və dəyəri ondadır ki, əməyin və vəsaitin
minimum x
ərclənməsində insan xeyli miqdarda heyvandarlıq məhsulları əldə edir,
lakin bununla bel
ə, heyvandarlıq təbii faktorlardan olduqca asılıdır.
Heyvandarlığın strukturu (min baş)
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Qoyun
13876,4
11937,3
10636,6
10756,4
11686,4
12884,5
14815,1
16990,1
18362,3
19274,7
Keçi
10269,8
9591,3
9134,8
10652,9
12238,0
13267,4
15451,7
18347,8
19969,4
19651,5
İribuynuzlu
mal-qara
3097,6
2069,6
1884,3
1792,8
1841,6
1963,6
2167,9
2425,8
2503,4
2599,3
At
2660,7
2191,7
1988,9
1968,9
2005,3
2029,1
2114,8
2239,5
2186,9
2221,3
Dəvə
322,9
285,2
253,0
256,7
256,6
254,2
253,5
260,6
266,4
277,1
Cəmi
30227,5
26075,3
23897,6
25427,7
28027,9
30398,8
34802,9
40263,8
43288,5
44023,9
Monqolu
standa heyvandarlığın aparıcı sahəsi, bütün hazır məhsulun 50
faizindən çox hissəsini verən qoyunçuluqdur. Qoyunçuluq əsasən kobud yunlu
cinslərin yetişdirilməsinə və ət məhsullarının istehsal edilməsinə istiqamətləndirilib.
Monqol cinsli qoyunlar qısaquyruqlu, kobud yunlu qoyunlar qrupuna aiddir.
Onlar üçün möhk
əm bədən quruluşu, kəskin kontinental iqlimə yaxşı uyğunlaşma,
ilboyu otlaqlarda yetişdirilmə qabiliyyəti və qış ərzində itirilmiş çəkinin tez bir
zamanda bərpa edilməsi xarakterikdir. Mal-qara bütün təbii-iqlim zonalarında bərabər
yayılmışdır. 2009-cu ildə qoyunların və keçilərin baş sayı 40,0 milyon təşkil etmişdir.
Ümumi məhsula qoyuluşuna görə ikinci yer keçilərə məxsusdur, onların ən
çoxu
dağlıq rayonlarda cəmləşir. Dünya bazarlarında keçi tükünə və kaşemirdən olan
məmulatlara qiymətlərin yüksək və stabil olması monqol maldarları tərəfindən tüklü
keçilərin sayının kəskin artırılmasına səbəb olmuşdur. Bu göstərici üzrə və
kaşemirdən olan məmulatların istehsalına görə Monqolustan lider ölkələrin siyahısına
daxil ol
muşdur. Lakin keçilərin sayının kəskin artırılması otlaqların vəziyyətinə
neqativ təsir göstərməyə başladı, çünki hər şeyi yeyən keçilər həm otları, həm də
kolları kökündən yeyirlər, iti dirnaqcıqları ilə isə torpaq səthini dağıdıb toza çevirirlər,
bu da öz növbəsində səhralaşmaya aparır və otlaqları yararsız hala gətirir. Belə ki,
monqol maldarlarının ilboyu güvəndiyi otlaqların vəziyyəti sahənin hərtərəfli
inkişafının əsasıdır. Məhz bu səbəbdən monqol alimləri və təcrübəli insanlar
xəbərdarlıq etdilər: keçilərin artmasını məntiqli hüdudlarda məhdudlaşdırmaq
lazımdır, əks halda alimlərin fikrinə görə, ölkə iflasa uğrayacaq. Onlar hesab edirlər
ki, normaya
görə, heyvanların ümumi sürülərində keçilərin sayı 20 faizi ötməməlidir,
bunu
həmçinin bəzi ölkələrin təcrübəsi də sübut edir. 2009-cu ildə keçilərin sayı
19
651,5 min təşkil etmişdir.
Üçüncü yeri iribuynuzlu mal-
qaranın yetişdirilməsi tutur (inəklər və monqol
yakları). Əsas istiqaməti ət məhsullarının istehsalıdır. Yakların sayına görə
3
Monqolu
stan dünyada ikinci yerdədir. Ölkədə ixtisaslaşdırılmamış, 300 kq yaxın diri
çəkisi olan və təmiz əti 50 faizdən artıq olan, çox da iri olmayan cinslər üstünlük
təşkil edir. İxraca yönəlmiş ətin istehsalına görə yalnız qoyunçuluqdan geri qalır. İşçi
qüvvəsi kimi yaklar əsasən dağlarda istifadə edilir. Yak insandan əlavə xərc tələb
etmir: yemi dağlarda özü tapır, açıq səma altında gecələyir və hətta vəhşi
heyvanlardan özünü qoruy
ur. İribuynuzlu mal-qaranın sayı demək olar ki, müxtəlif
təbii-iqlim zonalar üzrə bərabər yerləşdirilib. 2009-cu ildə iribuynuzlu mal-qaranın
sayı 2 599,3 min təşkil etmişdir.
Atların yetişdirilməsi (atçılıq) heyvandarlığın əhəmiyyətli və perspektivli
sahələrdən biridir. Atların sayına görə Monqolustan dünyada birinci yerlərdən
birindədir. Atlar nəqliyyat vasitəsi kimi, yüklərin daşınmasında, südün, ətin, dərinin,
at tükünün alınmasında istifadə edilir. At südündən kumıs hazırlayırlar. Son zamanlar
at əti mühüm ixrac resurslarından birinə çevrilir. 2009-cu ildə atların sayı 2 221,3 min
təşkil etmişdir.
Monqolu
stanın iqtisadiyyatında, həmçinin dəvələrin yetişdirilməsi mühüm rol
oynayır, baxmayaraq ki, mal-qaranın ümumi çəkisində onun xüsusi çəkisi bir o qədər
də yüksək deyil. Dəvələrdən alınan əsas məhsul yundur. Sənaye emalı zamanı 1 kq
yundan 2,5 m yun parça və 1 m ədyal üçün parça hazırlanır. 2009-cu ildə dəvələrin
sayı 277,1 min təşkil etmişdir.
Heyvandarlıq məhsulları Monqolustanın ixracında ən çox xüsusi çəkini tutur,
bundan əlavə o yüngül və qida sənayelərinin bir çox sahələrində xammal kimi istifadə
edilir. Heyvandarlığın xammalı əsasında ölkənin sənaye məhsullarının, demək olar ki,
yarısı istehsal edilir. Məhz heyvandalığın xammalına keçə, sərraclıq, ayaqqabı və dəri
istehsalı əsaslanır.
Qədim zamanlardan əkinçilik Monqolustanın iqtisadi həyatında ikinci dərəcəli
rolu oynayır. XX əsrin 50-ci illərində xalq təsərrüfatının sərbəst sahəsi kimi inkişaf
etməyə başlamışdır. Xam və dincə qoyulmuş torpaqların mənimsənilməsi ilə, ölkəni
dənli və digər əkinçilik məhsulları ilə təminatında əsas rol oynamış birinci dövlət
təsərrüfatları yaranmağa başladı. 80-ci illərin ortalarında bütün kənd təsərrüfatı
məhsullarının 30 faizini əkinçilik istehsal edirdi (ölkədə 60 dövlət təsərrüfatı və 30
yem təsərrüfatı mövcud idi). 90-cı illərədək Monqolustan özünü bitkiçilik məhsulları
ilə tam təmin edirdi, artıq 90-cı illərin əvvəllərindən özəlləşdirmə prosesində
təsərrüfatların parçalanması və satılması ilə əlaqədar olaraq, sahədə tənəzzül dövrü
başladı. İri dövlət təsərrüfatlarının parçalanmasından və çoxsaylı xırda təsərrüfatların
yaradılmasından sonra, əkinçilik istehsalatı tənəzzülə uğradı: 90-cı illərin sonlarında
taxılın məhsulu 80-ci illərin 600 min tonuna qarşı 200 min ton təşkil etmişdir (yəni 3
dəfə azalmışdır).
Yaranmış vəziyyətin düzəlməsi üçün Monqolustan Hökuməti 90-cı illərin
axırlarında 2005-ci il üçün əkin sahələrinin 700-800 min hektara qədər
genişləndirilməsinə və taxıl istehsalının 450-500 min tonadək artırılmasına
yönəldilmiş “Əkinçilik istehsalının bərpa edilməsi” və “Yaşıl inqilab” kimi
4
proqramları işləmiş və həyata keçirməyə başlamışdır. Belə siyasətin nəticəsi olaraq
əkinçilik istehsalının bərpa edilməsi oldu. Hal-hazırda Monqolustanda 400 iri və kiçik
əkinçilik təsərrüfatı fəaliyyət göstərir, Monqolustanın İnkişaf Fondundan
maliyyələşdirilməsinə 30 milyard tuqrik ayrılan “Xam torpaq – 3” milli proqram
həyata keçirilir – dövlət aqrarçılara yetəri qədər böyük dəstək göstərir. Həmçinin
Monqolustan
Hökuməti intensiv metodların tətbiq edilməsi əsasında kənd təsərrüfatı
məhsullarının sabit artırılmasını təmin etməyi, əkinçilik təsərrüfat vahidlərinin
mexanikləşdirilməsinin yaxşılaşdırılmasını, əhalinin qida məhsullarına, sənayenin isə
xammal
a tələbatının daha tam ödənilməsi məqsədilə onun maddi-texniki bazasının və
onun infrastrukturun möhkəmləndirilməsini qarşıya məqsəd qoyur.
Bitkiçiliyin strukturu (min ha)
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
2009
Dənlilər 142,1 142,2 125,9 165,0 138,4 75,5 138,6 114,8 212,9 391,7
Buğda 138,7 138,7 123,1 160,4 135,6 73,5 127,8 109,6 209,8 388,1
Kartof
58,9
58,0
51,9
78,7
80,2
82,8 109,1 114,5 134,8 151,2
Tərəvəz 44,0 44,5 39,7 59,6 49,2 64,1 70,4 76,4 78,6 78,0
Cəmi 383,7 383,4 340,6 463,7 403,4 295,9 445,9 415,3 636,1 1009,0
Əkinçilik əsasən taxıl yönümlüdür. Hal-hazırda 1 milyon hektara çatan əkin
sahələrinin böyük hissəsində taxıl əkilir. Lakin, Monqolustanın iqlim şəraiti son
dərəcə qısa yığım müddətlərini və əlavə işçi qüvvəsinin cəlb edilməsini
müəyyənləşdirir.
Monqolu
stanın əkinçiliyi əsasən suvarılmayandır. Münbit zonalarda bostanları,
bəzən yem bitkilərini və bağları suvarırlar.
Meyvəçilik əkinçiliyin yeni istiqamətidir. İlk dəfə 1950-ci illərdə alim-bağçı
Şaqdarın rəhbərliyi ilə Orxon vadisində (indi Şamor meyvə-sınaq stansiyası) alma
bağı salınmışdır. Hal-hazırda bağlar üçün bir neçə yüz hektar ayrılıb.
Monqolu
stanın kənd təsərrüfatının müasir vəziyyəti aşağıdakı əlamətlərlə
səciyyələnir: kənd təsərrüfatı hələ də aparıcı yeri tutur, onun heyvandarlıq-əkinçilik
istiqamətləri var, burada əhalinin təxminən yarısı çalışır və onun məhsulu ölkənin
ixracının böyük hissəsini təşkil edir.
Monqolu
standa baytarlığın inkişafı əvvəllər yayılmış bruselyoz, saqqo və
vərəm kimi xəstəliklərin yayılmasının kəskin azalmasına (bəzi hallarda isə tamamilə
aradan qaldırmasına) imkan vermişdir. Ev heyvanlarının elmi seleksiyasının nailiyyəti
danılmazdır – qoyunçuluqda aparılmış seleksiya işi (1960-cı illərdə “Orxon” dövlət
təsərrüfatında aparılmışdır) yeni, daha məhsuldar “orxon” qoyun cinsinin
yetişdirilməsinə gətirib çıxardı.
5
Öz növbəsində orxon qoyunu piyquyruqlu cinsin yaxşılaşdırılması üçün istifadə
edilir, nəticədə metis qoyunların sürüləri artır (metis qoyunu aborigen uyğunluğunu
qoruyub saxlayır, yunu isə daha çox və daha yaxşı keyfiyyətlidir). Bir sıra xarici və
q
ırmızımonqol cinslərinin cütləşdirilməsindən alınmış inəklərin südvermə qabiliyyəti
d
aha yüksəkdir.
M
üasir və keçmiş, artıq yox olmuş fərdi-arat təsərrüfatlarının aparılması
arasında fərq xeyli böyükdür.
Dostları ilə paylaş: |
|
|